«… по мнению татарских исследователей русский язык состоит на 95% из тюркских слов, а также из латинских, греческих и арабских, персидских, проникших через тюрксий язык.

… современные русские исследователи Г.В. Носковский и А.Т. Фоменко говорят: «Тюркский язык, вполне вероятно, был простонародным языком наших предков, а русский язык является, скорее всего, разговорным упрощением церковно-славянского языка. Ему наших предков научили в церкви, и он постепенно вытеснил разговорный тюркский язык» ( «Русь и Рим», т.V, стр.99).

… кстати, о арабских и персидских словах, проникших в русский язык через тюрков. Обычно эти слова считаются пришедшими к тюркам через исламскую религию.

Но эти слова ( нышан, сурет, қожа, стан, баки, дос, иман, амал, саки, өмір, хасан, халық, ғылым, мал, арам, запа, сахара, залым, и др.) имеются и у немусульманских восточных тюрков — тувинцев, хакасов, ойрат, бурят,монголов, а также у тунгусо-манчьжуров, должно быть наоборот — эти слова изначально принадлежали народам алтайской группы, к которым относятся и тюрки, а затем заимствованы персами и арабами. Это подтверждается и историческими событиями последнего тысячелетия.

… «Если ставить вопрос о едином древнем этническом и языковом корне тюрок и славян, то таковым мог быть только древний этнос — ДИНЛИН» — пишет исследователь В.Суханов.

… Динлинскому вопросу многие ученые, в том числе и Л.Гумилев, посвятили свои труды. «Динлинской расе принадлежат 4 древних народа Центральной Азии», пишут они, и к ним относят енисейских киргизов, а также усуны в Северном Тянь-Шане, которые сейчас в составе казахского народа.

«Источники недвусмысленно подчеркивают кочевой хозяйственно-культурный тип и тюркоязычие динлинов» (Википедия)

… Если народы Западной Европы, особенно венгры, и даже намцы, считавшие себя арийцами, во времена Третьего Рейха, исследуя свои этнические происхождения особое внимание уделяют востоку Азии, то русские (славяне), проживая намного восточнее их, ближе к Азии, свои корни ищут только в Европе. И несмотря на достаточное количество исследовательских трудов, доказывающих тюркизмы в русском языке, они упорно не желают делать каких-либо выводов.

… Поэтому в настоящую книгу вошли лишь те тюркские слова, которые представлены в «Древнетюркском словаре» изданным АН СССР которым были даны пояснения самими российскими учеными.

Хотя я сделал экскурс по разным мнениям о происхождении русского народа, оставляю возможность ответить на этот вопрос читателю, который внимательно прочтет мою книгу до конца.

… Чтобы у читателя не возникло мения, будто схожесть тюркского и славянского языка результат времен ига Золотой Орды в XIII-XV вв., хочу отметить, что в «Древнетюркский словарь» учеными АН СССР включены древнетюркские письменные памятники с XIII по XV вв.

ХАСЕН ҚОЖА-ТҮРК

РУССКИЙ ЯЗЫК

ДРЕВНЕТЮРКСКИЙ?

ОРЫС ТІЛІ КӨНЕ

ТҮРК ТІЛІ МЕ?

АЛМАТЫ – 2014

УДК 80/81

ББК 81.2

К 58

Кожа-Түрк Хасен Каримжанулы

К 58 Русский язык древнетюркский? Научное исследование. / Кожа-Түрк Хасен Каримжанулы, Алматы: «Білім», 2014. – 296 стр.

ISBN 978-9965-09-833-8

Известный общественно-политический деятель, публицист, композитор Х.К.Кожа-Ахмет (Теміржолды Қожа Түрк) (г.р.- 1949) автор книг «Ереуіл атқа ер салмай», «Зиялы кім, зиянды кім», «Қазақ әні қалай космополиттенді», «Заблуждение, длившееся веками» и др. В период с 1970 по 1977 гг. им были написаны статьи под названием «Союз или колония», «Прогресс или крушение», «Кому нужна ассимиляция народов», «Историческое решение национального вопроса», и др., где он выражал мнения, альтернативные официально пропагандируемой истории в СССР. За распространение самиздатом этих трудов Х.К.Кожа-Ахмет

в 1977 г. был арестован КГБ и осужден. Его имя было включено в «Хельсинкинский список политических заключенных мира».

В предлагаемом исследовательском труде автор на основе книг «Древнетюркский словарь» и «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков», составленных Академией наук СССР, раскрывает общность корней тюркских и славянских языков.

УДК 80/81

ББК 81.2

© Кожа-Түрк Х.К., 2014

ІSBN 978-9965-09-833-8 © Издательство «Білім», 2014

Осы зерттеу еңбек түрк және славян халықтарының өз ұлттық тамырларын тереңнен тануына, сол арқылы ынтымақтастықтарының артуына елеулі үлес қосады деген сеніммен кітаптың жарыққа шығуын қаржыландырған Қазақстанның орыс, казак және славян ұйымдары

Үйлестіру Кеңесінің төрағасы, Бас атаман

Юрий Филлипович Захаров.

С пожеланием, что настоящий исследовательский труд откроет тюркским

и славянским народам новые сведения о своих этнических корнях и будет способствовать их дружбе, издание книги профинансировано председателем Координационного Совета русских, казачьих и славянских организаций Казахстана, Верховным Атаманом

Юрием Филлиповичем Захаровым.

4

О ПРОИСХОЖДЕНИИ РУССКОГО НАРОДА

Написано довольно много исследований о происхождении русского народа. Однако взгляды в этих трудах разнятся, и нет до сих пор единого мнения, окончательного решения данного вопроса. В.М.Мошин в своей статье, опубликованной в 1931 году в пражском журнале «Славия», сделал обзор существующих исторических версий о происхождении русов. По его словам, историки разумеют происхождение русов от: 1. Скандинавов; 2. Балтийских славян; 3. Финнов с Волги; 4. Финнов из Финляндии; 5. Литовцев; 6. Мадьяр; 7. Хазар; 8. Готов; 9. Грузин; 10. Иранцев; 11. Яфетидов; 12. Кельтов; 13. Евреев; 14. Какого-то неизвестного племени. «Возможно, что вскоре нам придется читать о происхождении Руси с острова Родоса, из Родезии, или, может быть, и с Соломоновых островов!» – говорит В. М. Мошин.

На канале РЕН-тв Игорем Прокопенко говорилось, будто на египетских пирамидах имеются надписи на русском языке. Действительно, в русском языке встречаются редкие арабские слова, которые лингвисты считают заимствованными через тюрков, греков. Но касательно надписей на пирамидах, исследователь не учитывает то, что они написаны 3-4 тысячалетиями ранее завоевания арабами Египта.

В своей книге «За семью печатями» Н. Вашкевич пишет: «Все немотивированные слова и выражения других языков в конечном счете восходят к русскому языку или арабскому. И это независимо ни от истории, ни от географии» (!)

Еще существует мнение, будто предками русского народа были арии из древнейшей и давно исчезнувшей с лица земли цивилизации, которую античные авторы именовали гиперборейской: «…слово указывало на ее местонахождение – за Бореем – Северным ветром, или просто – на Севере» – говорит В. Демин в книге «Тайны русского народа». (М., «Вече», 1997).

Но почему в период похолодания с севера (Гипербореи) на юг переселились только русские? Как быть с народами, которые тоже причисляют себя к ариям, к славянам?! Если слово «борея» написанное античными авторами похоже на русское: буран, ураган, пурга, то и на тюркском языке тоже имеются слова: бора, боран, бораған, борау, бұрқасын, буырқану, и др., которые по смыслу идентичны с русскими словами, и корнем этих слов является тюркское: үр, үрлеу, үру, что на русском означает «дуть».

5

Еще один выступающий по телевиденью, на телеканале Рен-тв сообщает, что народ этрусков, заселявший Аппенинский полуостров до римлян, произошел от русского народа. В качестве доказательства он приводит слова итальянца, который побывав в Польше, и услышав польскую речь, нашел схожесть с этрусскими словами. Допустим, но почему бы тогда не сказать, что этрусский язык схож с польским, или вообше, со славянским?! На красочных настенных рисунках оставленных этруссами они изображены брюнетами со смуглыми лицами. Если они произошли от народов севера – русов, то наверняка были бы блондинами!

У историков Западной Европы твердо укоренилось мнение о том, что этруски прибыли на Аппенинский полуостров с востока. Еще Римский историк Сенека писал: «Tuscos Asia sibi vindicat» («Азия считает, что туски произошли от них»). Народ, который нам известен как «этруски», сами себя называли «расна», а римляне их называли «туск». Понятно, что схожесть слов «этрус», «расна», «рус» наводят на разные мысли русских исследователей. Однако надо учитывать, что государство этруссов существовало в VІІ веке до н.э., еще до создания Римской империи, а в славянской летописи «Повесть временных лет» написано, что название «Русь» появилось в 862 году, когда выходцы из варяжского племени Рус братья по имени Рюрик, Синеус и Трувор пришли править славянскими и угро-финнскими племена.

Как вы могли заметить, российские исследователи рассматривают происхождение русского народа отдельно от поляков, украинцев, чехов, сербов, хорватов, хотя и себя причисляют к славянам.

В свою очередь исследователи вышеназванных народов в своих трудах по истории также стараются дистанцироваться от русских за их великодержавный менталитет. Одну из таких версий встречаем в книге «Страна Моксель» украинского исследователя В.Белинского, где он пишет: «В IX-XII веках не существовало русского народа

(и в особенности великороссов!). Славянские племена (поляне, древляне, сиверяне, дулибы, тиверцы и т.д.), на базисе которых в историческом развитии образовался украинский народ, и финские племена (мурома, меря, весь, мещера, мокша, пермь, нарова и т.д.), ставшие впоследствии основой великороссов, никогда не имели исторического единства, хозяйственно не соприкасались до XVI века. Сии истины установлены русскими историками-профессорами».

6

Имеется мнение и о происхождении украинского народа из проживавших у Балтийского моря племени Укров. Как о первом письменном факте существовании этого племени приводится сражение Укров с германцами произошедшее в 989 году. Возникает вопрос: а кем же был народ принявший в Киевской Руси 889 году христианство?

Таким образом, к вопросу о происхождении русского народа и его этнического наименовения «рус», прибавился еще вопрос кто славян, а кто чужой?

Широко известно стихотворение русского поэта А.Блока «Скиф», начинающееся словами: «Да, скифы мы! Да, азиаты мы!». Ясно, что его поэтическое и полемическое утверждение адресовано тому, кто в XIX веке отождествлял в актуальном историческом контексте русских со скифами.

Также и А.И. Герцен в своей книге «Былое и думы» говорит: «Я, как настоящий скиф, с радостью вижу, как разваливается старый мир, и думаю, что наше призвание – возвещать ему его близкую кончину». В.А.Туниманов о Герцене пишет: «Свое положение в Европе Герцен много раз определял как позицию чужего, постороннего, скитальца, скифа, варвара, туранца».

Кто такие скифы? Геродот в своем труде «История» о прибытии скифов на север Черного моря пишет: «Кочевые племена скифов обитали в Азии. Когда массагеты вытеснили их оттуда военной силой, скифы перешли Аракс и прибыли в киммерийскую землю». Известно, что массагеты – это сакское племя населявшее Туран (Туркестан).

Далее Геродот пишет: «Первым жителем (правителем – Х.К-Т.) этой страны был человек по имени Таргитай», «Они (скифы) говорят, что со времен первого царя Таргитая до вторжения в их землю Дария прошло как раз только 1000 лет». Известно, что персидский царь Дарий совершал поход в страну скифов в 514 году до н.э. Если прибавить сюда 1000 лет, то получается что скифы прибыли из Средней Азии (Турана-Туркестана) на север Черного моря примерно в 1500 годы до н.э.

Греческий врач и мыслитель Гиппократ ( V в. до н.э.) в своем сочинении «О воздухе, водах и местностях» (ВДИ, 1947, №1, стр. 295) пишет: «В Европе есть скифский народ, живущий вокруг озера Меотида и отличающийся от других народов. Название его – савроматы». В своей «Истории» Геродот отмечает, что: «Савроматы занима7

ют полосу земли к северу, начиная от впадины Меотийского озера, на пятнадцать дней пути, где нет ни диких, ни саженых деревьев», то есть, их земля от Азовского моря, по восточному берегу р.Дон, простиралась на север.

А.Бушков в своей книге «Чингисхан: Неизвестная Азия» говорит: «Кстати, о Польше. Там среди шляхты столетиями отчего-то держалось стойкое убеждение, что поляки происходят непосредственно от сарматов. Только после ХV века эти взгляды стали помаленьку заменяться на чувство принадлежности к семье европейских народов».

П.Т.Фиров в книге «Гетманы украинского казачества» (Симферополь, 2005 г.) о младшем сыне Богдана Хмельницкого, Юрии говорит следующее: «Турки провозгласили Юрия гетманом и «князем малороссийской Украины» на правах султанского вассала. Своей столицей он избрал Немиров, откуда рассылал универсалы, в которых титуловал себя «князем сарматским Малой России – Украины, вождем Войска Запорожского».

Если славянские народы поляки и украинцы себя считали сарматами, которые являются одним из скифских племен, то почему говорящий с ними почти на одном языке русский народ не должен быть славяном и потомком скифов?! Но последние несколько веков эти народы, причисляющие себя к славянам, будто забыли о своих древних названиях, таких как: скиф, сармат, и не хотят видеть написанного в «Истории» Геродота факта о прибытии скифов из Азии.

Ученые-историки считают, что самым надежным источником в определении принадлежности этноса племен, народов является язык. Идентичность языка племен или народов указывает на единство их этнического корня. Чтобы проверить правдивость факта о прибытии скифов (сармат) из Азии, сказанного Геродотом, необходимо узнать на каком языке говорили скифы.

В повествованиях о поездке посла Византии Земарха в 568 году к правителю западных территорий Тюркского каганата, историк Менандр пишет о том, как тюркские колдуны «шептали на скифском языке какие-то варварские слова и в то же время звонили в колокола» (Византийские историки, СПб, 1860, стр.376). То есть, язык подданных Тюркского каганата VІ века (тюркский язык) византийцы считали идентичным со скифским.

В «Истории» Геродота также говорится: «Скифы называют амазонок «еорпата», что по-эллински означает «мужеубийцы»; «еор»

8

ведь значит «муж», а «пата» – убивать». Я в одной из своих статей писал о том, что слова «ер опат» и на современном казахском (тюркском) языке означает «мужа убить». «Ер» на тюркском языке означает «муж, мужчина». А «опат» означает «смерть», буквально «пасть, упасть, падать». Тюркские слова бат, бату, батыру, батыс, идентичны с русскими пал, пасть (в бою), упасть, запад. и др. Это скифское слово «пата» (падать, упасть) на языке других славян звучит также: на польском «спасч», на украинском «падать, впасти», на чешском «спади», на хорватском «пасти, пао», и др. Из этого примера можно видеть, что в эпоху Геродота язык скифов был почти одинаковым нынешними тюркским и славянским языками.

Имя первого скифского царя Таргитай мы встречаем и спустя 2800 лет, в конце ХІІ века у восточных тюрков. Например среди родичей Чингиз-хана такое имя имели Таргитай-Қырылдақ из рода тайжиут, Таргитай из рода таргут, Таргитай – правнук Тумбене-хана, и др.

Но, как видно из списка В.Мошина, подавляющее большинство исследователей выводят русов из этносов, у которых языки тоже являются флективными, и исключают возможность родства славянского языка (и этноса) с тюркским, так как язык второго относится к агглютинативной группе. Видимо поэтому все тюркские слова, встречающиеся в русском считают заимствованными. Однако лингвисты доказывают, что принадлежность языка к какой-либо группе не бывает постоянной: «Существует общая тенденция к переходу агглютинативных языков во флективные, которые затем переходят в несинтетические языки, развивающиеся далее в изолирующие, возвращающиеся со временем в агглютинативные», – гласит наука.

***

Как известно, изучение взаимосвязей славянского языка с тюркским началось в 30-годы ХІХ века, в связи с разночтениями при переводах произведения «Слово о полку Игореве», считающегося написанным в 1185 году. Первая специальная статья, посвящённая ориентализмам «Слова», принадлежит профессору Казанского университета Ф. И. Эрдману. В своей статье он выразил удивление, что «…никто ещё не заметил азиатского колорита сего стихотворения, и что ещё никто не принял на себя труда составить к оному замечания» (Ф.Эрдман, 1842, с. 20). Исследователь уделил в этой статье основное внимание параллелям, которые он находил между художе9

ственными образами «Слова…» и образами восточной литературы.

Первый лексическими ориентализмами «Слова…» заинтересовался профессор кафедры тюркских языков казанского университета, доктор восточной словесности И. Н. Березин. В 1854 году он опубликовал рецензию на перевод «Слова…», выполненный Н. Гербелем.

Изучению тюркизмов в «Слове…» посвятил две публикации востоковед-тюрколог, профессор П. М. Мелиоранский. В свой первой статье по этой тематике он рассмотрел 18 тюркских лексем в «Слове…» (Мелиоранский, «Турецкие элементы в языке «Слово о полку Игореве», 1902, с. 273-302).

Академик Ф.Е. Корш высоко оценил этимологии П. М. Мелиоранского в своём отклике на его статью, однако, привёл свои уточнения по поводу 8 слов: болван, боярин, бусый, быля, жемчуг, каган, ногата, харалуг (Корш, 1903, с.1-54).

Во второй статье П.М. Мелиоранский полемизирует с Ф.Е. Коршем по поводу слов: болван, боярин, бусый, быля, ногата, харалуг (Мелиоранский, «Турецкие элементы в языке «Слово о полку Игореве», 1905, с. 66-92).

Тюрколог, член-корреспондент АН СССР С.Е. Малов посвятил ряд своих работ изучению тюркизмов в «Слове…». В статье «Тюркизмы в языке «Слово о полку Игореве»» он утверждал, что встречающиеся в «Слове…» тюркизмы являются названиями титулов, чинов или, скорее, прозвищ высоких лиц из тюрков, древних соседей русских» (С.Е.Малов,1946,с.129-139). Наиболее широкий круг тюркизмов «Слова…» нашли отражение в работах немецкого слависта и тюрколога К. Г. Менгеса. Непосредственно ориентализмам «Слова…» посвящена его книга, опубликованная в 1951 г. В книге обсуждается происхождение сорока тюркских лексем.

Исследованием ориентализмов «Слова…» занимался и советский языковед-тюрколог Н.А.Баскаков. Результаты своих исследований по данной проблематике он обобщил в своей монографии «Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве»». В ней он анализирует 44 лексемы «Слова…», которые имеют, несомненно, или гипотетически тюркское происхождение (Баскаков, 1985, с. 99-172).

Казахский исследователь О.О. Сулейменов в своей книге «АЗиЯ» (Алматы, 1975) попытался объяснить имеющиеся погрешности выдвинутые против тюркского языка, которые допустили переписчики «Слова…». Он в своей книге дал новое прочтение целому ряду известных или предполагаемых тюркизмов. Например он выступил и

10

за правильную трактовку слова «куръ» во фразе: «Всеслав… из Кыева дорискаше до куръ Тмутороканя». Ещё в 1833 году авторитетный историк, археолог, этнограф, чл.-кор. АН А. Ф. Вельтман предложил сходную трактовку выражения «до куръ Тмутороканя», однако эту трактовку большинство исследователей «Слова…» предпочитали игнорировать.

Несмотря, что вопрос «о тюркизмах» в «Слово…» в течении полтора века обсуждалась российскими и немецкими учеными, почему то русские лингвисы затеяли большую дисскуссию вокруг книги О.Сулейменова. Ведущие «слововеды» Д. С. Лихачёв, Л. А. Дмитриев, О.В. Творогов и др. в своих отзывах на книгу О.О. Сулейменова не смогли объективно оценить его вклад в «слововедение». Их оценки свидетельствуют о том, что исследователи плохо разобрались в существе главной идеи О. Сулейменова, впервые заговорившего о наличии тюркского субстрата в «Слове…», а не о присутствии в нём отдельных тюркизмов» (Воронцов В. А. «Слово о полку Игореве» в свете подлинного историзма (Казань, Intelpress +, 2009. — 318 с.).

Как вы могли заметить, общим мнением для исследователей является то, что они все тюркские слова, встречающиеся в «Слове…», считали заимствованными, в связи с соседством Руси в ХІ-ХІІІ веках с Дешт-и-Кипчаком. Вопрос о том, не были ли едиными этнические корни этих двух языков? вовсе не ставился. Даже те «находки» тюркистов считались плодами их «бурной фантазии», так как эти слова в ХІХ-ХХ вв. вышли из употребления русского языка. Поэтому переводчиками предлагались имеющиеся в современном русском языке слова схожие фонетически с тюркскими, вроде: труд, трутень, трутовик, вместо тюркского торта – осадок. В итоге, по-сей день лингвисты не пришли к единому, окончательному мнению в вопросах перевода «Слово о полку Игореве».

Как заметно из трудов исследователей, они упорно избегают мысли какого-либо сближения русского народа с тюркским, хотя указанные в списке В.М.Мошином Хазары и Мадьяры являются тюркскими народами, и можно было бы обеих их написать единым словом «тюрки». (Мадьяры входят в состав хунгаров (венгры), а также имеются в казахском племени Кыпшак).*

*Рассказывая о национальных обрядах, характере, и др. русского народа, А.Бушков в своей книге делает такое заключение: «Гунны, настолько известно – несомненные тюрки, пришедшие из Центральной Азии. А следовательно, можно слагательные преспокойнейшим образом поменять: если имеются веские основания

11

Работая над своей книгой «Заблуждение, длившееся веками», о истории восточных тюрков (где я доказывал, что так называемый «древнемонгольский, письменномонгольский язык», в действительности является восточнотюркским диалектом), я часто пользовался сборниками, изданными Институтом языкознания Академии наук СССР, «Древнетюркский словарь» (1969 г.) и «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» (1975 г.), где увидел тысячу тюркских слов, которые и фонетически и по смыслу совпадали со словами русского языка. Исследуя глубже, я пришел к выводу, что эти слова не взаимствованны друг у друга, а из единого древнего этнического корня. (Хотя по мнению лингвистов «единственным достоверно установленным (то есть с тюркским этимоном, совпадающим как формально, так и семантически с праславянским словом) праславянским тюркизмом является слово чекан (*čakanъ). Вероятно также тюркское происхождение слов болван и товар». Они также считают, что «сохранившиеся тюркизмы (из тюркских языков или через их посредство из других) домонгольского периода исчисляются единицами: боярин, шатёр, богатырь, ватага, жемчуг, кумыс, лошадь, лошак, орда»).

считать, что гунны-тюрки – это славяне, то остается всего один шаг до логического завершения: славяне – это тюрки».

О том, кем были гунны я писал в своей книге «Заблуждение, длившееся веками» (Алматы, «Білім», 2013), где ссылаясь на исторические источники доказывал, что переселившиеся, примерно в VІІ в. до н.э. на восток из Туркестана часть тюрок, китайцы называли сюнну (хунну, ғұн, гунн). О произошедшей в Туркестане гражданской войне между тюрками Рашид ад-Дин пишет следующее: «У Диб Бакуя (другие летописцы называют его Турок) рожденного от Яфета, было четыре сына: Кара-хан, Ор-хан,Коз-хан, Кор-хан. Огуз-хан, рожденный от Кара-хана, воевал с родичами 75 лет, чтобы они отказались от идолопоклонства и признали богом «единого Создателя». Однако они этого не приняли, и Огуз преследовал их до Каракорума. И они были принуждены переселиться в степи и долины вдоль берегов реки Толы и жить там в нищете. Огуз стал называть их «могал», что означало: «Будьте всегда опечаленными, стесненными и несчастными и никогда в Туркестане не появляйтесь!» Поэтому, согласно вере туркменов, монголы происходили из рода Ор-хана, Коз-хана и Кор-хана и являються владыками восточных краев» (Рашид ад-Дин «Огуз-намэ», Баку, «Элм», 1987, стр. 28).

В то время, когда из-за войны с Китаем распадалась империя восточных тюрков (гуннов), часть из них под натиском сянбиского (древние татары) полководца Таншихая 155-158 годы откочевала в бассейны рек Яик и Едиль. Обосновавшись и окрепнув в Восточной Европе гунны в 448 году н.э. под предводительством Аттилы двинулись на запад и воевали с Римом. Оставшиеся на родине хунны в 552 г.н.э. создали Тюркский каганат, а в 1206 году под руководством Чингиз-хана, который был из восточно-тюркского племени Кият, создали государство Менгу ель (Вечное государство), которого позже иностранные историки ошибочно приняли за название этноса «монгол».

12

Эту тысячу общих слов никак нельзя отнести к «взаимствованиям» во время соседства Руси с Дешт-и-Кипчаком Х-ХІ веках, или во время господства Золотой Орды в ХІІІ-ХV веках. Потому что, оказывается, в русском языке имеются такие древнетюркские слова, которые за тысячу лет на казахском языке не сохранились или сильно изменились. Это доказывает, что связи тюркского и славянского языка глубже, чем взаимствования. Например, слово «икона» встречается в тексте памятника Коль-тегину воздвигнутого в 732 году, то есть на полтора века раньше принятия Киевской Русью христианства (889 год). Это слово встречаем и в труде Махмуда Кашгарского «Диуван лугат ат-тюрк», написанного в 1074 г.

Из страниц «Древнетюркского словаря» (ДТС) изданного

АН СССР можно увидеть сотни примеров процесса возникновения русских (славянских) слов не только от тюркских корней, но и от суффиксов, окончаний, через метатезы слог или букв. (В некоторых славянских словах тюркская этимология так завуалирована временем, что тюркизм звучит эхом). Например, на стр. 387 в ДТС слово «өңлік» из «Огуз-нама» переведен как «лицо». В действительности корнем слово являеться «өң», а «лік» – суффиксом. И русское лик, личико, лицо, лицемер,лицевая, лицезреть и т.д. появились не от корня, а от суффикса «лік» тюркского слова. А от тюркского «амбар» (вход, рот), русское «веранда» трансформировалось через метатезы (перестановки) слога «бар+ан» (у азербайджан «амбар» произносится «анбар»).

Происхождение слова «славяне» тоже находим в «Древнетюркском словаре»: «ÇАВ – слава, известность, молва: bilig esi çab esi ben-ok ertim – обладателем мудрости, обладателем славы был именно я (памятник Тоньюкук (734 год), 7- строка)»; «ÇАВLIN, ÇAVLAN – прославиться, становиться известным: er çavlandi – мужчина прославился (М.Кашгари, с. 388, строка 17)».

Но оказывается слово «славяне» не только древнетюркское, корни его лежат еще восточнее, в языках тунгусо-маньчжуров. В сборнике «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» (СТМ) написано: «По эвенкский «СӘ – знать»; «сәв, савун» – быть известным; быть знаменитым; на диалекте учр «сәлэн, һәлэн, шәлэн» – сведующий, талантливый; на языке ульч «сәван, сэвчу» – сообщить, уведомить; на маньчжурском «сабулә» – знать, понимать; на чжурчженском (древнеманьчжурский) «сәһ-һі» – знать; на письм. монг. (староказахский) «сана» – думать.

13

Несмотря на такие неопровержимые факты, касающиеся слова «славяне», русские, украинские, польские, и др. исследователи придерживаются мнения будто оно произошло от латинского слова «раб».*

При исследовании выясняется, что некоторые слова на казахском, якутском, или др. тюркских языках считающееся заимствованными из русского, на самом деле являются тюркскими. Например слово «чыт» имеющееся в труде М.Кашгари в русском превратилось в «ситца». И казахи иногда вместо «шыт көйлек» (ситцевая рубашка) говорят «сиса көйлек», используя измененную русскую форму. Такому «круговоротному заимствованию» подверглось и слово «кровать», которое по-казахски сегодня произносится «керует». А в СТМ пишется: «Эвен. арән – постель, кровать; һарәнтъ – пользоваться кроватью; др.тюрк. аrаn – скотный двор». И якутское слово «туркэ» считающееся заимствованным от русского «дробовик», на самом деле первоначально было тюркской словом «тара, бытыра»…

Хотя в настоящей книге, представлены 2-3 тысячи русских слов с тюркскими основами, как заметили из примера слова «лик», от каждого представленного тюркского слова могут появиться десятки русских.

По мнению татарских исследователей русский язык состоит на 95% из тюркских слов, а также из латинских, греческих и арабских, персидских, проникших через тюркский язык.

Современные русские исследователи Г.В.Носковский и А.Т.Фоменко говорят: «Тюркский язык, вполне вероятно, был простонародным языком наших предков, а русский язык является, скорее всего, разговорным упрощением церковно-славянского языка. Ему наших предков научили в церкви, и он постепенно вытеснил разговорный тюркский язык» («Русь и Рим», т. V, стр. 99).

Кстати, о арабских и персидских словах, проникших в русский язык через тюрков. Обычно эти слова считаются пришедшими к тюркам через исламскую религию. Но если эти слова (нышан, сурет, қожа, стан, бақи, дос, иман, амал, сақи, өмір, хасан, халық, ғылым, мал, арам, запа, сахара, залым, и др.) имеются и у немусульманских восточных тюрков – тувинцев, хакасов, ойрат, бурят, мон*

Возможно, название «славяне» было дано народам, которых объединил Аспарух (сын Кубрат-хана), прибывший из Волжской Булгарии на юг Дуная в 680 году, а затем это название распространилось и на северо-восток к скифо-сарматам (поляки, украинцы, чехи), и южным угро-финским племенам (русским).

14

голов, а также у тунгусо-маньчжуров, должно быть наоборот – эти слова изначально пренадлежали народам алтайской языковой группы, к которым относятся и тюрки, а затем заимствованы персами и арабами. Это подтверждается и историческими событиями последнего тысячелетия.

И арабы, и персы, хотя они и распространяли мусульмансую веру, не оккупировали Туркестан (Туран). А вот то, что начиная с Х века турки-огузы двинувшись из бассейна Аральского моря дошли до Иерусалима, затем завоевали Византию – является историческим фактом. Лишь 1918 году с помощью Великобритании арабы получили независимость от Османской империи. Кто был в г. Медина может на стенах большой мечети (где похоронен пророк Мухаммед) прочесть имена турецких султанов которые воздвигали новые присторойки этого здания. Путь тюрков-сельджукитов повторили правители Хорезма, границы государств которых в конце ХІІ века были от Тургайских степей до Индийского океана, а на западе достигали Ирака. К этой территории победоносные войска Чингиз-хана в начале ХІІІ века добавили Сирию и Ирак. Вся эта территория принадлежала тюркам и во время правления Тимура. Персы лишь по прошествии пяти веков, 1510 году, когда у г. Герат погиб Мухаммет Шайбани (чингизид из ветви джушидов) начали избавляться от господства тюрок. Поэтому укоренившиеся доводы в отношении тюркских слов, считающихся заимствованными от арабов, персов, русских требуют тщательного нового исследования.

Думаю, в таком же исследовании нуждается и русский (славянский) язык. К примеру, остановлюсь на паре проблемах. Русские филологи давно ломают головы над словом «нельзя», так как считают «не» приставкой а «льзя» корнем, и не могут понять его смысл. На самом деле «нельзя» это эвенкское слово «эңзэлэ», на казахском звучит как «меңзе». В СТМ написано: ЭҢЭЗЭ 1. запрет (нельзя!); 2. говорить иносказательно (Эвенк.).

А также пример из ДТС: KIRIT ключ (М.Кашгари т.І, 357); KIRITLӘ закрывать: qapuү kiritladi – дверь заперли (МК ІІІ т. 345), где благодаря приставки «за» к слову «кіріт» получается русское слово «закрыть». Но в слове «запереть», «за» вовсе не приставка, а часть корня «зап» – от тюркского слова «жап» (закрывать). В процессе работы над книгой подобных несуразностей встречал немало. Поэтому некоторые утвердившиеся законы в науке русского языка тоже требуют пересмотра.

15

Учитывая много общего в тюркском и славянском языке можно прийти к заключению, что и скифы (славяне), и угро-финны (по мнению В.Белинского — русские) в Восточную Европу прибыли из Турана. Только скифы, согласно Геродоту, пришли «перейдя реку Аракс» через юг Каспийского моря, а угро-финны из Сибири, через север Каспия, на что указывет наличие в русском языке тунгусских слов, и восточнотюркского диалекта.

«Если ставить вопрос о едином древнем этническом и языковом корне тюрок и славян, то таковым мог быть только древний этнос – динлин. Южнославянская группа племен так же, как и восточнославянская, являлись потомками одного древнего народа – сибиров-савиров, который в свою очередь являлся потомком древнего сибирского народа – динлин», – пишет исследователь В.Суханов. Динлинскому вопросу многие ученые, в том числе и Л.Гумилев, посвятили свои труды. «Динлинской расе принадлежат 4 древних народа Центральной Азии», – пишут они, и к ним относят енисейских киргизов, а также усуны в Северном Тянь-Шане, которые сейчас в составе казахского народа. «Источники недвумысленно подчеркивают кочевой хозяйственно-культурный тип и тюркоязычие динлинов» (Википедия).

Про общность языка, а также этнического корня тюрков и славян живших в древности, отмечает в своих трудах и казахский исследователь К.Закирьянов. «Что греха таить, современное российское общество стремится приобщится к европейской жизни. Однако Европа Россию как европейскую державу не воспринимает, не оттого, что она недостойна этого – у нее свое, особенное место», – пишет он (К.Закирьянов, «Под знаком волка: тюркская рапсодия», Алматы, 2012).

Действительно, если народы Западной Европы, особенно венгры, и даже немцы, считавшие себя арийцами, во времена Третьего Рейха, исследуя свои этнические происхождения особое внимание уделяют востоку Азии, то русские (славяне), проживая намного восточнее их, ближе к Азии, свои корни ищут только в Европе. И несмотря на достаточное количество исследовательских трудов, доказывающих тюркизмы в русском языке, они упорно не желают делать каких-либо выводов.

Поэтому в настоящую книгу вошли лишь те тюркские слова, которые представлены в «Древнетюркском словаре» изданным АН СССР которым были даны пояснения самими российскими учены16

ми. Хотя я сделал экскурс по разным мнениям о происхождении русского народа, оставляю возможность ответить на этот вопрос читателю, который внимательно прочтет мою книгу до конца.

Чтобы у читателя не возникло мнения, будто схожесть тюркского и славянского языка результат времен ига Золотой Орды в ХІІІ-ХV вв., хочу отметить, что в «Древнетюркский словарь» учеными АН СССР включены древнетюркские письменные памятники с VІІІ по ХІІІ вв.

Так как в издание «Древнетюркского словаря» вошли только те слова, которые употреблялись в произведениях древних авторов, понятно, что кроме них существуют десятки тысяч тюркских слов, а среди них сотни слов идентичных с русскими. Для того, чтобы часть таких слов читатель мог увидеть (особенно слов восточнотюркского диалекта) в книгу включены примеры из издания «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков». В главе «Дополнение» представлены русские слова с тунгусскими корнями, которые не встречаются на тюркском языке.

17

Книга Юсупа Баласагунского

«Кутадгу билик» написанный в 1069 году.Средневековый город Баласагун в X-XV вв.

находился недалеко от г. Тараз (Казахстан).

18

ОРЫС ХАЛҚЫНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІ ТУРАЛЫ

Орыс халқының пайда болуы, шыққан түп-тегі туралы жазылған еңбектер көптеп саналады. Алайда зерттеушілер пікірі әртүрлі және әлі күнге шейін тиянақты бір тұжырымға келе алмаған. В.М.Мошин 1931 жылы жариялаған мақаласында орыс халқының шығу тегі туралы бұрын-соңды айтылған мынадай болжамдарды келтіреді: 1. Скандинавтардан. 2. Балтық славяндарынан. 3. Еділ финндерінен. 4. Скандинавия финндерінен. 5. Литвалықтардан. 6. Мадиярлардан. 7.Хазарлардан. 8.Готтардан. 9.Грузиндардан. 10. Ирандықтардан. 11. Яфетидтерден. 12. Кельттерден. 13. Еврейлерден. 14. Немесе «белгісіз бір тайпадан» дей келе, автор: «Жуық арада «Рустар Родос аралынан, Родезиядан, тіпті, Сүлеймен аралдарынан шықты» дейтін де болармыз», – дейді («Славия» журналы, 1931 ж., Прага.).

Кейінгі кездері «орыстар арабтан шыққан, өйткені Египет пирамидаларындағы жазуларда орыс сөздері бар екен» деген де пікір теледидар хабарларында айтылып жүр. Орыс тілінде араб сөздерінің кездесетіні рас. Мысалы орыстың көне аңыздарындағы жыраудың Баян (Боян) аты оның кәсібіне байланысты болса, онда бұл арабтың «баяндау» сөзі, егер есімі болса түрктің «баянды» сөзінен. «Пирамидалардағы жазуларға» келсек, ол құрылыстар Египетті арабтардың жаулауынан 3-4 мың жыл ерте салынғанын әлгі пікір айтушы ескермеген. Ресей зерттеушісі Н. Вашкевич те «За семью печатью» атты кітабында: «Все немотивированные слова и выражения других языков в конечном счете восходят к русскому языку или арабскому. И это независимо ни от истории, ни от географии», – депті. Шын мәнінде, осы зерттеушінің араб сөздерінен келтірген мысалдары латын, грек арқылы орыс тіліне енген ғылыми терминдері (ал-гебра, аль-коголь, т.б.).

Сондай-ақ: «Орыстар тым ертеде Солтүстік Мұзды мұхитының орнында болған, антикалық авторлар Гиперборея деп атаған материктің тұрғындары «арийлер» екен, «мұз дәуірі» басталған соң оңтүстікке ауыпты», «Гиперборея» – солтүстік бораны» мағынасын білдіретін сөз», – деген де пікір жиі айтылуда» (В. Демин. «Тайны русского народа». М. «Вече». 1997).

Мұз дәуірі басталғанда орыстар ғана емес, өзге де, бүгінде «арий» делініп жүрген халықтардың баршасы да Гипербореядан оңтүстікке қоныс аударған болар? Ал «борей, борея» орыс тіліндегі буран, ураган, пурга сөздеріне келеді десек, мұндай сөздер түрк

19

тілінде де бора, боран, бораған, борау, бұрқасын, буырқану, т.б. түрде бар. Бұлардың түбірі түрк тіліндегі үр, үру, үрлеу сөзі.

Енді бір айтушы: «Апеннин түбегінде латындардан бұрын тұрған этрус халқы орыстан шыққан», – деп, дәлел ретінде Польшаға барып поляк тілін естіген италиялықтың осы тілді этрус жазуларымен салыстырғанын айтады. Солай-ақ болсын. Онда неге этрус тілін поляктікі я жалпы славян тілі деп айтпасқа, тек «орыс тілі» деп көрпені күштеп тартудың керегі қанша деген сұрақ туады. Этрустардан қалған бояулы суреттерде олардың шаштары, қастары қара, өңдері қоңырқай. «Егер олар солтүстіктің халқынан шыққан болса, географиялық жағдайға байланысты шаш-қастары, реңдері ақ-сары болар еді ғой?» деген күмән туады.

Батыс Европа тарихшыларында этрустардың Апеннин түбегіне шығыстан келгендігі туралы пікір әлдеқашан қалыптасқан. Рим тарихшысы Сенека: “Tuscos Asia sibi vindicat” («Азия тусктар бізден пайда болды деп санайды»)», – деп жазған. Ал ертеде «Азия» деп батысевропалықтар қазіргі Таяу Шығысты атаған. Соңғы кездері этрустар шумерліктердің бір тармағы деген болжам айтылуда. Түрктер де шумерліктердің Орталық Азияға ауған бөлігі деген пікір бары белгілі. Зерттеушілер этрустар мен түрктердің тілінен, салт-дәстүрінен көптеген ұқсастықтар табуда.

Тарихта «этрус» деген атпен қалған бұл халық өзін «расна» деп, ал римдіктер «туск» деп атаған екен. «Рус» пен «этрус», «расна» сөздерінің ұқсастығы орыс зерттеушілеріне ой салары түсінікті. Алайда этрус халқы Рим империясы пайда болардан ерте, біздің дәуірге дейінгі VІІ ғасырларда өмір кешсе, ал славяндардың «Повесть временных лет» жылнамасында «русь» атауы тек 862 жылы, славяндар мен угро-финн тайпаларын варягтың Рус тайпасынан шыққан Рюрик, Синеус, Трувор атты ағайындылардың билеуге келген кезден пайда болғаны жазылған.

Байқағанымыз: орыс зерттеушілері өздерін славян текті санай тұра, орыс ұлтының пайда болуын поляк, украин, беларус, чех, серб, хорват сияқты славян халықтардан бөлек қарастырады екен. Осыған орай Ресейдің империялық пиғылынан көп теперіш көрген поляк, украин халықтарының тарихшылары да мүмкіндігінше өздерін орыс халқынан аулақтатпаққа тырысуда. Осындай пікірлердің бірі – украин халқының Балтық теңізі маңында өмір кешкен Укр тайпасынын шыққандығы туралы. Алғашқы дерек ретінде укрлардың 989 жылы германдықтармен соғысы айтылады. «Ондай болса Киев

20

Русінде 889 жылы христиан дінін қабылдаған халық кім, қазіргі украиндықтардың ата-бабасы емес пе?» деген сұрақ туады.

Украина зерттеушісі В.Белинский өзінің «Страна Моксель» атты кітабында орыс халқының славяндарға жатпайтынын, солтүстік ормандарындағы угоро-финндік тайпалардан ХІ ғасырда Киев князінің кенже ұлы Юрий Долгорукийдің ұйымдастыруымен пайда болған халық екенін жазады: «В IX-XII веках не существовало русского народа (и в особенности великороссов!). Славянские племена (поляне, древляне, сиверяне, дулибы, тиверцы и т.д.), на базисе которых в историческом развитии образовался украинский народ, и финские племена (мурома, меря, весь, мещера, мокша, пермь, нарова и т.д.), ставшие впоследствии основой великороссов, никогда не имели исторического единства, хозяйственно не соприкасались до XVI века. Сии истины установлены русскими историками-профессорами», – дейді. Сөйтіп орыс халқының шығу тегі жайындағы сұраққа қоса енді «кім славян, кім бөтен?» деген мәселе туындап отыр.

Орыс ақыны А.Блок өзінің «Скиф» шығармасында: «Да, скифы мы! Да, азиаты мы!» деп, өз замандастарының (орыс зиялыларының) бірқатарының ойындағы пікірді өлеңмен білдірген. Орыс халқының скифтігін А.И.Герцен де насихаттаған екен. Бұл туралы В.А.Туниманов: «Свое положение в Европе Герцен много раз определял как позицию чужего, постороннего, скитальца, скифа, варвара, туранца»,– деп жазады.

Тұран демекші, «тарих атасы» саналатын Геродот скифтер жайында: «Кочевые племена скифов обитали в Азии. Когда массагеты вытеснили их оттуда военной силой, скифы перешли Аракс и прибыли в киммерийскую землю», – деп жазған еді. Осылайша скифтердің Тұраннан (Түркістаннан) Қара теңіздің солтүстігіндегі жерлерге келгені айтылады. Сондай-ақ, Геродот скифтердің айтуынша бұл жердегі олардың алғашқы билеушісінің аты Тарғытай болғанын, Тарғытай билік құрған кезең мен парсы шахы Дарийдің скиф жеріне жорық жасауының арасы тұп-тура мың жыл екенін баяндаған. Дарий жорығының жаңа жылсанауға дейінгі 514 жылы болғаны белгілі. Бұған мың жылды қоссақ, скифтердің Азиядан Қара теңіз солтүстігіне келу мезгілі шамамен жаңа жылсанауға дейінгі 1500 жыл болмақ.

Ж. ж. дейінгі V ғасырда өмір сүрген грек тәуіпі әрі ойшылы Гиппократ өзінің «О воздухе, водах и местностях» аталатын еңбегінде: «В Европе есть скифский народ, живущий вокруг озера Меотида и

21

отличающийся от других народов. Название его – савроматы», – деген. Геродот «Тарихында» осы, скифтердің бір бұтағы сарматтар туралы: «Савроматы занимают полосу земли к северу, начиная от впадины Меотийского озера, на пятнадцать дней пути, где нет ни диких, ни саженых деревьев», – деп олардың жері Азов теңізінің ойпатынан басталып, Дон өзенінің шығыс жағалауымен солтүстікке созылғанын жазған.

Ресейлік жазушы А.Бушков «Чингисхан: Неизвестная Азия» кітабында: «Кстати, о Польше. Там среди шляхты столетиями отчего-то держалось стойкое убеждение, что поляки происходят непосредственно от сарматов. Только после ХV века эти взгляды стали помаленьку заменяться на чувство принадлежности к семье европейских народов», – деп, ХVІІІ ғасырға дейін поляк ақсүйектері өздерін «сармат князьдары» атағанын жазады.

П.Т.Фиров та «Гетманы Украинского казачества» атты кітабында (Симферополь, 2005) Богдан Хмельницкийдің кіші ұлы Юрий Хмельницкий туралы: «Турки провозгласили Юрия гетманом и «князем малоросской Украины». Своей столицей он выбрал Немиров, и оттуда рассылал универсалы, в которых титуловал себя «князем сарматским Малой России – Украины, вождем Войска Запорожского», – дейді. Егер славяндарға жататын поляктар мен украиндар өздерін скифтердің бір бұтағы болған сарматтарға жатқызады екен, олармен тілі бір орыс халқы неліктен скиф ұрпағы болмауға тиіс деген сұрақ туады.

Алайда, қазір осы халықтар өздерін тек «славян» деп атап, скиф, сармат атауларын айтуды қойған. Ара-тұра еске алса да, Геродот «Тарихындағы» скифтердің Азиядан келгендігі туралы деректі мүлде көргісі келмейді.

Деректанушы ғалымдар «тіл бірлігі, ұқсастығы этностардың тамырының бірлігінің ең көрнекті дәлелі» екенін айтады. Ендеше, Қара теңіз солтүстігіне келген скифтердің (сармат) бұрында Тұрандағы массагеттермен байланысы болған-болмағанын осы халықтың тілі арқылы анықтауға болады.

Византия елшісі Земархтың 568 жылы Түрк қағанатының батыстағы жерлерінің билеушісіне сапары жайлы тарихшы Менандрдың жазуынша «түрк бақсылары скиф тілінде анайы сөздерді сыбырлап, қоңырауларын күңгірлеткен» (Византийские историки, СПб, 1860, 376 бет). Сөйтіп өздерінің мың жылдық көршілері скифтердің тілін жақсы танитын византиялықтардың айтуынша

22

түрк бақсылары скифше сөйлеген. Бұл дерек скиф пен түрк тілі бір екенін аңғартады. Сондай-ақ, Геродот амазонкалар туралы: «Скифтер амазонкаларды «еор пата» деп атайды, бұл эллинше «ерлерді өлтірушілер» деген мағынада; скифше «еор» – еркек, ал «пата» – өлтіру сөзі», деп жазыпты. Қазіргі қазақ (түрк) тілінде де «ер» – еркек, ал «опат» – өлтіру. «Опат» (бат, бату, батыс) сөзі қазіргі орыс тілінде «падать, упасть, запад; украинша «падать, впасти»; полякша «спасч»; чехше «спади»; хорватша «пасти, пао». Бұл сонау Геродот дәуіріндегі скиф тілі қазіргі түрк және славян тілдерімен бірдей болғанын көрсетеді. Скифтердің алғашқы билеушісі Тарғытайдың есімін 2800 жылдан соң шығыс түрктерінен кездестіреміз. Мысалға Шыңғыз ханның туыстары ішінде тайшуыт руының көсемі Тарғытай-Қырылдақты, тарғыт руынан шыққан Тағытайды, Түмбене ханның шөбересі Тарғытайды, т.б. айта аламыз.

***

Славян мен түрк тілдерін салыстыра зерттеу орыстың ХІІ ғасырда (1185 ж.) жазылған ең көне әдеби шығармасы саналатын «Игорь полкы туралы сөзге» қатысты ХІХ ғасырдың бірінші жартысында-ақ басталған. Осы шығармадағы «куръ» сөзінің «курица» емес, түрктің құр, қора, құрған сөздеріне келетініне тарихшы А.Ф.Вольтман 1833 жылы назар аударуды ұсынса, ал Қазан университетінің профессоры Ф.И.Эрдман осы шығармадағы ориентализмдерге арнаған мақаласында: «Никто еще не заметил азиатского колорита сего стихотворения»,–деп жазды (Эрдеман. 1842, 20 б.). Осы университеттің түрк тілдері кафедрасының профессоры И.Н.Березин, «Игорь полкын…» Н.Гербелдің аударуына орай, 1854 жылы жазған рецензиясында бірқатар сөздердің этимологияларын түсіндірген. Орыс шығыстанушы-түрколог П.М.Мелиоранский бұл шығармаға 1902 және 1905 жылдары «Турецкие элементы в языке «Слова о полку Игореве» деп аталған көлемді екі мақала жазды. Мелиоранский публикацияларындағы этимологияларды жоғары бағалаған академик Ф.Е.Корш өз мақаласында ондағы болван, боярин, бусый, быля, жемчуг, каган, ногата, харалуг сөздеріне қатысты өзіндік пікір айтады.

Белгілі түрколог С.Е.Малов та осы шығармадағы түркизмдерге бірнеше зерттеулер арнап, «Тюркизмы в языке «Слово о полку Игореве» атты мақаласында бірқатар түрк сөздерін талдаған (Малов, 1946, 129-139 бб.). Неміс славит-түркологі К.Г.Менгес 1951 ж.

23

жарық көрген кітабында осы шығармадағы түрк сөздері деп есептеген 40 лексемге талдау жасайды. Кеңесік түрколог Н.А.Баскаков өзінің осы тақырыпқа қатысты әр жылдардағы зерттеулерін «Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве» атты монографиясында жинақтады. Мұнда ол 44 лексеманы талдаған. (Баскаков, 1985, 99-172 бб.). 1975 жылы дәл осы көне орыс шығармасының түрктігін зерттеген О.Сүлейменовтің «АЗиЯ» аталатын кітабы жарық көрді. Осы тақырып бір жарым ғасыр бойына орыс, неміс ғалымдары ортасында талқыланып жүргендігіне қарамастан «АЗиЯ» кітабына байланысты Ресей ғалымдары едәуір дау көтерді.

Аталған зерттеушілердің баршасына ортақ нәрсе – олар «Игорь полкы туралы сөз» шығармасындағы түрк сөздерін Х-ХІ ғасырларда Киев Русінің Дешті Қыпшақпен көрші болуынан енген «кірме сөздер» деген пікірде болды.

2008-2012 жылдары «Ғасырларға жалғасқан жаңсақтық» атты кітабымды жазу кезінде (бұл еңбекте «моңғол» сөзі ертеде этностың емес, мемлекеттің (Меңгу ел, Мәңгі ел) атауы болғанын, «көне моңғол тілі» делініп жүргеннің, шын мәнінде, шығыс түрк диалекті екендігін анықтағанмын) КСРО Ғылым академиясының Тіл білімі институты шығарған «Древнетюркский словарь» (1969 ж.) және «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» (1975 ж.) жинақтарына көп рет үңілген едім, көне түрк және қазіргі қазақ тілімен дыбысталуы да, мағынасы да бірдей мыңдаған орыс (славян) сөздерін ұшыраттым.

Алайда зерттеу кезінде көзім түскен түрк негізді орыс сөздерін тек Х-ХІ ғғ. Русь Дешті Қыпшақпен көрші болғанда немесе ХІІІ- ХV ғ.ғ. Алтын Орда иелік еткен кезеңде жұғысқан деуге келмейді. Тіпті, қазіргі қазақ тілінде сақталмаған я тым өзгеріске ұшыраған көне түрк сөздері орыс тілінде жетерлік екен. Бұл – мәселенің «енген сөздерден» күрделі екендігін байқатады. Мысалы «икона» сөзі 732 жыл тұрғызылған Көлтегін мәңгі тасында «Тізесі барды жүгіндірдім» (йүгүну) деп жазылып тұр. Ал Русьтің тек осыдан бір жарым ғасыр өткен соң ғана (889 жылы) христиан дінін қабылдағаны белгілі. Бұл сөзді Махмұт Қашқаридің 1074 жылы жазылған «Диуан лұғат ат-Түрк» шығармасынан да көреміз.

КСРО ҒА шығарған «Древнетюркский словарь» жинағында берілген мысалдардан жүздеген орыс сөздерінің түрк сөздерінің түбірінен ғана емес, жалғау, жұрнақтарынан да, теріс қарай оқылуынан да, буындар ауысып та жасалынғанын көреміз. (Кейбір

24

сөздердің екі тілге ортақтығы тым көмескіленіп, жалпылама жаңғырықтай естіледі). Мысалы аталған «Сөздіктің» 387 бетінде «Оғыз-намадан» келтірілген «өңлік» сөзі «лицо» деп аударылған. «Өң» түбірінің мағынасы демесек, дыбысталуы «лицо» сөзіне келмейтіні айқын. Мұнда «лік» жұрнағынан орыстың «лик», одан личико, лицо, лицемер, лицевая, т.б. туындаған. Ал шығыс түрктерінде де (моңғол), оғыз диалектінде де (Түркия, әзірбайжан) бар «амбар», «анбар» (ауызғы бөлме, кіреберіс) сөзі орыс тілінде «амбар» деп те, «анбар» сөзіндегі буындар орын ауыстыруынан (бар+ан) «веранда» түрінде де кездеседі.

Таласқа түсіп отырған «славян» атауы, шын мәнінде, көне түрк сөзі. «Древнетюркский словарь» жинағында: «ÇАВ (чаб, чаві) – слава, известность, молва: bilig esi çab esi ben-ok ertim – обладателем мудрости, обладателем славы был именно я (Тонюкук, 7- строка)», деп 734 жылы тұрғызылған Тоныкөк ескерткіші жазуынан, жәнеде: «ÇАВLIN, ÇAVLAN – прославиться, становиться известным: er çavlandi – мужчина прославился (М.Кашгари. стр. 388, строка 17)», деп 1074 жылы жазылған М.Қашғаридің «Диуан луғат ат-Түрк» кітабынан мысалдар келтірілген. Тіпті, «Славян» сөзінің түп-тамырын тұңғұс-шүршіт тілдерінен табамыз. СТМ жинағында: «СӘ – знать» делініп, Эвенкше «сәв, савун» – быть известным; быть знаменитым; Учр. диалектінде «сәлэн, һәлэн, шәлэн» – сведующий, талантливый; Ульч тілінде «сәван, сэвчу» – сообшить, уведомить; Манжұрша «сабулә» – знать, понимать; Шүржен тілінде (көне манжұр) «сәһ-һі» – знать; письм. монг. «сана» – думать; Др. тюрк. «сан» – думать», деп жазылған. Қазақ тілінде бұл «саналы», «сақи» сөздері екен. Осыған қарамастан қазіргі орыс, украин, т.б. халықтар «славян» атауын латындардың «құл» деген сөзінен шықты деп этностық атауларын европа сөзінен шығарып мәз болуда.**

Қазірде біз «қазақ (түрк) тіліне орыстан енген» деп жүрген бірталай сөздер де, шын мәнінде, бір кездері түрк тілінен орыс тіліне еніп, кейіннен өзімізге қайта оралғанын көреміз. Мысалы М. Қашқари еңбегінде көрсетілген «шыт» сөзі орыс тілінде «ситца» болып, қайтадан қазақ тіліне «сиса» болып оралған (ақ сиса, қызыл сиса, сиса көйлек). Ал «аран» сөзі «кровать» болып, бүгінде

*Меніңше «славян» атауын Еділ бұлғар-түрктерінің ханы Аспарух 680 жылы Дунай өзенінің оңтүстігіндегі скиф тектес тайпаларды билігіне алғанда жалпы халқына берген де, кейін бұл атау солтүстік-шығыстағы скиф-сармат (поляк, украин, чех, т.б.) және угро-фин тайпаларына да жайылған сыңайлы.

25

тілімізде «керует» делініп жүр (СТМ: Эвен. арән – постель, кровать; һарәнтъ – пользоваться кроватью; др.тюрк. аrаn – скотный двор). Якут тіліндегі «туркэ» (бытырамен ататын мылтық) орыстың «дро)бовик» сөзінен енген делінгенімен негізінде түрктің «тара», «бы(тыра)» сөзі жатыр, т.б.

Осы кітабымда 3-4 мыңдай түрк негізді орыс сөздерін көрсеткеніммен, бұл сөздерден ондаған мың сөздер туындайтынын жоғарыдағы мысалдардан-ақ байқауға болады. Әзірге зерттеу нәтижелері орыс (славян) тілінің өзіндік этностық негізі жоқ екендігін, сөздерінің басым көпшілігі (татар зеттеушілерінің айтуынша 95 пайызы) түрк тілі негізінде, ал өзгесі грек, латын, түрк тілі арқылы енген парсы, араб сөздерінен құралғанын көрсетіп отыр. Сондай-ақ тұңғыс және орыс тілдеріне ортақ көптеген сөздер ұшырасты.

Қазіргі орыс зерттеушілері Г.Носковский мен А.Фоменко: «Тюркский язык, вполне вероятно, был простонародным языком наших предков, а русский язык является, скорее всего, разговорным упрощением церковно-славянского языка. Ему наших предков научили в церкви, и он постепенно вытеснил разговорный тюркский язык», — деген пікір айтады («Русь и Рим», 5 том, 99 б). Ал Татарстан зерттеушісі Н.Хусаинов «Орыс тілінің түркі негіздерінің сөздігі» жинағында: «Ерте заманда арнайы тіл маманы (грамматист) түрк тілінен түрлі жолдармен славян тілін құрастырып шығарған», – дейді.

Айта кетер мәселе – «түрк тіліне араб, парсыдан енген» делінетін сөздер жайы. Әдетте «кірме сөздер» халықтар аралас, көрші тұрғаннан я дін бірлігінен діни кітаптары (кейінгі 1-2 ғасырда ғылыми терминдер) арқылы енетіні белгілі. Көптеген «түрк тіліне араб, парсыдан енген» делінетін сөздердің (нышан, сурет, қожа, стан, бақи, дос, иман, амал, сақи, өмір, хасан, халық, ғылым, мал, арам, запа, сахара, залым, т.с.с.) алтай тілдері тобына жататын, мұсылман діні бармаған тұңғыс-манжұр тілдерінде болуы – осы сөздердің, керсінше, түрктерден парсы мен арабтарға енгенін байқатса керек. Тарихтағы оқиғалар да осылай болғандығына дәлел. Парсылар да, арабтар да дінін таратқанымен Түркістан жерінде тұрақтамаған. Ал Х ғасырда Арал теңізі өңірінен қозғалған оғыз түрктерінің Иерусалимге дейін барғаны, ХІІ ғасыр аяғында Хорезм империясының батыс шекарасы Иракка шейін созылғаны, ХІІІ ғасыр басында Шыңғыз хан әскері Мысыр мен Византия шекарасына ат басын тірегені

26

белгілі. Парсылар тек бес ғасырдан соң (1510 ж. Герат қаласы маңында Мұхаммед Шайбани қазасынан соң) түрктерден құтылса, ал арабтар 1918 жылы ғана ағылшындардың жәрдемімен Осман империясынан тәуелсіздігін алғаны белгілі. Мәдинә қаласындағы Мұхаммед пайғамбар жерленген мешітті ұлғайтып, қабырғаларын қай түрк сұлтаны қай жылы салдырғаны сол құрылыстарда жазулы тұр. Сондықтан бұрынғы «түрк тіліне бәлен халықтан енген» деген сөздер де қайта зерттеуді қажет етеді.

Сондай-ақ түрктің «кіріт» сөзіне (М.Қашқари: KIRIT ключ (І т. 357); KIRITLӘ закрывать: qapuү kiritladi – дверь заперли (МК ІІІ т. 345) «за» қосымшасы (приставка) арқылы орыстың «закрыть» сөзі пайда болса, ал осы сөзбен мағыналас «запереть» сөзіндегі «за» еш қосымша емес, «зап» – түрктің «жап» сөзі; «Нельзя» сөзіндегі «не» приставка саналып, «льзя» түбірінің қандай мағына беретінін іздеп те орыс филологтары талайдан бастарын қатырып жүр. Шын мәнінде «нельзя» – сөздің түбірі. Ол эвенк тіліндегі «эңэзэ», қазақтың «меңзе» сөзі (СТМ сөздігі: ЭҢЭЗЭ запрет (нельзя!) (Эвенк.): говорить иносказательно).

Түрктің «қопар» сөзінен пайда болған орыс тіліндегі «копать», ыдыстың тығынын алу, қопару мағынасындағы «откупорить» сөзімен келіселік. Ал ыдысты тығындауды «закупорить» деп, «қопару» мағынасына қері әрекетке де «қопару» сөзін пайдаланған… Зерттеу барысында мұндай мысалдар көптеп кездесті. Сондықтан жалпы орыс тілі ғылымына қатысты қалыптасқан көп қағидалар да қайта зерттуді қажет етеді екен.

Тіл бірлігін ескерсек, Геродот жазғандай скифтер (славяндар) де, В.Белинский айтқандай угро-финндер (орыстар) де Европа шығысына Азиядан (Тұраннан) барған деген тұжырым жасауға болады. (Мұндай тұжырым этрус сөздерінің неліктен түрк, славян, орыс сөздеріне бірдей ұқсайтынын түсіндіре алады). Тек скифтер Европаға Каспий теңізінің оңтүстігін айналып, Геродот айтқандай «Аракс өзенін өтіп келсе», ал угро-финндар Азиядан (Сібірден) Каспийдің солтүстігімен барған сыңайлы. Мұны орыс тіліндегі тұңғұс сөздерінен аңғаруға болады.

Қазақстандық зерттеуші В.Сухов: «Если ставить вопрос о едином древнем этническом и языковом корне тюрок и славян, то таковым мог быть только древний этнос – динлин. Южнославянская группа племен так же, как и восточнославянская, являлись потомками одного древнего народа – сибиров-савиров, который в свою оче27

редь являлся потомком древнего сибирского народа – динлин», – деп жазады. Динлин мәселесіне орыс ғалымдары көптеген зерттеулер арнаған. «Источники недвумысленно подчеркивают кочевой хозяйственно-культурный тип и тюркоязычие динлинов», – дейді «Википедия».

 

Динлин нәсіліне ғалымдар Орталық Азияның көне төрт халқын жатқызып, осы қатарда Енисей қырғыздарын, Солтүстік Тянь-Шаньда тұратын үйсіндерді, сондай-ақ баегуді (байергу) атайды. Қырғыз бен Үйсін атаулары баршамызға жақсы белгілі. Ал баегу тайпасын бүгінгі тарихшыларымыз бірде Қорқыттың руы баятпен, бірде көне Қияттың Ергенеқонда болып шыққан баяут руымен шатастыруда. Шәкерім «Шежіресінде» баергуді (дыбысталу ұқсастығына орай болса керек) «бай арғын» сөзі деген болжам айтады. Баегу тайпасы жайы Көлтегін, Тоныкөк ескерткіштерінде жазылған. Көтеріліс кезінде түрк қағаны Қапағанды өлтірген осы баегулер деген деректер бар.

Ресей зерттеушісі А.Бушков «Чингисхан: Неизвестная Азия» кітабында орыстардың мінезін, кейбір дәстүрін, тұрмысын түрк халықтарымен салыстыра келе: «Гунны, настолько известно – несомненные тюрки, пришедшие из Центральной Азии. А следовательно, можно слагательные преспокойнейшим образом поменять: если имеются веские основания считать, что гунны-тюрки – это славяне, то остается всего один шаг до логического завершения: славяне – это тюрки», – деген тұжырым жасайды (144 б.).

(Гередот пен Рашид ад-Дин еңбектеріндегі деректер ықылым замандарда Тұраннан (Түркістаннан) батысқа ауған түрктердің бір бөлігін гректер «скиф» деп, ал шығысқа ауған түрктерді қытайлар «сюңну» (хунну, ғұн) атағанын көрсетеді. Ал «славян жеріне» келген ғұндар 155-158 жылдарда қытай әскері мен сәнбиліктер қолбасшысы Таңшықайдан ығысып, Жайық пен Еділ өзендері өңіріне қоныс аударып, өсіп-өніп, 448 жылы Еділ ( Аттила) қағанның басқаруымен Рим империясына соғысуға аттанған шығыс түрктерінің бір бөлігі болатын. Енді бір бөлік хуннулар (көне Қияттар) Ергенеқонда жан сауғалап (Шыңғыз хан аталары), ал өзге хуннулар сәнбилерге өз еркімен бағынып, сол ІІ ғасырдан шығыс түрктері «татар» атанғанын «Ғасырларға жалғасқан жаңсақтық» атты кітабымда жазғанмын).

Бағзы замандарда түрктер мен славяндардың тілдік, этникалық тамыры ортақ болғандығы туралы қазірде біршама айтыла бастады. Қазақ зерттеушісі Қайрат Закирьянов: «Что греха таить, совре28

менное российское общество стремится приобщится к европейской жизни. Однако Европа Россию как европейскую державу не воспринимает, не оттого, что она недостойна этого – у нее свое, особенное место», – деп жазады (К.Закирьянов. «Под знаком волка: тюркская рапсодия», Алматы, 2012).

Батыс Европаның бірнеше ұлты, әсіресе венгрлер, Үшінші Рейх кезінде өздерін «арийлық» санаған немістер де өздерінің шығу тегін зерттеуде Азия шығысына назар аударғаны белгілі. Ал олардан әлдеқайда Азияға жақын орналасқан орыс халқы болса өз тамырын тек Европадан іздеумен келеді. Тіпті өз ғалымдарының «Игорь полкы…» шығармасынан тапқан түрк сөздерін де әр саққа жүгіртіп, нәтижесінде осы шығарманың аудармасы мәселесінде лингвистер әлі де бір тұжырымға келе алмай отыр.

Осындай себептен мен бұрынғы зерттеушілердей ойыма келген кез-келген түрк негізді орыс сөздерін бұл кітабыма енгізбедім. Орыс тіліндегі «устав» сөзі қазақша «ұстаным» сөзіне келетінін, «моли, молить» сөзі «мөлию», «каркас» – қаңқасы екен» деп мыңдаған сөздерді тізуді мақсат етпедім. Тек орыс ғалымдары (КСРО Ғылым академиясы) өздері шығарған «Древнетюркский словарь» жинағының ішіндегі көзіме түскен орыс (славян) сөздерін теріп алып, «қазақша бұл сөз мынадай» деген қысқа ғана түсінік жазып ұсынып отырмын. Оқып шыққаннан соң әр адам орыс халқының қайдан пайда болғанын өзі пайымдай жатар.

Түрк пен славян тілдеріндегі ұқсастық орыстарға ХІІІ-ХV ғасырларда Алтын Орда иелік еткен кезеңде енген деген қате пікір тумауы үшін кітапқа Мәңгі ел мемлекеті түгіл, Шыңғыз хан дүниеге келместен ертеде – VІІІ-ХІІ ғасырлардағы көне түрк жазба ескерткіштерінен ғана мысалдар алынды.

«Древнетюркский словарь» жинағында кездеспейтін, алайда дыбысталуы да, мағынасы да түрк және орыс (славян) тілдерінде (және тұңұс) бірдей сөздердің бірқатарын көрсету үшін «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» жинағынан мысалдар келтірілді. Сондай-ақ «Қосымша» тарауда тек тұңғұс пен орыс тілдеріне ортақ (түрк тілінде кездеспейтін) сөздерді жеке көрсеттік. Осы кітабыма зерттеу нысаны ретінде пайдаланылған КСРО ҒА шығарған екі жинақтағы мысалдар орыс тілінде болғандықтан аударылмай берілді.

29

Слова русского языка с тюркскими основами.Орыс тіліндегі түрк негізді сөздерА*

АБРИКОС

ДТС: ERÜK слива, урюк (МК І 318).

** ДТ ерүк; Каз. өрік; Рус. (абрик)ос, урюк.

АГАТ

ДТС: AҮІ драгоценность: qazina uzasa kümüş ham aүi – да увеличатся (букв. удлинятся) в казне серебро и драгоценности (QВН 7412).

** ДТ ағы; Каз. л(ағы)л, (ақы)қ; Рус. агат, б(огат)ый др(аго)ценность, дор(ого).

АГИТАЦИЯ

ДТС : ӨGІТ, ӨGÜТ побуд.от өg-: совет, наставление: өgütügә kөrә qildi – он поступил согласно его совету (ЛОК 376);

** ДТ өгіт, өгүт; Каз. үгіт; Рус.(агит)ация, (агит)ировать.

АГОНИЯ

ДТС: АҮNА (аүіnа) валяться, биться, содрогаться, метаться: еlік кülmüz ojnar siүun munүaq aүnar jorir ter kezә – маралы, олени и ланки, бродят чтобы поваляться (QВН 1413); AҮNAT побуд. от aүna-: дать поваляться: ol atin topraqqa aүnatti – он дал своему коню поваляться на земле (МК 13710).

**ДТ ағына, ағнат; Каз. ауна, аунат; Рус.агония.

АД

ДТС: ADA бедствие; опасность; несчастье: bu adatin ozүuluq joluң oruquң kөzünmәz – не видно путей спасения для тебя от это*

Примечание:

Всвязи с тех.возможностями компьютера некоторые буквы текста ДТС заменены (см. «Алфавит примененный автором для текста из ДТС»); В скобках курсивом написаны уточнении; (Эвен.) или Каз. – этническое принадлежность слово; знак * – дополнительные или альтернативные примеры; ** – комментарии автора.

30

го бедствия (ТТ І 90); ADAQ бедствовать, подвергаться опасности

(Suv 9014); ADALA причинять беду, бедствие (TT VII 3811).

**ДТ ада; Каз. ада болды – остаться без ничего; Рус. ад (преисподня). (См. беда, бедолага).

АИР

ДТС: EGIR бот. аир болотный: egir bolsa er өlmәs – будет аир, мужчина не умрет (МК І 54). ** ДТ егір; Рус. аир.

АЙВА

ДТС: AVJA — бот. айва (МК І 114).

** ДТ авйа; Каз. миуа; Рус. айва.

АЙДА!

СТМ: ҺАДА (әда) стадо (Эвенк.). **Каз. айда – погонять; айдамақ; Рус. айда! (пошли!), г(айду)к, г(айдамак), ст(адо).

АКСЕЛЬБАНТ

1. ДТС: AQSIRAQ беловатый: aqsiraq ordu өrgin anta etitdim – там я распорядился устроить свой беловатый дворец и трон (МЧ В8).

**ДТ ақсырақ; Каз. ақшыл, ақшылырақ – беловатый;

2. ДТ См. бант – привязать, Каз.байладым, бантым; ақшыл+бант – беловатый бант; Рус. аксельбант.

АЛЧНЫЙ (алчущие)

ДТС: AL брать, взять, принимать: elig aldi açti oqidi bitig – правитель взял письмо, развернул, прочитал (QВН 1227); ДТС:SALІҮ налог (USp 28).

СТМ : ДАЛГЪС ненасытный, алчный (Эвен.); п.мо.dolүunçuү — жадный, алчный.

**ДТ ал; с(алығ; Каз. ал, алушы, алғыш – берущий;Калм. алач – убийца; Рус. алчный, алчущие, алкать. (См. св(олоч).

АЛЫЙ

ДТС: AL алый, ярко-красный, светло-красный; оранжевый: jasil kөk sariү al aүi ton kedip – надев зеленые, голубые, желтые и алые шелковые халаты (QВН 1662);

СТМ: Ң(УЛЕН`Э алый (Эвен.). п.мо.ulaүаn алый, красный (Улан-Батор).

**ДТ ал; Каз. алқызыл, алқоңыр, алқара көк; Рус. алый, алеет, алеть.

31

АЛЬПЫ (горы) (альпинизм)

ДТС: АLР трудный, тяжкий: jujqa qalin bolsar toplaүuluq alp – когда тонкое становится массивным, трудно скомкать (Тон13).

**ДТ алп; Каз. алып – глыба, громадный, массивный; Рус. Альпы (горы), альпинизм, альпинист; (глыб)а.

АЛЫЧА (бот.)

ДТС: ALUÇ бот.алыча (МК І 122).

** ДТ. алуч; Каз.алша; Рус. алыча.

АМБАР

СТМ: АМПАР (Эвенк.) < Як.- амбар; Тур.- амбар; Аз.- анбар (См. тамбур, веранда).

АМУР (любовь)

ДТС: АМІR любить (ТТ ІІІ98); АМІRАN – возвр.от amra- любить: өtrü ertiңü amranu meniң atamin ataju oqidi – потом он, преисполнившись любовью, позвал, называя меня по имени (Маn ІІІ 2312);

** ДТ амыр, амыран; Каз.емірен (емірену, тамыр болу); Рус. амур (Италь. «л аморе»).

АНТЫ (название племени)

ДТС: AND (аnt) – присяга, клятва (МК І 42).

СМТ: АНДА п.мо.anda — друг, побратим.

** Каз. ант – клятва; Рус. Анты, анти. (В.В.Мавроди: «Сами себя антами славяне Восточной Европы не называли. В тюркских языках ант означало союзник, «принесший клятву верности». Не стало аваров, не стало и их «союзных» славян, носивших это тюркское название». (Книга «Происхождение русского народа»).

АПТЕКА

ДТС: ОТАÇI лекарь (МК І 299); ОТАТ, ОТАLА лечить, исцелять: baxilliq otalap onulmaz ig ol – скупость – неизлечимая болезнь (Юг А253).

СТМ: ҺАПТАЙ (аптәк) знахарь, колдун (Як.); Бур. абтайхүн — волшебник.

**ДТ отачы, отала; Каз. оташы – лекарь; Рус. аптека.

АРИЙ

ДТС: АRІ, АRІҮ 1. чистый, незагрязненный: buruni ariү jup – чисто

32

промыв нос (Rасһ І132); 2. перен. нравственно безупречный, благородный, порядочный, непорочный: ariү uduti jeg – стыд благородных хорош (Тон37).

** ДТ ары, арығ; Каз. арлы – совестливый; арыл, арулау – очищаться, избавляться; арыс – благородный; Рус. арий, ариец; благ(оро)дный.

АРКА

ДТС:ӨRКÜ горб верблюда (МК І 129);

СТМ:НОКЧ(ЭРГЭ) согнуться, сгорбиться (Эвенк.).

** ДТөрку.Каз. өркеш; арқа; Рус. арка (архитектура). (См. горб).

АРКАН

ДТС: ӨRGÄN канат, толстая веревка: өrgәn өrildi – аркан был сплетен (МК І 195).

СТМ: АРГИ веревка (Як.).УРҒАН аркан (Ма.) < п.мо. urүа.

** ДТ өргән; Каз. өру, өрген – плетенный; Рус.аркан. (См. канатная; веревка).

АРТАЧИТЬСЯ

ДТС: АRТ задняя сторона чего-л (МК І 42).

**ДТ арт; Каз. арт, артқа – назад; Рус. (арт)ачиться (пятиться назад).

АРТЕЛЬ

ДТС: ORTAQ компаньон, друг: ortaq bolup bilisti – он стал компаньоном (МК ІІІ 71).

**ДТ ортақ; Каз. (орта)қ – общее; Рус. (арте)ль.

АРХАР

ДТС: ARQAR архар: arqar jetәr – догонит архара (МК І 421);

**ДТ арқар; Каз.арқар; Рус. архар.

АРШИН

ДТС:ARILA отмерять:bu sati bөzni tükәl sanap arilap berdim – эту ткань, предназначен-ную для продажи я, сполна сосчитав, отмерил (МБ 27); QARILA измерять, мерить (МК ІІІ 324); QARIS пядь (мера длины) (МК І 369).

** ДТ арыла, қарыла; Каз.аршын,қ(арыла), қарыста;Рус. ар, аршин, м(ера), м(ерь), м(ерила), м(ерил), чрез(мер)но.

33

АРЫК

ДТС: ARIQ ручей, арык: er ariq qazdi – мужчина прокопал арык

(МК ІІ 10).

** ДТ арық; Каз.арық. Рус. арык; а(рык). (См. рек)а, речка, ручей).

АС (летчик ас)

ДТС:AŞNU раньше, сперва, вначале: men andan aşnu keldim – я пришел раньше его (МКІ 130); AŞUN 1. опережать; 2. перейти; 3. превосходить: ol mendin aşundi – он меня опередил (МҚ І 202).

** ДТ ашұн, ашнұ; Каз. ас, асқан, озған; Рус. ас (летчик ас); АЗ — первая буква в алфавите; (См. н(ачало — Алаш).

АТАРА (отара)

ДТС: ОТҮАR, ОТLA пасти: ol at otүardi – он пас лошадь (МК І 225); ОТ трава, зелень: оt өndі – трава выросла (МК І 35).

**ДТ отғар, отла; Каз. отар – стада овец (в прошлом в значении «пастбища»).Рус. атара, отара; от метат. «трава».

АТЛАС (ткань)

ДТС: ATLAS атлас: qali kejsәң atlas unutma bөzüң – коли ты носишь атлас, не забывай про бязь (Юг В354).

** ДТ атлас; Каз.атлас; Рус. атлас.

АТЛАС (игральные карты)

ДТС: ATLAŞ играть в азартную игру, поставив на кон коня: ol meniң birlә oq atti atlaşu – он состязался со мной в стрельбе, поставив на кон коня (МК ІІ 226).

Данный пример показывает, что игральные и географические карты называть «атлас» произошли от тюркского слово «атлаш» – ставить на кон коня. Похожие примеры из ДТС: ALTUNLAŞ ставить на кон золото: ojnadim altunlaşu – я играл, поставив на кон золото (МК ІІ 114); EVLAŞ (ев,еб – дом) ставить на кон дом: ol beg birla evlaşti ojnar – он, играя с беком в азартную игру, ставил на кон дом (МК І 240); JARIQLAŞ ставить на кон кольчугу: aniң birlә ojnadi jariqlaşu – он состязался и ставил на кон кольчугу (МК ІІ 258); QIZLAŞ – ставить на кон девушку, разыгрывать девушку (наложницу) (МК ІІ 221).

**Каз. ат сал – ставить на кон коня; алтын сал – ставить на кон золото, и т.д.(«лас» – от метатезы слово «сал» (ставить, положить).

34

АУТ

ДТМ:AҮTARIL страд. от аүtаr-: перевернуться, опрокинуться: tәңri topinar qorqinçiү jel turur kemi aүtarilur өlür – небо нахмурится, поднимется страшный ветер, корабль перевернется и погибнет (КР 183).

**ДТ (ағт)арыл; Каз. (ақт)арыл, (ауд)арыл, ауытқу; Рус. аут.

АХАТЬ-ОХАТЬ

ДТС: AHLA глубоко (тяжело) дышать: er ahladi – мужчина тяжело дышал (МК 49316).

**ДТ аһла; Каз. аһлау-уһлеу; Рус. ахать, охать.

Б

БАБА

ДТС:ВАВА (ata) отец: ançulaju amrar erti sizni tөzügü anasin babasin oүlani sevәrçә – все они так любили тебя, как дети любят своих мать и отца (ТТ ІІІ98).

**ДТ баба.Каз.баба, ата – дед, предок (муж.р); Рус. баба, бабушка (жен.р.).

БАБКА (лапы)

СТМ: БЭБЭКИ лапа (Эвенк.); Як.барбәхай — бабка.

**Каз. бақай, бармақ, кішкентай бөбек; Рус. бабки.

БАГАЖ

СТМ:ТАСАҒАС груз (Як.).

**Каз. тасы – таскать; Рус. таскать, б(агаж), тяжесть.

БАДЬЯН (бот.)

ДТС: BADIJAN анис китайский, бадьян: badijanni jarip – расщепив бадьян (Rach I48).

**ДТ бадыйан; Рус. бадьян.

БАЗА

СТМ: БАЖА приготовить (Сол); п.мо.baжaүa — приготовлять; монг.базаа – запасать, заготовлять.

**Рус. база, базар; Каз. базар;

35

БАЙКАЛ

СМТ: БАJҒАЛ море, океан (Як.).

** Каз. бай – богатый, обильный; көл – озеро; бай+көл; Рус. Байкал;

БАЛАГАН

СМТ: БАЛАҒАН жилище (Эвенк.); п.мо.balүasun город.

** Каз. балқ; Баласағұн – город Х-ХV вв.; балаған; Рус. балаган.

БАЛАМУТ

СМТ: БАЛАМАТ взбалмошенный (Як.).

**Рус. баламут, взбалмошенный.

БАНТ

ДТС:BAN – возвр.от ba-: повязать, привязать себе: altunliү kesig belimkә bantim – я повязал золотой колчан себе на поясницу (Е 105).

** ДТ бантым; Каз. байладым – повязать; Рус. бант, бантик.

БАРАК

ДТС: BARQ здание, сооружение: anara dinçiү barq jaraturtim – я поручил им построить особое здание (КТм12).

**ДТ барқ; Рус. барак.

БАРАН

СМТ: БЕРАНКИ овца (Эвенк. (Ткм); п. мо. biraүu; др.тюрк.bozaүu. **Рус. баран.

БАРС

ДТС: BARS тигр: barsiү kөkmәkig өlürmәdim – я не убивал тигров и ланей (Е 1110).

**ДТ барс; Каз. барыс; Рус. барс.

БАРСУК

ДТС: BORSUQ барсук (МК ІІІ 417).

**ДТ борсұқ; Каз. борсық; Рус. барсук.

БАРЫШ

ДТС:BULUŞ приобретение, выгода, барыш (МК І 367).

СМТ: БАРЫС прибыль, приносить барыш (Як.).

36

** ДТ. бұлұш; Каз. пұл? алу, алыс?; Рус. барыш, барыга. (См. получ)ить, получ)ка).

БАСКАК

ДТС : BASІҮ вид подати (USp 915).

**ДТ басығ; Рус. Баскаков (имя), от «басығақ» — собиратель налога в империи Менгу ел (монгол).

БАСМАЧ

ДТС: BASIMÇI угнетатель, тиран: qajusi basimçi өlütçi qiriq – другие – угнетатели, убийцы, разорители (QBN 1346).

**ДТ басымчы; Каз. басмашы, басқыншы – захватчик; Рус. басмач, басмачество.

БАТМАН

ДТС: BATMAN мера веса (МК 2233): iki batman et – два батмана мяса (USp 915).

**ДТ батман; Каз. батпан; Рус. батман.

БАХИЛА

ДТС:BAYLA привязывать:ol otuң baүladi – он связял дров (МК 5724).

**ДТ бағла; Каз. байла – привязать, связать. Рус. бахила. (См. бант).

БАШМАК

ДТС:BAŞMАQ башмак (МК 19010).

**ДТ башмақ – от «бас» — наступать; Каз. башмақ – обувь; Рус. башмак.

БАШНЯ

ДТС:BAŞ голова, верхушка:tаүlаr başі іlәrdі – показались вершины гор (МК 9911).

** ДТ баш; Каз. басына – на верх; Рус. башня.

БАЮ-БАЮ

ДТС: BALU (balu balu) баю-баю (при усыплении младенца) (МҚ 54717).

** ДТ балу балу; Рус. баю-баю.

БАЯН

ДТС:BAJAN (араб.) содержание, разъяснение: jana bu kitabniң bәjani ajur – еще говорит о содержании этой книги (QВК 74).

37

**ДТ бәйан; Каз. баяндау – сказывать; Рус. Баян-сказитель; Муз.инструмент «Баян».

СТМ: БАJАН богатый (п.мо.); др.тюрк. bаj богатый.

**Каз. бай – богатый; баянды – надежный.

БЕДА

ДТС: ADA бедствие; опасность; несчастье: bu adatin ozүuluq joluң oruquң kөzünmәz – не видно путей спасения для тебя от этого бедствия (ТТ І 90);

** ДТ ада. Каз. ада, адала, бәле?; Рус. б(еда, бедолага, бедный.

БЕДРО

ДТС: BUT бедро (МК ІІІ 120);

**ДТ бұт; Каз. бұт. Рус. (бед)ро.

БЕЖАТЬ (бег)

ДТС: ВЕZ дрожать, трепетать: er tumliүdin bezdi – мужчина дрожал от холода (МК 26717).

**ДТ без; Каз. безгек – (мед.) малярия; безді – бежал (от страха); Рус. беж)ать, бег)ать, бег. (См. бздеть, забздел).

БЕЖЕВЫЙ

ДТС: BОZ серый: bоz bulit – серое облако (ТһS ІІ81).

**ДТ боз; Каз. боз; Рус. (беж)евый.

БЕЛЕЕТ (белый)

ДТС: BULUТ облако (МК ІІІ 39).

*СТМ: ЭГ(УЛЭТ)У АЛХА пегий (о лошади с багровыми пятнами в виде облаков) (Ма.); п.мо.egulen 1.облако; 2. бельмо; монг. үүлт – облачный; с бельмом.

**ДТ бұлұт; Каз. бұлт – облако; Рус. о(бла)ко, белеть, белеет, белый, бельмо. (См. плыт, флот).

БЕРЕГ

СТМ: ЕРІГ берег, обрыв, яр (п.мо.): erіg берег; др.тюрк.jаr — яр.

ЭРГИ сторона, бок, край (Ма.); п.мо. еrgі берег, обрыв; Монг.эрэг.

**Каз. ірге, арғы – бок, сторона; жар – яр; Рус. б(ерег.

38

БЕРИ

ДТС:BER давать, вручать, даровать: qizimin qalinsiz bertim – своих дочерей я выдал замуж без выкупа (Е 747); BERGÜÇI: kentu barүaj tamuqa udu eltkaj bergüçig – сами попадут в ад и поведут за собой дающих милостыню (Маn ІІІ 297).

СТМ: БАРІ брать (п.мо);БЭРИН поддаться (Эвенк. < Як.)..

** ДТ бер, бергучі; Каз. бер, беру, берінді, беруші; Рус. бери, (берущи)й, (вручи)ть, (Берен)деево царство.

БЕРЕЧЬ

ДТС: BERКLÄ беречь: ol tavarin berklәdi – он берег свой товар

(МҚ 63516).

**ДТ берклә; Рус. беречь,оберег; Каз. берікте (бекемде).

БЕРЛОГА

СТМ: СУРУ пещера (Эвенк.); Эвен.һөр, өр – пещера, берлога.

**Каз. ұра – нора; ор, көр; Рус. пещ(ера, б(ерло)га.

БЕС (бесы)

СТМ: АБАСЫ злой дух(Эвенк) < Як. а(басы.

**Каз. ал(басты; Рус. бес, бесы, бестия, беситься,бешеный.

БЕСЕДА

ДТС: BIÇA четко, определенно: toqularni saju ataju biçә – (расскажи) о церемониях, перечисляя их и четко называя (QBN 29011).

**ДТ бічә; Каз. тілін безеу, безеді, бөсу? Рус. беседа.

БЗДЕТЬ См. бежать.

БИЛЕТ

СТМ: БЭЛЛЭІ амулет (Эвенк.) < Як.; п.мо.belge знак.

**Каз. белгі – знак; Рус. билет, бирка, брелок. (От метатезы «бирк)а» – герб).

БИТЬ

ДТС: BITLÄ искать (~ бить) насекомых: er bit bitlәdi – мужчина бил насекомых (МК 57117).

** ДТ бітлә; Каз. битте (битті өлтіру); Рус. бить, убить, убит, бил, битва, и.др.

39

*БУТ бить, ломать, колоть (Эвен.бутак, бутар.); п.мо.buta – разбить.

**Каз. (бұт)ау – колоть ветки (дрова); Рус. бить, битва, убить).

БИЧЬ (бичевать)

СТМ: БИЧИ плеть (Ульч. от Рус.бичь.(?).

**Каз. піш – резать; пышақ – нож; (См. пиши, п.мо.biçig ); Рус. бичь, бичевать, самобичевание.

БЛАГОДАРИТЬ

СТМ: АГДА благодарить (Орок); Нан., Ма. ақда – доверять, надеяться.

**Каз. (сенімді) ақта; Рус. бл(агода)рить, благодать.

БЛАГОСЛОВИТЬ

ДТС: АLQIŞ благославлять: begkә alqiş aldaşti – беку была воздана хвала ( МК І 249).

СТМ: АЛГА благославлять (Эвенк.); < Як.алғыс – благославлять.

**Каз. алғыс; от метат. Рус. б(лагос)ловить, б(лаго).

БЛЕЯТЬ

ДТС: BELÄ блеять (об овцах): qojun belәdi – овца заблеяла (МК 5638).

**ДТ белә. Рус. блеять.

БЛЕСК

СТМ: ГИ(ЛБЭ) блеск, заблестеть (Урм.); п.мо.gilbelze блестеть; Бур. (гила)гар – гладкий, глянцевый; Як.кылбағыр, (қіл)бар – блестящий.

**Каз. (жылт)ыр; п.мо.gil(belz)e; Рус. блеск. (См. (гла)дкий,

(гля)нцевый).

БЛОХА

ДТС: ВÜRGÄ блоха (МК І 427). **ДТ бүргә; Каз. бүрге; Рус. блоха.

БЛЮДО

СТМ: БЯЛА блюдо (Бур.). ** Каз. пиала; Рус. блюдо, блюдце.

БОГ

ДТС: BӨGÜ мудрый (МК ІІІ 228); BӨGÜN уразуметь, познавать, постигать (ТТ ІІІ 143); BӨGTÄG – благодать, божественная по40

мощь: bөgtәg qilur biz – мы совершаем добро и благодать (Chuast L142).

СТМ: БОГДА п.мо.bogdә 1.святой; 2. верховный; монг.богд.

** ДТ бөгү; Рус. бог.

БОГАТЫЙ

ДТС: BAJ, BAJAҮUT богатый: bajaүutlar oүusinta toүmaqi bolur – ему будет суждено родиться в касте богатых (Uig II 3637).

**ДТ бай, байағұт; Каз. бай, баяуыт; Рус. богат)ый.

БОГАТЫРЬ

ДТС : BAҮATUR имя собст. и титул. – богатырь.

СТМ: БАГАДИ богатырь (Эвенк.Чмк.); Сол. бәтар;п.мо. baүatur; др.тюрк. batur.

**ДТ бағатұр; Каз. баһадұр, батыр; Рус. богатырь.

БОДРЫЙ

ДТС:ODUY бодрый: baliq oduү – рыба бодрствует (КР 172).

**ДТ одұғ. Рус. бодрый. Каз. ояу.

* СТМ: ЭДЭР бодрый (п.мо.):еdеr; Як.әдәр – юноша, отрок. (См. отрок).

БОК

ДТС: BIQIN бок (МК 20110): biqin üzә isirsar tavar kirür – если (мышь) изгрызет бока (у одежды), поступит товар (прибыль)

(ТТ VII 3616).

**ДТ бықын, от слога «бық» Рус. бок; Каз. мық)ын, (бөк)се.

СТМ:БӨК)АН бедро (Эвенк.).

СТМ:БУК)СУ зад (Эвенк. <мо.); п.мо.bөgse зад.

СТМ:ДЭ(БЭХИ бок, таз (Сол.);

БОЛВАН

ДТС: ВАLВАL балбал, ритуальный камень, символизирующий человека: baz qaүaniү balbal tikmiş – поставил балбал Баз-кагану (КТ16).

** ДТ балбал; Каз. балбал; Рус. болван.

*СТМ:БАЛБАН окоченеть, замерзнуть (Нан.).

БОЛОТА

ДТС: BALÇIQ: balçiq baliq парн. ил и грязь: balçiq baliq juүrulur – скапливаются ил и грязь (МК 12917).

41

СТМ: БОЛАҢИР грязь (болотная) (Эвенк.) – мо; п.мо.bulan(gir) грязь.

**ДТ балчық; Каз. бал)шық; Рус. боло)та.

БОЛЬ (болеть, больной)

ДТС: ВÜКÜL страд.от bük: – быт согнутым, сгибаться: butiq büküldi – ветка согнулась (МК ІІ 132).

**ДТ бүкүл; Каз. бүгіл, бүгілді – согнуться; Рус. боль, болеть, больной, заболеть, больница,и др. (См. «гибель» от метатезы «бүгіл», и «покой»).

БОРЕЦ

ДТС: KÜRÄS бороться,сражаться: qiz bilә kürәsmә qisraq birlә jarisma – с девицей не борись, с кобылицей не состязайся (на скачках) (МК І 474);

*СТМ: БУКУ сильный (Эвенк.); п.мо.bөke борец, силач; др.тюрк. bөga силач, герой, богатырь; Як.бөғөс – силач.

**ДТ күрәш. Каз. күрес. Рус.борись, борец. (См. от слг. «рәш»: (раз)ить, по(раз)ить, по(раж)ение, с(раж)ение, с(раж)аться.

БОТЫ (ботинки)

ДТС : BUT 1.бедро (МК ІІІ 120); 2. нога: qarүa qazqa өtgünsә buti sinur – если ворона станет подражать гусю, она переломает ноги (МК І 254).

**ДТ бұт; Уйг. бұт, бұты – ноги; Рус. (бед)ро, боты, ботинка, буцы.

БОЧКА

СТМ: БУЧУКУН толстый (Эвенк.).< Як.бочихо – ком, колобок. **Каз. жуан; кү(бішік)? Рус. бочка.

БРАК

ДТС: BIRIK соединяться, объединяться: iki kөңül birikdi – два сердца соединились (ТТ І136).

**ДТ бірік; Каз. бірік, бірігу, біріктір – соединять, объединять; Рус. брак, брак)осочетание. (См. су(пруг).

БРАК (браковать)

ДТС: BARIQ неясный силуэт, нечетко видимый предмет (МК 2299).

**ДТ барық; Каз. парық, парқы – силуэт; (силуэт – Каз. сүлдесі, сурет?); Рус. брак)овать, за(брако)ванный. (См. проект).

42

БРАНЬ

СТМ: АБУРА ругать, бранить (Орок.); Ма. абуриңге – ревнивый; <Як. абырыған – сварливость, брань.

**Каз. айбар, айбарлан; Рус. 1. брань, бранить, обуреваемый? 2. брань (сражение).

БРАСЛЕТ

ДТС : ВІLÄZÜК браслет (МК 25811).

** ДТ біләзүк; Каз. білезік; Рус. браслет.

БОРЩЬ

СТМ: ҺОРЧО крошить мясо (Эвен.).

**Каз. борша, боршалау; Рус. кроши)ть, харчо, борщь.

БРЕВНО

СТМ: БУРЭНЭ лупиться, трескаться (о корке, штукатурке) (Ма.).

**Каз. бөрене (срубленная высохшее дерево) – бревно; Рус. бревно; Бел. бервяно.

БРЕЛОК

СТМ: БАРЕЛАХ амулет (Эвенк.< Як.барылах- лесной дух).

**Рус. брелок.

БРИГАДА (бригадир)

ДТС :BIRIКTÜR – побуд. от birik – соединять, объединять: kөңül til biriktür – объединяй мысли и речь (QBN 3079).

**ДТ біріктүр; Каз. бірігеді, біріктір – соединять, объединять;

Рус. бригада, бригадир.

БРИТВА

ДТС : BІ лезвие (бритвы) (ТТ VIII A1). bi biçak – нож:qart igkә bi biçakin emlәmiş – язву надо лечить ножом (Rach II 3167).

** ДТ бі; Рус. лез(ви)е, (бри)ть, (бри)тва; Каз. піш – резать.

БРОСИТЬ

1. ДТС: ELVIR бросать упреки: ol anin juzunә elvirdi – он бросился на него (МК І 226).

**ДТел(вір); Рус. (бр)ось, бросить.

2.*СТМ: ҺОСЕ брось! оставь! (Эвенк.); Бур. хойш – прочь!

43

**Каз. қойшы! – оставь, брось!Рус. брось! прочь! киш! (вір+һосе – бр+оси)ть.

БРЮХО

СТМ: УР живот (Эвенк.); Як.өрөғө – брюхо, чрево, живот.

** Каз. қ(ұр)сақ; Рус. брюхо, брюки. (См. чрево).

БРЫЗГ

ДТС: BÜRKIR обрызгивать, опрыскивать: abir bürkirar teg tünәrdi qaliq – небо посерело, будто обрызанной амброй (QBK 2906).

**ДТ бүркір; Каз. бүрк, бүрку – брызгать; Рус. брызг, брызгать, о(прыск)ивать)

БУГ (лес, и.др.)

ДТС:BÜК лес (МК І 333).

** ДТ бүк.РКС1978.Рус. бук, буковый лес; (дерево).

СТМ: БУҒА І местность (Эвнек. Урм.); п.мо.büid захолустный (лес).

**Каз. бүк, бұйығ)ы; Рус. буг; (См. (пог)од)а.

БУГОР

ДТС: BUYRIL неровности на наполненном бурдюке (МК І 481).

**ДТ бұғрыл; Каз. бүгіл, бүкір; Рус. бугор.

*СТМ: ГҮБEГЕ возвышенность (п.мо.): gübüge бугор;

*БУҒА бугор (Эвнек. (Урч.).

БУДИТЬ

ДТС: ODUN пробуждаться: aj elig udima odun – о правитель, не спи, проснись (QBH 10822).

**ДТ одұн; Каз. оян, оят; Рус.б(удит)ь.

БУЗИТЬ

СТМ:БОЗО барда (Эвенк.); < п.мо. bozu.

** Каз. боза; бұзық, бұзу; Рус. бузить (напиться бозы и хулиганить).

БУКВА (букварь)

ДТС: BÜK: bük qat парн. тайна, секрет, скрытая сущность: maңa açsu emdi bu sөz bük qati – пусть мне теперь откроют тайну этих слов (QBN 737).

** ДТ бүк; Каз. бүк, бүкпе)ле, бұғу – утаить, скрывать; Рус.буква , букварь.

44

БУКВАЛЬНО

СТМ: БУКА вероятно (Як.): бука 1. вероятно, кажется; 2. именно, как раз; букатын – совсем.

**Каз. мүмкін – вероятно; Рус. буквально.

БУЛАВА (булат)

СТМ: БОЛОТ сталь (Эвенк.); п.мо.bolud сталь; Як.болот – булава.

**Каз. болат; Рус. булат, булава.

БУЛАНЫЙ

ДТС:QULA буланый (о масти лошади) (МК ІІІ 233).

**ДТ құла; Каз. құла; Рус. (була)ный.

*СТМ: ҺУЛА`АН красный (ср.мо.); п.мо.ulаүаn; ulаүаn mөrі – буланая лошадь.

БУЛГАКОВ

ДТС: BULYA перемешивать, смешивать: ol tutmaç bulүadi – он мешал лапшу (МК ІІІ 289); BULYAQ волнение, смятение, смута: tәңri jer bulүaqin üçün – так как небо и земля пришли в смятение (КТ44).

** ДТ бұлға; Каз. бұлға; бүлік – бунт; Рус. Булгаков, Булганин (имя).

БУРАВИТЬ (бурить)

СТМ: БУРГЭС шило (Эвенк): бурав, сверло; п.мо.burgui; Бур.бургы — сверло; Як.бургас – шило, сверло.

**Каз. бұрғы, бұрғылау – бурав, буравить; Рус. буравить, бурить.

БУРАН

СТМ:БУРГА пурга, вьюга (Эвенк.), Сх., М, Урм.пурга); Ма.буран – буран, мести; п.мо.burүana – вьюжить; Як.бурған, пурған.

**Каз. боран, борау; Рус. буран, буря, пурга, ураган. ( все от тюрк. «үр, үрген» – дуть).

БУРДЮК

ДТС:BIҮRIҮ бурдюк (МК 2328).

** ДТ бығрығ; Рус. бурдюк.

БУРКА

ДТС: BÜRKÜR закутываться (тучами); BÜRÜN покрываться: uraүut joүurqan büründi – женщина закуталась в одеало (МК ІІ 141).

45

СТМ: БУРКИЛЭ покрыть (Эвенк.); п.мо. bürke покрывать.

** Каз. бүрке, бүркен – покрывать, окутаться; Рус. бурка.

БУРЛИТЬ

СТМ: БУРГИ журчать (Эвенк.); п.мо.bur — бурлить, бурно кипеть; Як.бурулә — журчать. **Рус. бурно, бурлить.

БУРЫЙ (цвет) .

СТМ: БУРУЛ серый (Эвенк. < мо.); п.мо.buүural серый, чалый; Як.бурул.

**Каз. бурыл, бор; Рус. бурый, борный.(См.(про)стой).

БУСЫ

ДТС: BOYUZ, BOJIN горло, шея: jilan kendü egrisin bilmas tevә bojnin egri ter – змея не ведает своих изгибов, а шею верблюда называет кривой (МК І 127). BOYМАQ ожерелье (МК І466); BOXSUQ деревянные колодки с отверстиями для шеи и рук, надеваемые на преступников (МК І 465).

**ДТ боғуз, бойын; бойун сұқ; Каз. мойын; мойын сұқ – мон+шақ; От ДТ «бойұн сұқ» (сунуть шею) Рус. бу+сы.

БУТЫЛКА

СТМ: БУТУ бутыль (Сол. < мо.) п.мо.butung сосуд; др.тюрк.butiq.

**Рус. бутыль, бутылка.

БУШЕВАТЬ

ДТС: BUŞI возбужденный, раздраженный: buşi bolma – не будь раздражительным (QBК 674).

**ДТ бұшы. Рус. бушевать, воз(буж)денный.

БУЯНИТЬ (буйный)

СТМ: БУJАК портить, ломать (Як.).

ДТС: BUZ ломать, разрушать: ebin barqin buzdim – я разрушил их дом, барак (БК34).

**ДТ бұз; Каз. бұзу – разрушать; бұзық – хулиган. Рус. буйный, буйствовать, буянить. (Ср. пьяный).

БЫК (бугай)

ДТС: BUQА бык-производитель: siүir buqa müңrәsür – мычат коровы и быки (МК ІІ 79).

46

СТМ: БУКA бык (Эвенк.); п.мо. buxа бык, самец; монг. бух – бык; др. тюрк. buqa бык.

**ДТ бұқа. Каз. бұқа; Ойр. бух; Рус. бык, бугай.

БЫЛ

ДТС: ВОL случиться, происходить, совершаться, быть в наличии, иметься: өgi bolmasa er etümәs isig – если бы у мужчины не было ума, он не смог бы выполнить работу (QBN 1855).

**ДТ бол; Каз. бол, болу; Рус. был, было.

БЫЛЬ (былина)

ДТС: BOLMAQ становление, бытие: bolmaq üçün toүmaq belgürәr – вследствие бытия является рождение (Uig II 63).

**ДТ болмақ; Каз. бол – быть; болмақ; болған – то, что было; Рус. быль, (былин)а.

БЫСТРО

ДТС: TЕRК быстро, скоро: tеrк кеl – приходи быстро (МК І 350);

TÜR сворачивать:oүuz qaүan qoriүannі türtürdi – Огуз-каган велел свернуть лагерь (ЛОК 174).

СТМ: ТУРГЭН быстрый (Ма.); п.мо.türgen быстрый, скорый; др.тюрк.terk быстро.

**ДТ терк. Каз. түру, түре – сворачивать; Рус. быс(тро), (торо)пить,Тургенев (имя).

БЫТ

СТМ: БОДО жизнь, быт (Эвенк.); < п.мо.boda предмет, видимый, материальный; др.тюрк. bod существо.

**Рус. быт, бытовой.

БЫТЬ

ДТС: BÜТ завершаться, исполняться; уродиться: ot bütti – трава выросла (МК ІІ 294).

**ДТ бүт; Каз.біт; Рус. быть, прибыть.

БЯЗЬ

ДТС: BӨZ бязь, холст (МК І 49).

**ДТ бөз.Каз. бөз. Рус. бязь.

47

В

ВАЖНЫЙ

ДТС: BAŞ 1. голова; 2. ответственность; BAŞLA возглавлять:ol su başladi –он возглавил войско (МК 5723).

**ДТ баш; Каз. басты – важный, главное (о деле); Рус. важный, неважный. (Ср. келлә – голова, главный).

ВАЛ (волна)

СТМ: БОЛЖОН вал (морской воды) (Ма).

**Каз. жон, жал – гребень, вал (морской воды). Рус. вал, (вол)на?

ВАЛ (дамба)

СТМ: ДАЛАҢ насыпь, гряда, вал, дамба; 2. загривок (у лошади).

(п .мо. dalang).

**Каз. жал – загривок; жал – дамба; Рус. вал.

ВАЛИ (валить)

ДТС:ӨL умереть: iki oүlin birlә өlti – он умер вместе с двумя сыновьями (Е 313); ӨLІ мертвый: өlәktin tirigkә qumaru sөz ol – от мертвых живым достается слово (QBH 7621).

**ДТ өл, өләк, өлі. Каз.өлі – мертвый; Рус. вали, валить, с(вали).

СТМ: ВАЛИ убивать; война (Уд. (Хор.Ан.); Эвен.мәча – убитый. **Рус. (вали)ть, (мочи)ть;

ВАЛУН

СТМ: ЖАЛТУ камень (большой, круглый, на реке) (Эвенк.).

**Каз. (жал) тас – вал)ун; Рус. (вал)ун.

ВАРЯГ

1. ДТС:OYRI вор, грабитель: oүri erig çubartti – вор раздел мужчину (МК ІІІ 429).

**ДТ оғры; Каз.ұры; Рус. вор, воры.

2. ДТС: JAYI враг: taş jaүiү jaүiladim – я воевал с внешними врагами (Е 454).

**ДТ йағы; Каз. жау; Рус. враг, вр(аги). От ДТ оғры+йағы (Каз. ұры+жау) – варяг.

48

ВАРИТЬ

ДТС:QAYUR (qovur) жарить, калить (МК ІІ 81): saçqa qaүurzun – пусть поджарят на сковороде (Rach ІІ 223).

** ДТ қағур, қо(вур); Рус. с(ковор)ода, ско(вород)а, от слг. «вур» – варить; Каз. қуыр. (См. сковорода, кавардак).

ВАТА

ДТС: BATATU хлопковая пряжа: batatu birlә tegzim qilip – сделав тампон из хлопковой пряжи (Rach II 22).

**ДТ батату; Рус. вата; Каз. мақта (мата).

ВЕДУЩИЙ

ДТС: ID посылать: tudun jamtariү idtim – я послал туда Тудун-Ямтара (БК40).

**ДТ ід, ідтім; Рус. иди, идти, веди; Каз. айдаушы (етуші). (См. айда! гайдук).

ВЕДЬМА

ДТС: JAD, JADÇI волшебник, заклинатель: lü өntürgüçi jadçi boltumuz ersar – если мы стали заклинателями драконов и волшебниками (ТТ IV A60).

**ДТ йад, йадчы; Каз. жады, жад)ышы; Рус. (ведь)ма, ведать, вед)ающий, видеть. (См. яд, гад, гадать).

ВЕЗУЧИЙ

ДТС: AZIҮ клык, зуб: toңuzuң aziүi sinmis – у кабана сломались клыки (ThS II11);

**ДТ азығ; Қаз. азу, азулы; Рус. (везу)чий (клыкастый).

ВЕК

СТМ: БАЛАНА БАҚИ уже давно, еще раньше, давным-давно (Нан.).

**Каз. бағана – давно, тогда; бақи – вечность; Рус. век, на(веки.

ВЕЛИКИЙ

ДТС: ULUY великий: uluү tәңri aүirladi – великий бог проявил благоволение (МК І 300).

**ДТ ұлұғ;Рус. велик, великий; Каз. ұлы, ұлық.

49

ВЕЕР

СТМ: ДЭ(ВҮҮР веер, опахало (Монг.); п.мо.debigur.

**Каз. үр, үрле – дуть, веять ветру; Рус. в(еер), веять.

ВЕРА (верование)

ДТС: JORIQ (joruq) образ жизни, поведение: aniң joruqi ne teg –

каков его образ жизни (МК І 27).

**ДТ йорық, йоруқ; Каз. жол-жорық – обычай, правила. От «йоры» Рус. вера, верование, верить.

ВЕРАНДА

СТМ: АМПАР амбар (Эвенк.) < Як.- амбар; Тур.- амбар; Аз.- анбар.От метатезы слог «ан+бар» в «бар+ан» – веран)да; Рус. амбар, веран)да.

ВЕРЕВКА

ДТС: URUQ веревка (МК ІІ 205).

**ДТ ұрұқ;Рус. в(ерев)ка; Каз. өру, иіру.

ВЕРЕНИЦА

СТМ: СУҒУРУТЧУН встать в ряд (Эвенк.)<Як.су(бурутчу) – протяженно, вереницей.

**Каз. шұ(бырын)ды; Рус. (верен)ица.

ВЕРНЫЙ (верность, преданный)

ДТС: BER давать, вручать, даровать: qizimin qalinsiz bertim – своих дочерей я выдал замуж без выкупа (Е 747);

СТМ: БЕРИН поддаться (Эвенк.<Як);

**ДТ бер, бергучі; Каз. беріл, берілген; Рус. верн)ый, (Берен)деево царство; от метатезы – пре)даться, предан)ный.

ВЕРТЕТЬ (вернуться, вращать)

ДТС:EVRА, EVRUL, EVRІŞ вращать, возвращаться: еr evruldi – мужчина вернулся (МК I 248); EVUR повернуть, поворачивать, обращать: ol tavariү evurdi tevurdi – он пустил товар в оборот

(МК ІІ 81).

**ДТ е(вр)үл, е(вүр); Қаз.бұр, бұрыл, кері, үйіру, үйіріс, бұрыс; Рус. вертел, (вращ)ать, п(овер)нуть, вернуть, п(оворач)ивать. (См.бурить, веретено.

50

ВЕРТИКАЛЬ

1.ДТС:ӨRKІ находящийся вверху: өrki kisilәrkә içanүil – остерегайся людей, занимающих высокое положение (ТТ І65).

*СТМ: УРЭ (уро) гора (Эвенк.); Нан. хурэ – гора.

**ДТ өргі.Каз. өр, өргі – верхний; Рус. в(ерху), г(ор)а, в(ер)шина, буг(ор), г(ор)батый,

2. ДТС: ТІК втыкать, ставить (торчком), задирать: baz qaүaniү balbal tikmiş – поставил балбал Баз-кагану (КТ16).

**ДТ өр+тік; Каз. өр – верх; гор)ка; тік – вер(тик)ально; өр+тік Рус. вер+тик)альный.

ВЕРХ (вершина)

ДТС:ӨRKІ находящийся вверху: өrki kisilәrkә icanүil – остерегайся людей, занимающих высокое положение (ТТ І65).

**ДТ өркі; Каз.өргі; Рус.в(ерху), в(ерх)ний; Каз. өр+шың – вер+шина; (См..(орга)низация, органиизовать).

ВЕСЕЛЬЕ

ДТС: SEVIN, SEVINÇ веселье (МК ІІІ 373).

**ДТ (сев)ін, севінч; От метат. «сев» Рус. (вес)елье, веселый; Каз. сүйін, сүйінші.

ВЕСИТЬ (вешать, повесить, вешалка, весы)

ДТС: AS вешать (КР 797); повесить (МҚ І 173); казнить (через повешание) (МҚ І 173); ДТС:ASLIN – страдат. от as-: быть повешенным на чем-либо. (МҚ І 258).

**ДТ ас; Каз.ас; Рус. веш)ать, по(весь)ить, вес, весы, вешалка,

и др.

ВЕСЛА

ДТС: EŞ, EŞІТ грести, разгребать: ol qajirni eşdi – он греб песок

(МК І 166).

**ДТ еш, ешіш, ешіт; Каз. ес, есу (ескек); Рус. гр(ес)ти, в(ёс)ла; *СТМ: Л(ЭСУ взмахивать (Ма.).

ВЕСНА

ДТС: JAZ весна: jaziңa oүuzүaru su tasiqdimiz – к весне мы вышли с войском против огузов (КТ б48).

**ДТ йаз, йазыңа; Рус. (вес)на; Каз. жаз.

51

*СТМ: УСИ(Н) пашня, огород (Ма.).

**Каз. өс – расти, өсімдік – растение; Рус. в(есн)а?

ВЕСТИ (известия, вестовой)

ДТС: EŞID, EŞIT слышать: bu sabimin edguti eşid – слушай хорошо эти мои слова (КТ м2). EŞKINÇI вестовой; EŞTUR известить

(МК І 109).

**ДТ ешід, ешіт; Каз. есіт; Рус. в(ести), в(ест)овой, из(вестие.

(См. сл(ушать), уши).

ВЕТЕР

ДТС: JELPIR дуть: jel jelpidi – ветер дул (МК ІІІ 93).

**ДТ йелпір; Қаз. желпір; Рус. ветер, веер.

ВЕТКА

ДТС: BUTA обрезать ветку, ветка; (МК ІІІ 337); BUTAQ ветка: men butaq egsәdim – я согнул ветку (МК І 277).

**ДТ бұта, бұтақ; Каз. бұта, бұтақ; Рус. ветка.

ВЕЧЕР (вечно, вчера)

ДТС: KEÇ 1. долго, вечно: uzar keç qalur – тянется долго и останется (неоконченным) (QВН 306). KEÇÄ ночь, поздний вечер: künlәrdәn soң keçәlәrdіn soң jigit boldi – после (многих) дней и ночей он стал юношей (ЛОК 29).

**ДТ кеч, кеча; Каз. кеш, кеше; Рус. (веч)ер, вечно; от метатезы – вчера. (См. ночь).

ВЕЩЬ

ДТС:NEŞNÄ (neң) нечто, вещь (Юг С6).

**ДТ нешнә; Рус. нечто, вещь.

ВЗДОР

ДТС: SANDIRI говорить бессвязно, болтать вздор (МК ІІІ 281).

**ДТ сандыр)ы;Каз. (сандыр)ақ; Рус. вздор.

ВЗМЫЛ

ДТС:OMIL взмывать: kөk qaliq ara omilip – поднимаясь в небеса (Suv 7519).

**ДТ омыл; Рус. взмыл, взмыть.

52

ВЗЯЛ

ДТС: AL брать, взять, принимать: elig aldi açti oqidi bitig – правитель взял письмо, развернул, прочитал (QВН 1227);

**ДТ ал; Каз. ал; Рус. вз(ал), бр(ал).

ВИД

ДТС: ВІТ лицо, физиономия (ТТ ҮІІ 414);

СТМ: БАДЭ лицо, вид (Эвен.);п.мо.bajdal состояние, вид, облик; дт.тюрк. bit лицо.

**ДТ біт; Каз. бет, бітім; Рус. вид. (Не путать с «ведать, видеть»

от сл. «ведьма»).

ВИЛЫ (вилка)

ДТС: IL цеплять, зацаплять: tikәn tonnіү ildi – колючка зацепила шубу (МК І 169); ILІ: ili qapuү – дверь, закрытая на крючек (МК І 192).

**ДТ іл; Каз. іл, ілу – цеплять; Рус. вилы. (См. улов, лов, улика).

ВИХОР

СТМ: ҺОРОІ вершина, макушка, темя (ср.мо.); п.мо.оrоі; Ма.форон – вихор (в волосах), кудри.

**Каз. орай – темя; Рус. вих(ор).

ВЛАГА (влажный)

ДТС: SUVLА смочить водой: er tetik suvladi – мужчина смочил водой глину (МК ІІІ 297).

*СТМ: УЛА намочить (Эвенк.); Ма. улға.

**ДТ су(вла);Каз. сула, шыла – намочить;ылғал – влага; Рус. влага, влажный; влагалище?

ВЛАГАЛИЩЕ

ДТС: ILIQ (iliqtur) портиться, оскверняться: muni bilsә jaңluq iliqar etuz – если человек усвоит их, он испортит себя (QBN368);

**ДТ ылық; Каз. ылық, былық – беспорядок, грязь; ылғал – влага; Рус. влаг)алище. (Ср. влага – ылғал).

* JILIY теплый:jiliү suv – теплая вода (МК І 31, 64).

ВЛАСТЬ (владеть)

ДТС: BILAK 1. запястье; предплечье; 2. перен. хватка:qaristuqta esri bilәki kerәk в борьбе нужна хватка тигра (QBK 12311).

53

**ДТ біләк; Каз. білек – хватка; билік, биле – вла)деть; Рус. вла)деть, вла)сть, Владимир, Владивосток.

ВМЕСТЕ

1.ДТС: JUMYIN все, вместе: qordaj quyu anda uçup jumүin өtәr – там летают пеликаны (?) и лебеди и вместе издают разные звуки (МК ІІІ 240);

**ДТ йұмғы, йұмғын; Kaз. ұйым – организоватся;

2. ДТС:JUŞ скопление: bodun juş boldi – народ был в скоплении (теснился) (МК ІІІ 4).

**ДТ йұш; Каз. ұйыс – скапливаться; От йұм+йуш Рус. (вмес)те

ВНЕДРИТЬ (недра)

ДТС: ENDUR (entur) побуд. oт еn: спускать вниз: jel jeltirip endirdi lim sindi – ветер, дуя, наклонил балку, и она сломалась

(ТТ І 225).

**ДТ ендүр; Каз. ендір – внедрить; Рус. в(недр)ить, недра.

ВОДИТЬ (возить)

ДТС: ӨТ, ӨТКÜR побуд. от өt – проводить, отправлять: ol evgә bitig өtkürdi – он отправил домой письмо (МК І 226).

**ДТ өт, өткүр; Каз. өт, өту – про(ход)ить; Рус.в(од)ить, пр(оход), про(вод), про(воз), (воз)ить, о(боз).. (См. п(уть), утюг, обоз).

ВОЖДЬ

ДТС: QULAVUZ проводник, вожак: bir ança qulavuz – часть из них проводники (QBN 221).

**ДТ құла(вуз);Рус. (вож)дь, вожак, вожатый, про(вожать).

*ДТС: BAŞ 1.голова; 2. ответственность; BAŞLA побуд. от baş- глава:ol su başladi –он возглавил войско (МК 5723).

** ДТ баш; Каз. бас)шы – глава, вож)ак?

ВОЖДЕЛЕНИЕ (жаждать)

ДТС: AZ, AZLIQ недостаток: azdiq doldi – было недостаточно (ЛОК 314); AZLAN (Suv 2204) – хотеть,жаждать; AZLANMAQ вожделение, жадность, алчность (МК 26620).

**ДТ аз, азлан; Рус. ж(аж)дать, в(ожделен)ие; Каз. аз, азсыну – жаждать;

54

ВОЗБУЖДЕННЫЙ

ДТС: BUŞI возбужденный, раздраженный: buşi bolma – не будь раздражителным (QВК 674).

**ДТ бұшы; Рус. воз(буж)денный, (буше)вать.

ВОЖЖИ (узда)

СТМ: УСИ (ус) узда, вожжи, ремень (Эвен.): усиву – связывать; усилэн – оцепленный; женатый.

**Каз. ұста – держать; Рус. узда, в(ожжи), взн(узда)ть.

ВОЗЬМИ

ДТС: MA на, возми! (МК ІІІ 213).

**ДТ ма! Каз. мә! Рус. на, воз(ми!)

ВОЗРАЖАТЬ

ДТС: ӨZNӘ возражать, восставать. **ДТ өзнә;Рус.в(озра)жать.

ВОЙЛОК

ДТС: UJUQ войлочный чулок (МО І10).

**ДТ ұйұқ;Каз. ұйық; Рус. в(ойлок). (См. чулок, сап(ог).

ВОЙНА (воин)

ДТС: ДАЙ война (Сол.) < монг; п.мо.daila воевать; ссориться, шуметь; dain воин.

**Каз.– даула, жаула, шула – ссориться, шуметь; Рус. война, воин.

ВОЛ (волоч)

ДТС: ULAY вьючное животное: esәk ulaү kergәk bolup – нужен был осел в качестве вьючного животного (Usp 33).

**ДТ ұлағ; Каз. көлік – транспорт; Рус.волок, волоч, вол; волокита, волокуша, увлечь, влечение.

ВОЛДЫРЬ

СТМ: БУЛДУРУ кочка (Эвенк.) < п.мо.bulduru 1. шишка, волдырь. 2. бугор, холмик.

**Рус. волдырь; Каз. күлдіреу – волдырь.

ВОЛК

ДТС:ULI, ULIТ выть: bөri ulidi – волк выл (МК ІІІ 255).

55

*УЛЭ волк (Эвенк.). п.мо. улакчын – волчица.

**ДТ ұлы, ұлыт;Каз. ұлы, ұлыт, (ұлақ)шын; Рус. выла, выл, выть, (вол)чица, волк.

ВОЛНА

СТМ: ДОЛГИЛА волноваться, плескаться (п.мо): dolgi, dolgila

волноваться; Як. долгун.

**Каз. толқын – волн)а; толқу – волноваться; Рус. (волн)оваться, волн)а. (Ср. вал).

ВОЛОС (волокно)

ДТС: TALQAN поджаренная мука, толокно (МК ІІ 189).

**ДТ талқан; Каз. талқан, талқылау; Рус. толокно, толочь.

ХНН: «Волокно из льна и конопли изготавливается путем толчения».

Возм. от «волокно» – волос.

*ДТС: QIL волос: qil uçi – кончик волос (Suv 1142). (Қыл+ұчы – волос?)

ВОЛШЕБНИК

СТМ: БОЛЖА условиться; предугадать (п.мо.- bolжa).

**Каз. болжа, болжау – предсказать; Рус. волше)бник.

ВОЛЬНЫЙ

ДТС: BӨL делить, разделить (Suv 31317); BӨLUK доля: boluk jernin satiүi – стоимость доли земли (USp 124).

**ДТ бөл, бөлүк; Каз. бөл, бөлін — отделиться, (вольн)ый; Рус. вольн)ый, воль)я, у(воль)ить.

ВОНЗИЛ

ДТС: SANÇ, (SANÇIL) вонзать (МК ІІІ 420).

**ДТ санч, санчыл; Каз. шаныш, ш(аншыл); Рус. в(онзил), вонзить.

ВОПРОС (спрос)

ДТС: SOR, SORUL спросить: jemә kuşi sorulmiş – о его славе вновь спросили (Man І 2628).

**ДТ сор, сорыл; от метатезы слг. «сор» Рус. спросил, спросить, спрос, вопрос; Каз. сұра, сұрал, сұрас.

56

ВОР

ДТС: OYRI вор, грабитель: oүri erig çubartti – вор раздел мужчину (МК ІІІ 429).

**ДТ оғры; Каз.ұры;Рус. воры,вор, урви, д(ери), (огра)бить.

ВОРОНА

ДТС: QARYA ворона (МК ІІ 26).

**ДТ қарға; Каз. қарға; Рус. ворона, (қара ат – (вороно)й конь). (См. галка.)

ВОРОНОЙ

ДТС: QARA черный (о цвете): al saçlari qaslari qara erdilәr erdi – а волосы и брови были черными (ЛОК 17).

**ДТ қара; Каз. қара; баран ат; Рус. (ворон)ой конь.

ВОРОТИЛСЯ

ДТС:OYRA, OYRAL идти, направляться: ol jerkә oүraldi – он вернулся к тому месту (МК І 247).

**ДТ оғра; Каз. орал.Рус. в(оро)тил, пов(оро)т.

ВОСК

ДТС: AVUS воск (МҚ ІІ 59). **ДТ авус; Каз. балауыз; от слг. «вус» Рус. воск.

ВОСТОК (восход)

(В книге ДТС нет 391 страницы, где должны были слова от ӨS – рос, расти).

1. СТМ:ИСЭВ расти (Эвенк); п.мо. өs — расти.

**Каз. өс, өстi – расти; Рус. р(ос)т, р(ас)ти;высь, высокий, выше, вышина, в(ос)ток.

2. ДТС: ТOY рождаться, возникать, появляться, восходить: toүar qut küni elkә inçlik bolur – взойдет солнце счастья, и на страну снизойдет спокойствие(QBК 31812); TOYАR восток: toүardin batarqa – с востока на запад (QBN 31811);

*СТМ: ДУВ)АРГА восток (Ма.);

**ДТ тоғ, тоғар; Каз. ту, туар – рождаться;появляться; Рус. вос+ток – өс+тоғ. (Ср Англ. ост – өсті, вос)

ВРАГ

ДТС: JAYI враг: taş jaүiү jaүiladim – я воевал с внешними врагами (Е 454).

** ДТ йағы. Рус. вр(аги), враг; Каз. жау.

57

ВРАТЬ

ДТС: QABАR распухать (МК ІІ 71); QABАRТҮАN перен. любитель приврать (МК ІІІ 430).

**ДТ қа(барт)ған. От слога «барт» Рус. врать, приврать; Каз. қабындыр, (асқындыр).

ВРАЧ

ДТС: AYRIҮ боль, болезнь (МК 6116); AYRІŞ- совм. от aүri- переживать, мучиться: olar bu isqa aүristilar – они мучились из-за этого дела (МK 1249).

**ДТ ағрығ, а(ғрыш; Рус. врач, врачевать; Каз. ауру, ауырыс. (См. хворь, хворать).

ВРЕД

ДТС: BERТ увечить, наносить вред, портить: ol aniң eligin bertti – он покалечил его руку (МК 62815); BERТІN повреждаться, быть вывихнутым: elig bertindi – рука была вывихнута (МК 3853).

** ДТ берт; Каз. мерт, мертігу; мерт болу; Рус. вред, вредитель; от Каз. «мерт» Рус. вред, повреждение. (См. мерт)вый, с(мерть, у(мерет)ь.

ВРЕМЯ См. вымя, май.

ВРУЧАТЬ

ДТС:BERІŞ совм.от ber-:olar bir birkә qiz berişdi – они выдали замуж друг другу дочерей (МК 3161).

**ДТ беріш; Каз. беріс – вруч)ать; Рус. вруч)ать, поруч)ать, выруч)ать (отдавая что-либо). (Ср ручка, рука).

ВСАДНИК

ДТС: ATÇI всадник: bir atçi maңa suv berür – какой-то всадник дал мне воду (QBК 36114).

**ДТ атчы. Каз. атшы. Рус.вс(ад)ник.

ВСЕ

ДТС: ТОZА, ТӨZІ все (ТТ VАприм.41). **ДТ тоза, төзі; Рус. все, всё.

ВСТРЕЧА

ДТС: UÇRA встречаться: bitig uçrasar – встретится документ (USp 55).

**ДТ ұчра; Каз.ұшырасу; Рус. встреча.

58

ВСХЛИПНУТЬ

ДТС: SIYTA плакать, рыдать (МК ІІІ 275): siүtap kөzi өrtülür – плача, обливаются слезами (МК І 189).

** ДТ сығта; Каз. жылап-сықтап (сықлап) – плакать; Рус. в(схлип)нуть.

ВТЫКАТЬ

ДТС: TIK втыкать, водружать: başlaju qirqiz qaүaniү balbal tikdim – вначале я поставил балбал кыргызскому кагану (КТ б25).

**ДТ тік; Каз.тік;Рус.в(тык)ать.

ВЫБОР

ДТС: АDÜR (adir, aжir) выделять, выбирать: qajusin tilәsә өdürgin birin – если чего-нибудь захочешь, выбирай одно (QBH 1824).

**ДТ адүр, адыр; Каз. айыр, айжырат; Рус. выбор, в(ыбир)ать, избир)ать.

ВЫБИВАТЬ

СТМ: ГИВ выбивать (Эвенк.); п.мо.gubі выбивать, трясти.

**Каз. күбі (посуда для выбивание кумыса, масло); Рус (выби)вать, (См. кувшин).

ВЫЕМКА

ДТС:OJ яма, углубление (МК І 49).

**ДТ ой; Каз. ой, ойым – яма; Рус. яма, выем)ка. (См. яма).

ВЫКОЛАЧИВАТЬ

ДТС:KÜJÄLÄ выколачивать моль, жучков (МК ІІІ 329).

**ДТ күйала; Каз. күйеле (қуала – изгонять); Рус. вы(кола)чивать.

ВЫМЯ

СТМ: ЕМЫJА (ием) май (месяц) (Эвенк.); < Як.ыам – 1. доение; 2. время доения коров, кобыл; ыамыjа май (месяц удоя, икрометания).

**Каз. ию, иім айы – месяц удоя; Рус. вымя.

ВЫПУКЛЫЙ

ДТС: BUQ опухоль:buq belgülәri muntaү – признаки опухоли таковы (ТТ ҮІІІ І2).

**ДТ бұқ; Рус. вы(пук)лый,пух)лый, о(пух)оль), от метат. ДТ «бұқ» Каз. күп (ісу).

59

ВЫСЕКАТЬ

ДТС: ÇAQ высекать (искру, огонь): оl çaqmаq çaqdі – он огнивом высекал (огонь) (МК 27213).

**ДТ чақ, чақмақ; Каз. шақ, шақпақ; Рус. вы(сек)ать.

ВЫСОК

1. СТМ: ИСЭВ расти (Эвенк); п.со. өs расти.

**Каз. өс, өстi – расти; Рус. р(ос)т, р(ас)ти;

2. ДТС: JOY, JOQАRU высокое место, возвышаться, вверх: basin joqaru kөturup – подняв высоко голову (Маn І 61). **ДТ йоғ, йоқару.Каз. ж(оғ)ары, (Оге)тай. Рус. выс(ок). От өс+оғ – высок, высокий.

ВЫШИБАТЬ

СТМ: ТУЧИБУН выводить (Эвенк.);

**Каз. шық, шығар – выводить, вытурить; Рус. вы(шибать.

ВЫТУРИТЬ

ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55); СТМ: ТУРКУ выйти (Эвенк.).

**ДТ тұр; Каз. тұрғыз, тұр+ет – заставить вставать и покинуть

место; Рус. вы(турить.

ВЫТЬ (выл)

ДТС: ULI, ULIТ выть: bөri ulidi – волк выл (МК ІІІ 255).

**ДТ ұлы, ұлыт. Каз. ұлы, ұлыт. Рус. выл, выть. (Ср. волк).

ВЫЩЕРБАТЬ

ДТС: ÇERТ выщербать, отламывать: ol jarmaq uçin çertti – он отломил край у монеты (МК 6295).

**ДТ черт; Каз. шеку, шерту; Рус. вы(щерб)ать.

ВЬЮГА

СТМ: ҺОРОЛ крутиться (Эвенк.); Бур. арьюл, арье – крутиться.

**Каз. орал, үйіріл; Рус. вьюга. (См. юла, юлить).

ВЬЮК

ДТС: JÜК вьюк, груз: ol tevagә jük jüklәdi – он грузил вьюк на верблюда (МК ІІІ 309).

**ДТ йүк, йүг; Каз. жүк, үйік; Рус. вьюк.

60

ВЬЮН См. вьюга.

ВЯЗАТЬ (узы, связь)

ДТС: JUS – скопление: bodun jus boldi – народ (подданные) был в скоплении (МК ІІІ 4).

**ДТ йуш, йус; Каз. ұйыс (жүз) – объединяться, союзничать;

Рус. вязь. (См. союз, связь, узы, узел, и др.) (Ср. «развязать» от ДТ йаз).

ВЯЛИТЬ

СТМ: ҺУЛИ (һолокто) вялить (Эвенк.).

**Каз. қақта; Рус. вялить.

Г

ГА-ГА (о гусях)

ДТС: QAY (qaү qaү) гоготать (о гусях) (МК ІІІ 128).

**ДТ қағ кағ;Каз. қақ-қақ; Рус. га-га.

ГАДАТЬ

ДТС: JAD, JADÇI волшебник, заклинатель: lü ontürgüçi jadçi boltumuz ersar – если мы стали заклинателями драконов и волшебниками (ТТ IV A60).

**ДТ йад, йадчы; Каз. жады, жадышы; Рус. гад, гадалка, гадать, нагадать, нагадить, гадость, и пр. (См. ведьма, ведать; яд, ядовитый).

ГАД (гадить, гадость) См. гадать

ГАЛКА

СТМ: ГАКИ ворона (Эвенк.). п.мо.үаүаүiа каркать.

**Каз. қарға – ворона; Рус. галка.

ГАЛСТУК (глотка)

СТМ: КУЛЭКТЭ глотка (Нан.).

**Каз. қыл кеңірдек – глотка; От Нан. «кул» и Каз. «қыл» Рус. (гл)отка, (гол)ос, (гал)стук «қыл+ұстақ» – глотку держать, или «тақ» – повесить. (См. глас, глаголить, голос).

61

ГАРАЖ

СТМ: О(ҒОР изгородь (Эвенк.).

** Каз. (қор)ша – (гор)одить; Рус. (гар)аж (См.городить, ограда)

ГАРЬ (загар)

ДТС: QARA черный (о цвете): al saçlari qaslari qara erdilәr erdi –

а волосы и брови были черными (ЛОК 17).

**ДТ қара; Каз. кара, қар)аю – почернеть; Рус. гарь, загар, за(гара)ть.

ГАСНУТЬ (погас)

ДТС: ӨÇ, ӨÇÜR гаснуть, тушить, исчезать: ot jalini өçti – пламя огня погасло (ТТ І124).

**ДТ өч;Каз. өш;Рус. по(гас), (гас)нуть. (См.т(уш)ить, (исч)езать).

ГДЕ?

ДТС:QAJDA где?: qajda men – где я? (МК І 52).

**ДТ қайда? Каз. қа(йда?) Рус. где?

ГЕГЕМОНИЯ

ДТС:IDI, IЙI, IGӘ, IJӘ хозяин, владелец, господин: ev igasi – хозяин дома (TT VII 2817); өtükәn jişda jeg idi joq ermi – в Отюкенской земле не было хорошего хозяина (КТ м4).

СТМ: ЭЖЭН хозяин (монг.); п.мо. ежеn; др.тюрк. іdі – хозяин.

**ДТ іді, ігә, ийә; Каз. ие, еге, егемен – владеть, хозяйничать;

Рус. г(егемон, ига (монг.-татарск. ига!). (См. хозяин).

ГЕНЫ

СТМ: ТЭКЭН корень, основа (Эвенк.).

ДТС: ТЕGIN титул, присоединяемый к именам младших членов ханской семьи; принц (КЧ 24; МК І 413).

**ДТ тегін; Каз. тегі, тек – корень, основа; (прим. ДТ: Кюль-тегин, Алп-тегин); от слг. «кэн, гин, гін» Рус. гены, генеология.

ГЕРМОФРОДИТ (нейтральный)

СТМ: ЭРМЭК гермофродит (Сол.); п. мо. еrеsu 1. гермофродит; 2. нейтральный.ДТС: ARA, ARALIQ промежуток, середина

(МК І 87).

**ДТ ара, аралық; Каз. арасы, арама – промежуток; аралық – нейтральный; Рус. г(ермо)фродит.

62

ГЕРОЙ

ДТС: ЕRÄJ усваивать манеры мужчины, стать похожим на мужчину (МК І 208); ERÄN муж, воин (МК ІІІ 155); ERGU мужская сила (ManІ 1412).

**ДТ ерәй; Каз. ерей, ерею – возмужать; ерен – очень; Рус. герой, геройство, героический.

ГИБЕЛЬ

ДТС:BUQ, BUК, BUY сгиб, подгибать: ob ajaqin buqdi – он подогнул ноги (МК ІІ 16). СТМ: БУКДА сгибать, гнуть (Ма.).

**ДТ бүк, бұғ; Каз. бүк, бүгіл – согнуть, согнуться; от метатезы слога «бүг» (гиб) Рус. гибель, по(гиб).

*ДТС: ÜZÜLMÄK прекращение, гибель (Suv 16516).

**ДТ (үзүл)мәк;Каз. (үзіл)мек; Рус. гибель

ГИБКИЙ

СТМ: ҺЭБГЭ изгибать (Эвен.). ДТС: EG,EGDU, EGIL сгибать: ol butaq egdi – он пригнул ветку (МК І 168).

**ДТег, егду, егіл; Каз.и, иді, иіл; Рус. г(иб)кий, изг(иб). (Ср. гибель).

ГИРЯ

СТМ: КИРИ мера (п.мо.); Бур. хирэ — мера, размер, время.

**Каз. гір – весы; Рус. гиря. (См. равный, ровный).

ГЛАДКИЙ

СТМ: ГИЛБЭ блеск, заблестеть (Урм.); п.мо.gilbelze блестеть; Бур. (гила)гар – гладкий, глянцевый; Як.кылбағыр, (қіл)бар – блестящий.

**Каз. жылт)ыр; Рус. (глад)кий, (гля)нцевый.

ГЛАДИТЬ

ДТС: AJA ладоши; AJALA xлопать в ладоши, рукоплескать (МК 5887).

** ДТ аяла; Каз. аяла – беречь, ухаживать; а(лақан – ладонь; Рус. ладонь, гла)дить, ладить.

ГЛАЗ

ДТС: KӨZ глаза: kөrür kөzüm kөrmaz teg bolti – зрячие мои глаза … словно ослепли (КТб50); KӨZÜN казаться: kөzündi neң – нечто показалось (МК ІІ 157).

63

**ДТ көз; көзүн; Каз. көз, көрін. Рус.(глаз)а; по(каз)ывать, (каз)аться, (каж)ется;

ГЛАЗЕТЬ

ДТС: KÜZӘT сторожить, присматривать: at küzәtgüçi–тот, кто присматривает за лошадьми (МК ІІ 318).

**ДТ күзәт; Каз. күзет – сторожить (букв. көз+ ет Рус. глаз+еть.

ГЛАЗУРЬ

ДТС: SIR краска; глазурь (МК І 324).

**ДТ сыр;Каз. сыр; Рус. гла(зурь). (См. от метат. «сыр» – (рис)овать, к(рас)ка).

ГЛИНА

ДТС:ІGLÄ мять, топтать: ol jerig iglәdi – он топтал (мял) землю

(МК І 287).

**ДТ иглә; Каз. иле, илен; Рус. глин)а.

ГЛОТКА

СТМ: (КУЛ)ЭКТЭ глотка (Нан.);

ДТС QILDRUQ усик на колосе, ость (МК ІІІ 417).

**Каз. қыл (кеңірдек) – глотка; (қыл)қындыр – душить за глотку;

От слово «қыл» происходят связанные с глоткой слова на Рус.(гло)тка, глотать, (гла)гол, (гла)голить, (гла)с, (гол)ос, голод, (гал)стук

ГЛУБЬ (глубина)

СТМ: ЧУҢГУН впадина, глубокое место(реки) (Як.); МЭҢ(ГЭЛЭ углубление, яма (Эвенк.).

**Каз. үң(гіле), шұң(ғыл) – углубление; Рус. (глу)бина, глубокий, (углу)бление.

ГЛУМИТЬСЯ

ДТС:GÜLÇIR улыбаться: azun gülçirәr baz alin qas çatar – мир улыбается, а затем хмурит лоб и брови (Юг С20); KÜL смеяться, улыбаться: azun külçirar – мир улыбается (Юг В205).

**ДТ гүлчір, күл; Каз. күл, күлу – смеяться, насмехаться; Рус.(глу)миться.

64

ГЛУПЫЙ

ДТС: MUҢ(QUL глупый: muңqul bolup bilinmәz men – став неразумным, я (ничего) не сознаю (Suv 62418); QAL глупый: turu qalma qal – не стой глупцом (QBN 3345).

**ДТ мұң(құл), қал; Рус. (глу)пый.

ГЛУХАРЬ (зоол.)

СТМ: ҺУРКИ глухарь (Эвенк.).

**Каз. құр; күрке (тауық); Рус. глухарь.

ГЛУХОЙ (глух)

ДТС: QULАQ ухо (МК І 383): bajat berdi qulqa eki kөz qulaq – бог дал рабу два глаза и уха (QВК 2148).

**ДТ құлақ; Каз. құлақ – ухо; Рус. глух, слух, ухо.

ГЛЫБА

ДТС: АLР трудный, тяжкий: jujqa qalin bolsar toplaүuluq alp – когда тонкое становится массивным, трудно скомкать (Тон13).

**ДТ алп; Каз. алып – глыб)а; Як.тү(өлбә) – глыба, ком земли;

Рус. глыба. (См. Альпы (горы).

ГЛЯНЦЕВЫЙ См. гладкий.

ГЛЯНЬ! (взгляд)

СТМ: ЭЛЭН оглянуться (Эвен.).

**Каз. елең, елеңдеу, алаңдау – оглядываться; Рус. глянь! глянуть, глядеть, (оглян)уться, взгляд.

ГНЕВ

ДТС: КÜNI зависть:өpkә biligsiz bilig küni kuvanç – гнев, невежество, зависть, надменность (Uig II 7614).

**ДТ күні; Каз. күндеу – завидовать; Рус. гнев.

ГНИТЬ

ДТС:JIDIY смердящий: tidiү sөz tüpi asli barça jidiү – основу всех недозволенных слов составляют нечто смердящее (QBN 3915).

**ДТ йыдығ; Каз. жиду, жиді(ген); Рус. гнить, гниль, гнилой, сгинуть.

65

ГНЕТ

ДТС: QIJIN наказание, кара, мучение, пытка: qijin unç bolur – все мучения успокоятся (TT VII 2215).

**ДТ қыйын; Каз. қиын (қинат, қиянат) – мучить; Рус. гнет, угнетать. (Ср. согнуть)

ГНУСНЫЙ

ДТС: QUN грабить, похищать (МК ІІ 29); QUNUQ похититель, жулик, мошенник (QВN 1346); QUNUS совм. от qun-: olar ekki tavar qunusti – они похитили имущества друг у друга (МК ІІ 112).

**ДТ құн, құнұқ, құнұш; Каз. құнығу; Рус. гнусный, гнусавый.

ГНУТЬ См. согнуть.

ГОВОР (говорить)

СТМ: ГӨБ, ГӨП говорить (Эвенк.); ХЭБЭСИ советоваться (Нан.); п.мо.кеbеі – совет; монг.хэвий.

**Узб. гап, гапир – говорить; Рус. говорить. Каз. гәп – слово (диал.); кеңесу; күбір-сыбыр – шепот.

ГОДНЫЙ (негодный)

СТМ: ҺОДИ)ҺОН хуже стать (Эвенк.);

**Як.содоғон – негодяй. Рус. не(годный), годный. (См. не(годяй), хуже).

ГОДУНОВ

ДТС:KED, KEDIN (кеt) конец, задная часть (МК ІІ 142).

**ДТ кед, кедін, кейін; Каз. көт, кейін; Рус. я(годи)ца; (Годун)ов;

(См. кода, каден)ция), (Ср. зад, (задн)ий, (зат)ем).

ГОЛОВА

СТМ: ГӨЛО (гили) 1.темя, маковка; 2. прическа, головной убор (Ма.); Нан. жили голова; жилики – головка; ЭЛЛЭ череп (Эвенк.).

**Узб. кәлла – голова; Рус. голова. Каз. кең(келе)с.

*ЭЛИВУН главный (Эвенк.); **Каз. елеулі – главный, значительный.

ГОЛОС

СТМ: ДАВЛАЛАН талантливый певец (Эвенк.); п.мо.daүula петь; da(үulaç)і певец.

**Каз. дауыс – голос; да(улас); Рус. голос. (См. глотка, гулять).

66

ГОЛЫЙ

ДТС: JALAҢ, JALІҢ голый, нагой: jalaң bodunuү tonluү qiltim – нагой народ я снабдил одеждой (КТ б29).

СТМ: ГИЛА)ЖАН голый (Ма.). ҢОЛАХИН голый (Нег.).

**ДТ йалаң, йалың; Рус. (голый, на(гой); Каз. жалаң, жалаңаш.

ГОЛУБОЙ (голубь)

ДТС: QALІQ небо, небеса, небесный, воздушный: qaliq qasi tügdi – небо нахмурило брови (QBN 1813).

**ДТ қалық; Каз. қалық)та– взмыть; Рус. (голуб)ое;голубь;

ГОРА (гарбыль)

ДТС: ӨRU, ӨRKI вверху: qajusi өrurәk qajusi qodi – один из них повыше, другие внизу (QBH 1532);

CTM:УРЭ (уро) гора (Эвенк.); ҺӨРӨГӨ гора, горка (Эвен.); Нан. хурэ – гора.

**ДТ өру, өркі; Каз. өр, өргі – возвышенность; Рус. горка, гора, горы).

*QIR плоскогорье (МК І 324).

**ДТ қыр. Каз.қыр, қырат – плоскогорье;Рус. плоско(горье).

ГОРБ

ДТС: ӨRКU горб верблюда (МК І 129).

СТМ: КОРДОКО горбатый (Эвенк.).

**ДТ өрку; Каз. өркеш; бү(кір)– (гор)батый; Рус. (гор)б, (гор)батый; гарбыль.

ГОРДЫЙ

ДТС: KÜR отважный, смелый: kür еr – смелый мужчина (МК І 324).

*ДТС: Kөküz kerdi гордиться (букв. выпячивать грудь); от «керді» Рус. гордый?

**ДТkүр; Каз. (өр)кө(кір)ек – гордый; Рус. гордый.

*СТМ: ГУР твердый (Эвенк.); п.мо.үordui – быть твердым.

ГОРЕ

ДТС: QADYUR (QAJYUR) горе, горевать, грустить, скорбь: nerәk qadүurar sen – зачем ты горюешь? (QBK 558).

**ДТ қад(ғұр), қайғұр;Каз. қай(ғыру); от слг.«ғұр, ғыру» Каз. (күр)сіну, Рус.кручина, горе, горевать, (гру)стить, с(кор)бь.

67

ГОРЕТЬ

ДТС: ӨRТ огонь: өrt uza өrtәnip – горя в огне (Uig III 52).

**ДТ өрт; Каз. өрт – пожар; Рус. г(орет)ь, горящий, горячий.

*СТМ: ИХ(ЭРЭ) гореть (о свече) (Нег).

ГОРКИЙ (горчить)

ДТС: QIÇI горщица (МК ІІІ 238);

СТМ: ГОҺТИ ~ ГОЧЧИ горький, кислый (Эвен.). п.мо.үasiүu/n горький; кислый.

**ДТ қычы; Рус. (горщи)ца,горький; Каз. ащы, қышқыл.

ГОРН

ДТС: KӨRÜK горн ювелира или жестянщика (МК І 191).

**ДТ көрүк. Каз.(көр)ік. Рус.(гор)н.

СТМ: ӨР (өрън) плавить (Эвенк.); ЖЭРИН наковальня, горн; (жерн)ова (Ма.);

ГОРОД

ДТС: ORDU ставка, резиденция хана, дворец: kelip tegdi elig turur orduүa – он дошел до ставки правителя (QBH 2720).

**ДТ орду. Қаз. орда. Рус. г(ород), г(орода), град, д(вор), дв(оре)ц. (Ср. огород, гараж).

ГОРСТЬ

ДТС: АVUC, AVUT горсть: uqussuz kisi bir avuçça titik – неразумный человек подобен горсти грязи (QBN 3314).

**Каз. уыс, уыста (ұста) – горстью; Рус. горсть.

ГОСТЬ

ДТС: KELIS- kelis-baris парн.посещать друг друга, общаться: ol meңa kelisdi barisdi – он общался со мной (МК ІІ 110).

**ДТ келіс; Каз. кел, келіс – приходить; Рус. гость, гостиный, гостиница.

ГОТОВИТЬ

ДТС: QAT готовить смесь, примешивать (QBN 8812).

**ДТ қат; Каз. қат (шайға сүт қат); Рус. (гот)овить. (Ср. заготовка)

68

ГРАБИТЕЛЬ

ДТС: QARAQÇI разбойник, грабитель: ariltүil qaraqçi barin – очищай от всевозможных грабителей (QBN 3981);

**ДТ қарақчы; Каз. (қара)қшы, (қыру); Рус.(гра)битель, (гра)бить, (кра)жа, у(кра)л.

*ДТС: OYRI вор, грабитель: oүri erig çubartti – вор раздел мужчину (МК ІІІ 429).

**ДТ о(ғры); Рус.(гра)бить, урви, в(оры), д(ери), (огра)бить?

СТМ: Ж(ОРОКО вор (Эвенк.); п.мо.de(gere)m грабеж.

ГРАВИЙ (галька)

СТМ: КАВИ (каир) галька (Эвенк.); п.мо.xajir;монг.хайр – галька; хайрги – гравий.

**Каз. қайраң, құм қайыр – гравий; Рус. гравий.

ГРАНИЦА (край)

СТМ: ҺУЛИ край чего-либо (Эвенк.); Эвен.һули – край, кромка чего-л., борт; берег (реки), окраина; һулимкэр нижняя земля.

**Каз. қиыр – даль, окраина; Қырым, кемер; Рус. край, Кры)м, У(краи)на. Кемерово, киммерийцы.

ГРАНЬ (гребень)

СТМ: КИРА край, грань (предмета) (Эвенк.); п.мо.кіrа гребень. **Каз. қыры – край, грань; қырат — хребет (горы) Рус. грань; гре)бень, хре)бет (горы), кро)ма (корабля). (См. хребет, ср. граница).

ГРЕСТИ См. весла (ес).

ГРЕТЬ

ДТС: JILIT побуд. от jili- : er suviү jilitti мужчина согрел воду (МК ІІ 317);

*СТМ: ҺИЛЪТ греться (Эвен.); Нег. хилэт – греться.

**ДТ йылыт; Каз. жылыт; Рус. греть.

ГРЕХ

ДТС: АҮАR (аүаr ajiү) тяжкий, греховный:аүаr ajiү qilinçliү uvlarintin odүurup – разбудив их от греховных снов (Uig III 118). ; (См. ДТAҮRUQ груз).

**ДТ ағар; от слг. «ғар» Рус. гр)узный, гр)ех; Каз. ауыр – грузный

69

ГРОБ

ДТС: QABIRÇAQ 1.ящик, сундук; 2. погребальные носилки

(МК І 501).

**ДТ қабырчақ;Каз. қапшық, қорап – ящик; От қорапРус. короб, коробка, гроб, кораб)ль. (См. кора, ящик).

ГРОЗНЫЙ

ДТС: QIR (qir jaүi) злобствующий враг (МК І 324).

**ДТ қыр, қыр йағы; Қаз. қыр, (қыру)шы – истребляющий; Рус. (гро)зный.

ГРОМ (громко)

ДТС: КÜRLAN греметь, грохотать: көк кürlаndі – небо гремело (МК ІІ 252); KӨKRAKӘ гром: kөkrakә ünlüg – имеющий звук грома (Uig I 209).

**ДТ кө(крә)кә; күрлән; Рус. гром, громко, греметь; Каз. күркүреу – греметь (грому).

ГРОМИТЬ (погром)

ДТС: QIRUQ погромщик (QBN 1346).

**ДТ (қырұ)қ; Рус. (гро)мить, по(гро)м; Каз. қыру, қарақшы;

ГРОТ

ДТС: ÜҢÜR пещера, грот (МК І 94).

**ДТ үңүр. Каз. үң(гір), ұра. Рус. грот.

ГРУДЬ

ДТС: KӨKÜZ грудь: kөksi ara ot tütәr – у них в груди дымится

огонь (МК І 230); Kөküz kerdi гордиться (букв. выпячивать грудь), гордый.

**ДТ көкүз; Каз. кө(кірек – грудь; от «кірек» Рус. грудь;(См. коклюшь (болезнь груди).

*СТМ: БҮДҮРГӘЙ грудина (выпуклость на груди) (Як.). от метатезы бү(дүрг) Рус. грудь.

ГРУЗ (грузовой, грузщик)

ДТС:AҮIR тяжелый, весомый: uluү aүir jük teg – словно большой тяжелый груз (Uig III 312); AҮRUQ груз, имущество, скарб: aүir aүruq qajuda qaldi – куда девался тяжелый груз? (МК 6215);

70

**ДТ ағыр, а(ғруқ; Рус. груз, грузный, грузщик, грузить, грузовой, груженный, разгружать; Каз. ауыр;

ГРЫЖА

ДТС: URRA грыжа (МК І 39). **ДТ ұрра. Рус. г(рыжа)

ГРЫЗТЬ

СТМ: КИРГЭ грызть (Эвенк.);

** Як.кір – грызть; Каз. кемір; Рус. грызть.

*ДТС: KEМÜR, KEМRІŞ грызть: ol sөңük kemürdi – он обгладывал кость (МК ІІ 85).

**ДТ кемүр, кем(ріш). Каз. кемір, кем(іріс). Рус. г(рыз)ть, о(грыз)аться.

ГРЯДКА (ряд)

СТМ: ЖЕРГЕ ряд, шеренга (п.мо.): жerge.

**Каз. рет – ряд; жүру, шеру – идти шеренгами (поход); Рус. (гря)дка, ряд. (См. шеренга).

ГРЯЗЬ (грязный)

ДТС: KIR, KIRLIG гряз, грязный: kirlig kirsiz nomlar – «грязные»

и «чистые» дармы (Suv 24515).

**ДТ кір, кірліг; Каз. кір – грязь; Рус. (гр)язь.

ГУБЫ

ДТС: ӨР целовать: ol meni өpdi – он меня поцеловал (МК І 163).

**ДТ өп; Каз. өбу – поцел(ова)ть; Рус. губы (Ср. л(юб)(овь).

ГУЛ

ДТС: ÜNLÜG с голосом (QBN 1847); от метат. «лүг»

** Каз. гуіл; Рус. гул, гудеть, гудок.

*СТМ: ДУЛАН шум, гам, гул (Эвен.).

ГУЛЯНИЕ (гулять)

СТМ: ДАҒУЛА петь (п.мо.); монг.зугаала – гулять. п.мо.daүula петь; daүulaçі(n) певец;

От «да(ғула)чын»

**Каз. күй, күйле, күйлет; Рус. гуля)ть, гуляние.

(Каз. и Монг. языках слово «күй», «күйлеу», «хүйлех» является омонимом Рус. слова «течка». Каз. күйлеу, Монг. хүйлэх – со71

бираться стаями в период течки (о животных); Монг. хүй – пуповина; хүйс – половое принадлежность; от них Рус. дисфемизм «ху…».

ГУРТ (группа)

ДТС: ÜGÜR стадо, табун: kisi jilqi qus qurt өz ügrün bilir – человек, лошадь, птица, червь знают свое стадо (QBN 24111).

**ДТ үгүр; Каз. үйір – стадо, табун; Рус. гурт, гурьбой, группа.

ГУСАР

ДТС: QAVSA окружать, охватывать: qalti jalin ot qamaүtin barça qavsamis teg – как будто все-все охватил огонь и пламя (Suv 64015);

*ДТС: QAVSUR соединять, складывать: elig qavsura tut – руки сложи (QBH 11625).

**ДТ қавсур; Каз. қаусыр – соединять; қузау – торопить; Рус. гусар.

ГУСТОЙ

ДТС: JOZ сгущаться, запекаться: qani jozup turuqti – кровь запеклась (МК І 192).

**ДТ йоз; Каз. ұйыс; Рус. (гус)то, (сгущ)аться.

ГУСЬ

ДТС: QAZ гусь (МК І 254).

СТМ: ГАСА птица (водоплавающая) (Уд.).

**ДТ қаз; Каз. қаз, құс; Рус. гусь, дичь.

Д

ДАВКА (давить)

СТМ: ДАПТА сплющить (Эвен. (Алл, Учр.); п.мо.dabta ковать, клепать.

**Каз. тапта – топтать; Рус. давка, давить. (Ср. топтать).

ДАВНО (недавно)

СТМ:ДАҮА, ДАҮАМА близкий, недавно (Эвенк.), Кч. даакан – близехонький; Як.дағын – прикасаться; др. тюрк. jaү, jaүu.

**Каз. жақын, т(ақа, т(ақау — около; Рус. (око)ло, близ(ехон)ький; не(давно).

72

ДАМБА (вал)

СТМ: ДАЛАНГ 1. насыпь, гряда, вал, дамба; 2. загривок (у лошади) (п .мо. dalang).

** Каз. жал – загривок; жал – дамба; Рус. вал, дамба.

ДАРИТЬ

ДТС: TARAТҮU дары, дань: taratүu tartip dost tutar tep tedi – поднесу дары и буду обращаться как с другом (ЛОК 132).

**ДТ (тарат)ғу; Каз. тарат, тaрту; Рус. дарить, дар, подарок, дать, давать, сдавать, продавать, продавец, подаяние, даром, одаренный, дармоед.

ДВА

СТМ: ДУДГУН пара, чета (Эвен.); Кит. дуй пара.

**Каз. (дү)дамал, екі (дай) – двоякое; Рус. два, дуэль; Италь. дуэт; ДТС: ТOY рождаться, возникать (QBК 31812).

**ДТ тоғ; Каз. ту, туу – появиться (удвоиться); Рус. два.

ДВЕРЬ

ДТС:EVUR повернуть, поворачивать, обращать: ol tavariү evurdi tevurdi – он пустил товар в оборот (МК ІІ 81).

**ДТ е(вр)үл, е(вүр); Қаз.үйір, бұр; Рус. дверь, вертел, (вращ)ать, п(овер)нуть, вернуть, п(овор)от, ворота.

СТМ: УИР двер (Эвенк.)

ДВИГАТЬ

ДТС: ТЕВRӘТ двигат, шевелить (МК ІІ 329). ТИВНУТ двигать (Эвен.).

**ДТ тебрәт. Каз. тербет, тебрент.Рус. двигать, ш(евелит)ь.

ДВОР (дворец) См. город.

ДЕБРИ

ДТС: ТÜР низ, дно основание (МК ІІІ 119); ТÜРКӘR постигать, исследовать, доходить до основы сущности: ol isiү tüpkәrdi – он постиг (существо) дела (МК ІІ 179).

**ДТ түп, түпкәр; Каз. түбі, түбірі, түпкір – дебри; Рус. дебри.

ДЕВУШКА

ДТС: EVÇI женщина: bolma evçi quli – не будь рабом женщины (QBN 3243).

73

**ДТ ебчи; Рус. д(евуш)ка (д(евоч)ка; Каз. үйші– хозяйка (букв. смотрительница жилья).

ДЕГУСТАЦИЯ .

СТМ: ДӨЖИ первинка (Эвенк.); <мо.; п.мо.degezi1. лучшая часть; 2. проба; degezile брать первую пробу.

**Рус. дегустация.

*ДТС: JЕGÜÇI едок, поедающий (QBК 8014).

**ДТ йегүчі; Каз. жеуші?

ДЕГОТЬ

СТМ: ДАБИРКАJ деготь (п.мо.): dabirxai 1.смола; 2.деготь; Як. (дабах)ай – деготь.

**Рус. деготь.

ДЕД (деда)

ДТС: DEDӘ отец (MK III 220).

**ДТ дедә; Рус. дед, дедушка, дядя.

ДЕЖУРНЫЙ

СТМ: ТЭРГУ дежурный, засада (Эвенк.): тэргучин.

**Каз. тору – засада; тергеу, тексеру – проверять; Рус. (дежур)ный. (Ср. с(торо)ж).

ДЕЛИТЬ

ДТС: ÜLӘ, ÜLӘТ дели, делить, раздавать (МК І 214). ÜLӘŞ делись (МК І 189).

**ДТ үлә, үләт. Каз. үлес, бөлу, бөліс, (үлест)ір; Рус. д(оля), д(елись), делить. (Ср. полка, полк).

ДЕЛО (деятель)

СТМ: УИЛЭ работа, дело (выделыват шкуру) (Орок.); И мять (Эвенк.): илэн – мастер по обработе кожы. <Як.улә; п.мо. уіле дело.

**Каз. иле, илеу – выделывать шкуру; Рус. (увле)чение, д(ело), д(ела)ть, деятель.

*ДТС: QILIN делаться: ekin ara kisi oүli qilinmis – между обоими появились сыны человеческие (КТ б1).

**ДТ қ(ылын; Каз.қ(ылын (илен) – д(елан)ный.

74

ДЕНЬГИ (монета)

СТМ: МЭҢНЭ монета, деньги (Эвен.); п.мо.mөnggun серебро, деньги; Монг. зеез мөнгө — медяк. **Каз. тенге; Рус. деньги, монета.

ДЕРГАТЬ (судорога, держать).

СТМ: ДЭРБЭ трясти (п.мо.): derbe.

**Каз. тербе, тербет – качать; Рус. дергать, су(дорога), держать.

(См. теребить).

ДЕРЕВО (дрова)

ДТС: ТЕRAК тополь: bir tizig terәк – один ряд тополей (МК І 387).

СТМ: ТУРУ столб (Эвенк.);

**Каз. терек – тополь; Рус. дерев)о, дров)а.

ДЕРЕВНЯ

ДТС: ТURA укрепленное жилище, крепость: qajusi turada juluүda qarir – а кто стареет в крепости, (ожидая ) выкупа (QВК 8412); ТURAҮ убежище, прибежище, логово (МК І 373).

СТМ: ТУРА п.м.tura крепость, город (п.м.tura); Бур.тура – изба, дом, здание, город; др.тюрк. тұр – стоять.

**ДТ тұра, тұрақ, тұрұқ; Каз. тұрақ – жилье; Рус. (дере)в)ня.

ДЕСНА

ДТС: ТІŞ зубы: otuz iki tişim ürüң jençulәr – мои тридцать две зубы, словно жемчуги (QBN 4045).

**ДТ тіш; Каз. тіс – зуб; Рус. (дес)на.

ДЕШЕВЫЙ

ДТС: TÜŞÜR побуд. от tüş- спускать, опускать: ol eligdәn jarmaq tüşürdi – он выронил из рук монету (МК ІІ 78).

**ДТ түш, түшүр; Каз. түсір – опускать (цену, стоимость); Рус. (дешев)ый.

ДИКИЙ (дикарь)

ДТС: TAY стадо (?): kedik taүi birlә tirliglik qilaji – пусть я буду жить среди диких зверей (QBК 3897).

**ДТ тағ; Каз. тағы – дикий; (горный?); Рус. дики)й, дика)рь.

*СТМ: ДИКЭ спрятаться (Эвенк.), Олкм. дикэри – скрываться. **Каз. тық, тығыл – скрываться, прятаться; Рус. дикий, (дика)рь (букв. прячущийся)?

75

ДИЧЬ См. гусь.

ДНО

СТМ: ДӨ (дөн) нутро, нижний (Эвенк.); п. мо. dotuүsi внутрь; Орок. дө, дөну – внутри; душа; в глубине; Ма. дөқу – внутри,

в себя, в уме.

**Каз. тоқу – в уме, в себя; Рус. дно; (См. тонуть).

ДО (послеслог) .

ДТС: TEGІ послелог до, вплоть до: temir qapiүqa tegi ertimiz – мы преследовали (их) до Темир-Капыга (Тон45).

** ДТ (те)гі; Каз.(де)йін; Рус. до.

ДОБЛЕСТЬ

ДТС: QAYAZ, QAYAZLUQ доблесть: qari bolүundin meniң qaүazluqum joq turur – из-за старости у меня нет моей прежней доблести (ЛОК 381).

**ДТ қағаз, қағазлұқ; Каз. қағылез, қағылездік; Рус. доблесть.

ДОБРАЛСЯ

ДТС: ВАRІL страд. от ваr-: ol jerkә barildi – было хожено туда

(МК 3377).

**ДТ бар, барыл; Каз. бар – ходить; барады – пойдет; барды – добрался; Рус. до(брал)ся, до(брат)ься.

ДОБРЫЙ

ДТС: АМІR любить (ТТ ІІІ98); АМІRАN – возвр.от amra – любить: өtrü ertiңü amranu meniң atamin ataju oqidi – потом он, преисполнившись любовю, позвал, называя меня по имени (Маn ІІІ 2312); АМІRАQ друг, любимый (ЛОК 146);

**ДТ амыр, амыран; Каз.емірен (емірену, тамыр болу); Рус. добр, добр)ый, амур (Итальян. «л аморе»).

ДОБЫЧА

ДТС: ТАР, ТАРІŞ находить, преобретать, получать: өzin tutүuçi er qutuү tabүuçi – муж, который сдерживает себя, обретет счастье

(QBN 2054).

**ДТ тап, тапыш; Каз. тап, табыс, табу – добывать; Рус. добыч)а,

добыв)ать. (См., товар).

76

ДОВОЛЬНЫЙ

ДТС: TAPLA, TAPLAN одобрять, любить: ol tonuү tapladi – ему нравилась эта одежда (МК ІІІ 293).

**ДТ тапла, таплан; Рус. доволен, у(довле)творен.

ДОГАДЫВАТЬСЯ См. гадать.

ДОГОВОР См. говор, говорить.

ДОИТЬ

ДТС: UD корова: adaqi ud adaqi deg– ноги его подобны ногам коровы (ЛОК 23).

**ДТ уд; от ДТ «уд ет» и метатезы «ұд» Рус. ду+ ить –доить.

ДОКАНАТЬ

ДТС: QAJNAT – побуд. от qajna – кипятить, доводить до кипения: ol asiç qajnatti – он пищу кипятил (МК ІІ 357).

**ДТ қайнат; Каз. қайнат; қанымды қайнатты – (букв. вскипятить кровь); Рус. до(канать).

ДОКЛАД

СТМ: КУЛЭКТЭ глотка (Нан.); п.мо.da(үula) петь; daүulaçі(n) певец.

**Каз. қыл (кеңірдек) – глотка; Рус. гло)тка, гла)сить, до(кла)д.

ДОКУМЕНТ

СТМ: ДУКУ (доку) писать (Эвенк.): дукуун – документ, текст.

**Каз. оқу – читать; тоқу, тоқыс – вязать, плести (буквы); Рус. (доку)мент.

ДОЛГ

ДТС: ӨТӘG долг (ТТ ІІ В23); ӨТӘGLA погашать долги;

**ДТ ө(тәг), ө(тәгл)ә; от метат. Рус.долг; Каз.өтеу.

ДОЛИНА (длина, долгий)

СТМ: ДАЛАИ 1. океан, море, большое озеро; 2. много, множество (п.мо.); др. тюрк. taluj море; ДЭЛЭҒЭЙ обширный (Як.).

*ДТС: ТАLA степь. ТАLAJ (dalai) oкеан, море; большая река: munda etil murәn degәn bir talaj bar erdi – здесь находилась большая река, называемая Итиль-рекой (ЛОК 185).

77

**ДТ тала, талай; Каз. дала – степь; талай – множество; (дали)ған, телегей – обширный; Рус.(доли)на; даль, далекий, (дли)нный, долгий, и др. (Ср. Далай -лама).

ДОЛЯ

ДТС:BӨL делить, разделить (Suv 31317); BӨLUK доля: bolük jernin satiүi – стоимость доли земли (USp 124).

**ДТ бөл, бөлүк; Каз. бөл, бөлік.; Рус. доля, (дел)ить, раз(дел)ить, (дел)ежь.(Ср. делить, полк, полка).

ДОМ

ДТС: ТАМ стена: ol tаmqа tіrәndі– он прислонился к стене (МК ІІ 146).

**ДТ там – стена; Каз. там – дом; Рус. дом.

ДОРОГА

ДТС: JOR, JORI, JORIYU идти, ходить:adaq berti iki joriүu üçün – две ноги дал (бог), чтобы ходить (QBH 10424); ORUQ дорога: oruquңuz uçin bulmatin – не зная начала твоей дороги… (ТТ ІІІ16); jol oruq.

**ДТ йорығу,орұқ.Рус. д(орога. Каз. жүр (жүрік?), жол-жорық.

ДОРОГО (дорогой)

ДТС: AҮІ драгоценность: qazina uzasa kümüş ham aүi – да увеличатся (букв. удлинятся) в казне серебро и драгоценности (QВН 7412). ** ДТ ағы; Каз. л(ағы)л, (ақы)қ; Рус. агат, б(огат)ый др(аго)ценность, дор(ого)й.

ДОСАДА

СТМ: УСА (оһа, оһадал) плохой (Эвенк.); Ма. усаки – жалкий; усун – досадный; Уд. васа — мало.

**Каз. ұсақ – мелкий, мелоч, мелочный; ұса)қ Рус. д(оса)дный.

ДОСКА

СТМ: ОЛ(ДОКСО) (удаки) доска (Эвенк.);

**Каз. тақта, тақтай – доска; Рус. доска.

ДОСТАТОК

ДТС: TOQ сытый: bodun boүzi toq erti – народ был сыт (Тон8); TOQLUQ достаток: kedim birlә tap tut qarin toqtuүin – довольствуйся одеждой и сытостью желудка (Юг В186).

**ДТ тоқ. Каз.тоқ; ас та-төк – достаток, остаток? Рус. доста(ток).

78

ДОСТИГНУТЬ

ДТС: TEGIN возвр. от teg -:burqanlar biligiңә teginәlim – мы хотим достигнуть знания будды (ТТ VI380); TEGIŞ касаться: meniң eligim tarusqa tegdi – моя рука достала до крыши (МК ІІ 105).

**ДТ тегін, тегіш; Каз. тигіз;Рус. дос(тигн)ул, дос(тяжен)ие.

ДОХОДЯГА (дохлый)

СТМ: ДОХОЛО хромой (Сол.); Ма. доқoло – скакать на одной ноге; п.мо. doүula хромать.

**Каз. (шоқалақ)тау – скакать (хромая); Рус. доходяга, дохлый.

ДРАГОЦЕННЫЙ См. агат, богатый.

ДРАКА (дерись)

ДТС: URUŞ драка, сражение (МК ІІ 83).

**ДТ ұрұш; Каз.ұр, ұрыс. Рус. д(ерис)ь, с(раж)ение, сс(ора).

СТМ: ДИРЧЭ драться (Эвенк).

ДРЕВНИЙ

ДТС: ÜR, ÜRDIN давно, давний (Suv 51421).

**ДТ үр, үрдін; От метатезы обеих слг. (дру+ні) Рус. древний; Каз. үрдіс – древний обычай.

ДРОБЬ (дробить)

ДТС: ТАRА рассеивать: aniң susin taradi – он рассеял его войско (МК ІІІ 260).

**ДТ тара; Каз. тара)т, бытырат – рассеять, раз(дробит)ь; бы(тыра – (дро)бь;Рус. дро)бить.

ДРОВА См. дерево.

ДРОЖЬ

ДТС: TITRА, TITRАŞ дрожать, трепетать (Uig III 1211).

**ДТ тітрә, тітрәш; Рус. дрожь, дрожать, вз(дро)гнуть; Каз.тітіре – дрожать. (См. трепетать, трель).

ДРУГ

ДТС: ORTAQ, ORTUQ друг, компаньон: ortaq erdәn artuq almas – друг у друга лишнее не возьмет (МК І 99).

79

**ДТ ортақ, ортуқ; Рус. друг. Каз. ортақ – общее;

*СТМ: ДОҒОР друг (Эвенк.) < Як.доғор – товарищ.

ДРУГОЙ

ДТС: АDIRUQ (ajruq) разный, раличный, разнообразный: taqi jema adruq üzlәr kentü kentü өz – и разные мастера заняты каждый своим делом (КР 25).

**ДТ а(дыруқ), айруқ, ажруқ; Рус. (друг)ой. Каз. айрық)ша, ерек – не такой, другой;

СТМ: ГОЙ другой (Ульч.). Каз. өгей; Рус. другой, (См. изгой).

ДУБАСИТЬ

ДТС: TӨPÜ темя, макушка, голова, вершина; TӨPÜLӘ бить по голове: ol jaүini tөpülәdi – он ударил врага по голове (МК ІІІ 322).

СТМ: ДУВЭ конец, вершина (Эвен.); Ма.дубэ кончаться; умирать; Як.төбө – вершина, макушка, голова.

**ДТ төпү, төпүлә; Каз. төбе – темя, верх; төпеле – дубасить; төбелес – драка; Рус. дуба)сить, отдать дубы (скончаться). (См. темя).

ДУГА

СТМ: БӨЛГӘ ярмо (Эвенк.) – мо; п.мо.buүulүa ярмо; монг.буулга – дуга.

**Каз. доға, доғал, дөңгел)ек; Рус. дуга.

ДУЙ!

ДТС: TAJ поскользнуться, упасть: tajaq bila tajmas – с посохом не падают(МК ІІІ 166).

**ДТ тай; Каз. тай! – сколзи! (переносн. убирайся!; Рус. дуй отсюда!

ДУЛЯ (фига)

СТМ: ДУЛИ середина (Сол.): дулгу – средний палец; долин – полдень; пополам; Эвен.дулағ – середина; п.мо.duli средний.

**Каз. (тыла)қ – дуля (фига); Рус. дуля (букв. среди двух пальцев. (См. два (ду); доля).

ДУМА (подумать)

СТМ: БОДО думать, обдумывать (п.мо.bodu).

**Як.бодоғоло – предпологать. Рус. поду)мать, (ложные корни: дума, думать, ум; пред(полога)ть.

80

ДУРАК

СТМ: ДОРАҚУ бесчестный; беспутный (Ма.).

**Каз. дөрекі – грубый; дарақы – развязанный, вульгарный; Рус. дурак, дурной. (Ср. Ма. дурахун – грязный, пьяный).

ДУТЬСЯ

СТМ: БУГСА дуться (Монг.);

**Як.бугуі; п.мо.buүsa дуться, сердиться. Рус. дуться, сер(диться).

ДУНЬ (дунуть)

ДТС: TIN дыхание, дышать: er uluү tindi мужчина тяжело дышал (МК ІІ 40).

**ДТ тын; Каз. тыныс – дыхание; Рус. дун)уть, вз(дох, воз(дух), дух, дым.

СТМ: СУГ(ДУН) пар (от пищи) (Нан.); Ма. суқ(дун) – дух, во(дух), вз(дох), (дых)ание, воз(душ)ный, душа, пар.

**Каз. дым, дымқыл – пар, сырость;

ДУХИ (святые духи)

ДТС: QUT душа, дух: qamaү qutlar – все духи (TT VII18).

**ДТ құт; Каз.құт; от метат.Рус.дух.

ДЫРА

ДТС: OJTUR, ӨТÜR сверлить, пробивать дыру: ol tam өtürdi – он пробил дыру в стене (МК І 176).

**ДТ ойтұр, өтүр; Каз. ойдыр, өттір, от слг. «тір», «дыр» Рус. дыра.

ДЮЖИЙ

ДТС: TÜZÜK правильный, верный, ровный (QВН 2274);TÜZÜK- is tüzüldi – дело уладилось (МК ІІ 127).

**ДТ түз, түзүк, түзүл; Каз. түзу, түзік – ровный, исправный; Рус. дюжий.

Е

ЕБЛА

ДТС: EBLA наделять жилищем, женить: ebladim oүlumin – наделил своих сыновей жилищем (женил) (С 6).

**ДТ ебла; Каз. үйле (үйлендір). От «ев ет, үй ет» – наделить жильем (женить) Рус. дисфемизм «ебать».

81

ЕДА

ДТС: JЕ есть (кушать): er as jedi – мужчина ел пищу (МК ІІІ 67); JЕDI ел, съел;

**ДТ ие;йеді; Каз. же, жеді; Рус. еда, съел.

ЕГЕРЬ

ДТС: EGIR окружать, обходить, кружить: on erig egirip өlürtimiz – убили, окружив десять мужей (КТ б47).

**ДТ егір; Каз. иір, үйір, игер; Рус. егерь, (окр)ужать.

ЕЗДА (ездить)

ДТС: JЕZА обходить, осматривать (МК ІІІ 88); КЕZ ходить, бродить, странствовать: ol jerig kezdi – он обошел землю (МК ІІ 10).

**ДТ йеза, кез;Каз. кез, кезді; Рус. езда, ездить, съездить, съезд.

ЕЛИ-ЕЛИ

ДТС: ALA межд. спокойно! без спешки! не торопись!:tegma evat isqa kөrüp turүil ala – не приступай быстро к делу, рассмотри (сперва), не спеши! (МК 4556); ala ala – тише-тише! без спешки (МК 5812).

**ДТ ала-ала; Рус. ели-ели; Каз. әрең-әрең, әзер-әзер.

ЕМ (съем)

ДТС:JEM еда, съестное: jem keldür – принеси еду (МК ІІІ 144). JEJIM корм; jem içim.

**ДТ йем, йейім; Каз. жем, жеймін; Рус. ем, съем.

ЕПАНЧА (жупан)

ДТС: JAPIN возвр. от jap-: ol qapuү japindi – он закрыл дверь (МК ІІІ 83).

**ДТ яп, япын; Каз. жап – запереть, закрыть; шапан – верхняя одежда; Рус. епанча, жупан.

ЕРАЛАШ

ДТС: ARA, ARALIQ промежуток, середина (МК І 87).

**ДТ ара, аралық; Каз. аралас, араластыр – перемешать (устроить хаос); Рус. ералаш.

ЕРЕСЬ (еретик).

ДТС: ERSІ испытывать отвращение(ТТ VIIІI8).

**ДТ ерсі; Каз. ерсі – извращенное; Рус. ересь, еретик.

82

ЕРШИТЬСЯ

ДТС: ÜRPАŞ ершиться, щетиниться (МК І 229).

**ДТ үрпәш; Каз. үрпек, үрпию; Рус. (ерш)иться, от нее: (щет)иниться.

ЕСМЬ (аз есмь, сам)

ДТС: ӨZІМ сам: men өzüm qaүan olurtuqum üçün – так как я сам сел каганом (БК36).

**ДТ өзім; Каз. өзім – сам, я сам; Рус. я сам, я есмь (устар.).

ЕЩЕ

ДТС: JEÇӘ еще, снова: türk bodunuү jeçә etdi – снова устроил тюркский народ (КТ 16).

**ДТ йечә; Каз. есе ; Рус. еще.

Ж

ЖАЖДА

ДТС: AZLIQ недостаток: azliq doldi – было недостаточно (ЛОК 314);

AZLAN хотеть,жаждать,алкать (Suv 2204); AZLANMAQ вожделение, жадность, алчность. (МК 26620)

**ДТазлық, азлан; Каз. аз, аздық, азсыну – мало, считать недостаточным; Рус. ж(аж)дать, в(ожделен)ие.

ЖАДНЫЙ

ДТС: JUТ глотать: ol jumurtүani jutti – он проглотил яйцо (МК ІІІ 313).

**ДТ йұт; Каз. жұт, жұтты — проглатить; Рус. жад)ный.

ЖАЛКИЙ (жаль, жалеть)

ДТС:JАLІN просить, умолять (Маn ІІІ 245);

СТМ: ЖАЛ (жали) І печаль, жалеть, желать (Эвенк.);

**Каз. жалынышты – жалкий; жалын – жалеть, желать; Рус. (жал)еть, жаль, жалкий, по(жал)уйста; жаловать, пе(чаль).

ЖАЛО (ужалить)

СТМ: ЧОЛИ (соли) язык, болтать языком (Эвенк.): чоливун — жало.

**Каз. сөйле — говорить; тілi – язык, жало; Рус. жало; слово.

83

ЖАРИТЬ

СТМ: СИРА жарить (п.мо.): sіrа, sіru жарить, печь.

**ДТС: ÇІR – жир; Каз. шыр – жир; шыжғыр – жарить; Рус. жарить.

ЖДАТЬ

СТМ: ГЭТЭ смотреть(п.мо.): gete подсматривать; выжидать.

** Каз. жіті (қара) – смотреть внимательно; шыда; Рус. вы(жида)ть, (жда)ть.

ЖЕ (приди же)

ДТС: ŞÜ постпозитивная усил. частица при повел. форме гл-а: kel-şü – приди же! (МК ІІІ 211).

**ДТ кел-шү; Каз.келші! Рус.приди же!

ЖЕВАТЬ (жвачка)

СТМ: ЖЭБ есть (Эвенк.): жептурэ – обжора; жептиғин – жевать; др.тюрк. jе есть.

**Каз. же – есть; Рус. (жев)ать, жва)чка, об(жо)ра, (съе)сть.

ЖЕЛАТЬ

ДТС:TILӘ, TILӘK желать, пожелание (МК І 412); JEGLӘ предпочетать: өzum jeglәduki bu qulluq ati – я сам предпочел это имя раба (QBN 1479).

**ДТ тілә, тіләк, йеглә; Рус. желать, желание; Каз. тіле, тілек.

*СТМ: ГЭЛЭ желать (Эвенк.): гэлэн – желание; КАЛАJ желаемое (Нег.).

**Каз. қала, қалау – желать;

ЖЕЛУДОК

СТМ: ЖАЛУР (жалутти) ненасытный, жадный (Эвен.).

**Каз. жалма, жалмауыз – ненасытный; Рус. (желу)док.

ЖЕГ (жечь)

ДТС:JАQÇIRTот jаq – жечь, воспламенять (Suv 615);

СТМ: ЖАКУГДИ (жэгди) жаркий (Эвенк.).

** ДТ йақ, йақчырт; Каз. жақ, жағу; шақ)пақ – спичка; Рус. жег, жгучий, жечь, и др.

84

ЖЕМЧУГ

ДТС:ÜNЖÜ жемчуг: aniң tisi ünжü teg erdi – ее зубы были подобны жемчугу (ЛОК 95). Ср. jençü jünço жençü;

**ДТүнжү, йенчү; Каз. інжу; Рус. жемчуг.

ЖЕНА (женщина)

ДТС: JEҢGА жена старшего брата или дяди (МК ІІІ 380).

**ДТ йеңгә; Каз. жеңге; Рус. жена, женщина.

ЖЕНИХ

СТМ: ЭДИ муж (Эвенк.): эдиңэт — жених.

**Каз. жігіт – парень, жених; Рус. жених, джигит.

ЖЕРЕБЕЦ

ДТС: AJYIR жеребец: qulan quduүqa tüssә qurbaqa ajүir bolur –

и лягушка становится жеребцом, когда кулан упадет в колодец

(МК 4964).

СТМ: АЖИРГА п.мо. aжirүa жеребец, самец.

**ДТ айғыр, ажғыр; Каз. айғыр; Рус. жеребец.

ЖЕРНОВА

СТМ: ДИJЭН наковальня (Нег.); Ма. жэрин – наковальня; ҺУРГУ дробить (Эвенк.); Нан. ху(жирэ)ку –жернова; ср.мо. tegirmen мельница.

**Каз. (диір)мен; Рус. (жерн)ова.

ЖЕРТВА

ДТС: ЕR, ЕRTІ следовать, находиться (МК І 430).

**ДТ ер, ерті; Каз. ерді, ертпе, ерме – последовавший за кем-л;

Рус. жертва.

ЖЕСТОКИЙ

ДТС: JAVUZ плохой, скверный (МК І 227).

**ДТ йауыз; Каз. жауыз; Рус. жес)токий, жес)ткий.

ЖЕСТЬ

ДТС: JЕZ желтая медь (ТТ VІІ 2411, 2512).

**ДТ йез; Каз. жез. Рус. жесть.

85

ЖИДКИЙ

ДТС: ÇIGІ частый шов (МК 54615); СТМ: ЖІЖІ мелкий (п.мо.).

** Каз. жиі; Рус. жидкий.

ЖИЗНЬ

ДТС: JASА жить:er uzun jasadi – мужчина жил долго (МК ІІІ 89). JASАN возвр. от jasa-: neң jasin jasanmas – никак не проживет он свою жизнь (ТТVIIIA8).

**ДТ йаша, йашан; Каз. жаса , жасы – возраст; Рус. жизнь, жить.

*(AZUN (согд. `zwn)? мир, свет, жизнь: bu tus teg azundin ozun terk keçar – ты скоро уйдешь из этой жизни, (мира), подобного сновидению (QBN 297).

СТМ: НАСУН жизнь, возраст (п.мо.): nаsu(n) возраст, годы, лета; жизнь.

**Каз. жасы – возраст.

ЖИЛ (жить, жив, живой)

ДТС: JIL год: bir jil keçti – один год прожил (МК ІІІ 5).

**ДТ йыл; Каз. жыл; Рус. жил, про(жил) ;

ДТС: JILLА жить: qarimaz bu ejgu neça jillasa – сколько ни будет жить хороший, не постареет (QBN 373).

**ДТ йылла; Каз. жылда; Рус. жить и жить.

ЖИЛЕТ (жилетка)

ДТС: JILIT побуд. от jili- : er suviү jilitti мужчина согрел воду (МК ІІ 317).

**ДТ йылыт; Каз. жылыт, жылытқы – утеплить, согревать; Рус. жилет, жилетка.

ЖИЛКА

СТМ: ЖИ родник (Нег.). ** Каз. жылға; Рус. жилка.

ЖИЛЬЕ

СТМ: ЖОҒЛА жилье (Нан.); Сол. ж(үғ) – дом; Эвен.жум; Як.жіә – жилище; **Каз. жай; үй; Рус. жилье, жилище, чум.

ЖИР

ДТС: ÇIR жир: bu etta çir joq – на этом мясе нет жира (МК 16217).

**ДТ чыр; Каз. шыр (шыр бітпеген, арық); Рус. жир, (жир)ный, о(жир)еть., обез(жир)енный.

86

ЖМУРИТЬ

ДТС: JUМ закрывать, зажмуривать: er kөz jumdi – мужчина закрыл глаза (МК ІІІ 64).

**ДТ йұм; Каз. жұм; Рус. за(жму)ривать, жмет, жмот. зам)кнуть, замок (дверной), сжим.

ЖРАТЬ (жри, обжора)

ДТС:AVZURI кушанье (МҚ І 145).

**ДТ авзуры; Каз. обыр, жемір; Рус. обжора, (жр)и,( жра)ть, упырь, вампир.

ЖРЕБИЙ

СТМ: ЧИБ бросить жребий (Эвенк.); п.мо. sibaүаn жребий; монг.шавга;

**Каз. сыбаға, сауға; Рус. жребий.

ЖРЕЦ

ДТС:JORUG толкование, объяснение, значение: толкование сна (МК ІІІ 18).

**ДТ йөрүг; Каз. жору, жорыс – толковать, объяснить, предвидеть; Рус. жрец.

ЖОПА (зад)

ДТС:ÇOPUN большой сосуд (для омовения): çopunta qodup – вылить в сосуду для омовения (Suv 4784).

**ДТ(чоп)ун, (жоп)ун; Қаз. жуын (дәрет алу); Рус. жопа (букв. мыться – жопун, жуын); жуды – задн)ий, зад, затем.

ЖУЛИК

ДТС: JULQ тащить, обдирать: ol andin neң julqdi – он тащил у него нечто (МК ІІІ 436). СТМ: НУЛТИ теребить (Эвен.); п.мо.жulgа выдергивать.

**ДТ йулқ; Каз. жұлқ, жұлқы – урвать; Рус. жулик, жульничать.

ЖУПАН См. епанча (шапан).

ЖУРАВЛЬ

ДТС: TURUJAJA (turna) журавль (ThS II94).

**ДТ туруйа)йа, турна; Рус. журавль; Каз. тырна.

87

ЖУТЬ (жутко)

ДТС: JUТ 1. гололедица, вызывающая гибель животных; 2. бедствие, несчастье: azunqa balә ol bodunqa jutu – для мира он – беда, для народа – несчастье (QBN 362).

**ДТ йут; Каз. жұт; Рус. жуть, жутко, жуткий.

З

ЗАБЫЛ

ДТС: JAҢIL заблуждаться: jaңilmaz kisi kim aju ber meңa – скажи мне, кто не ошибается?! (QBN 273).

**ДТ йаңыл; Каз. жаңыл – заблуждаться, ошибиться; Рус. забыл, забыть, (забл)уждаться, блуд)ный, блуд.

ЗАБАВА

СТМ: ЖУҒА забава (п.мо.): жuүa; монг.зугаала – гулять.

**Рус. (заба)ва, (гуля)ние; Каз. жырға – веселиться; шырқа – петь; күйле.

ЗАБОР

ДТС: JAР, JAРUL закрывать: er qapuү japti – мужчина закрыл двер (МК ІІІ 57).

**ДТ йап, йапул; Каз. жап, жабыл; Рус. запер, (зап)рет, заб)ор.

(См.(зап)онки).

ЗАВОРАЧИВАТЬ

ДТС:OYRA, OYRAL идти, направляться: ol jerkә oүraldi – он вернулся к тому месту (МК І 247).

**ДТ оғра, оғрал; Каз. орал; Рус. в(оро)титься, зав(ора)чивать, в(ер)нуться.

ЗАВТРА

1. ДТС: JAT класть (МК ІІ 313); JATYA лежать вместе: ol aniң birlә jatүasdi – он лежал вместе с ним (МК ІІІ 103);

**ДТ йат; Каз. жат – лежать;

2. ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55).

**ДТ тұр; Каз. тұр, тұру – встать; жатып + тұра; Рус. зав+тра – ложится и встать.

88

ЗАБОТА

ДТС: JEVAT снабжать, обеспечивать: iki türlüg jeviglarin egsüksüz jevatip – снабдив без недостатка двумя разновидностями снаряжения (Suv 4296).

**ДТ йевәт; Рус. забот)а, заботиться; Каз. жұбату.

ЗАВИСТЬ

ДТС: ТЕРІZ зависть, завистливый: tepiz kisi – завистливый человек (МК І 365).

**ДТ тепіз; Рус. зависть.

ЗАГАДКА См. гадать.

ЗАГОВОР

ДТС: JOYUR заговаривать: aniң joүuru usarsiz – не сможете ли заговорить их? (КР 397).

**ДТ йоғұр; Рус. заговар)ивать, заговор; Каз. жору.

ЗАГОТОВКА

СТМ: ЖОД заготовить (Эвен.): жодон – вещь, вещи, имущество, утварь,…

**Каз. жиды, заты, зат – (загото)вка; Рус. (загото)вка, готовь, готовить.

ЗАДЕТЬ

ДТС: ТЕР пинать, лягать: it isirmas at tepmas temә – не утверждай, что собака не укусит, а лошадь не лягнет (МК І 178).

**ДТ теп; Каз. теп; Рус. за(деть).

ЗАЖИМ

ДТС: JUМ закрывать, зажмуривать: er kөz jumdi – мужчина закрыл глаза (МК ІІІ 64).

**ДТ жум; Каз. жұм; Рус. за(жму)ривать, жмет, жмот; замкнуть, замок, сомкнуть (глаза)

ЗАКАЗ

СТМ: ЖАКИА(Н) письмо, заказной (п.мо. ): zakija(n); Ма. жаси, жасихан – писать, посылать письмо.

89

**Каз. жаз, жазған – писать, написаное; Рус. заказной, заказ. ДТС: JAZ писать: jazsun– пусть пишет (ТТ VІІ 2519).

ЗАКАТ

СТМ: ЖАХА багровый (Ма.).

**Каз. жағал – багровый; Рус. закат (багровые облака).

ЗАКАТЫВАТЬСЯ (от смеха)

ДТС: QATUR, QATҮUR хохотать, закатываться смехом

(МК ІІ 201).

**ДТ қатұр, қатғүр; Каз. ішегін (қат)ыру (күлдіру). Рус. хо(хот)ать, за(кат)ываться.

ЗАКОЛОТЬ

СТМ: ЖУЛКУНЧЭ заколоть (Эвенк.).

**Каз. сұққыла; Рус. (заколо)ть.

ЗАКОН

СТМ: ЖАНГ нрав, поведение (п.мо.zang); Монг.зан(г) – нрав, поведение.

**Каз. заң – закон; Рус. закон.

ЗАКРЫТЬ

ДТС: KIRIT ключ (МК І 357); KIRITLӘ закрывать: qapuү kiritladi – дверь заперли (МК ІІІ 345).

**ДТ кіріт; Каз. кір – входить, заходить; Рус. за(крыть), от(крыть). (Ср. запереть).

ЗАКУПОРИТЬ

ДТС: QОР, QОРUR поднимать (в разных значениях): оl meni ornumdin qopurdi – он поднял меня с места (МК ІІ 72).

**ДТ қопур; Каз. қопар – копать; Рус. «за(купор)ить» неправильно составленное слово, не соответствующий корню «қопар». (См. копать, копи, откупорить).

ЗАЛИВАТЬ

СТМ: ЖАЛ (жалду) заливаться (о реке) (Эвен.).

**Каз. жалдау – переходить воду; Рус. (зал)иваться, ложный корень «лить» и «разли»ваться.

90

ЗАЛОГ (налог)

ДТС: AL брать, взять, принимать: elig aldi açti oqidi bitig – правитель взял письмо, развернул, прочитал (QВН 1227); ДТС:SALІҮ налог (USp 28).

*СТМ: ЖОЛІҒ выкуп (п.мо.); Бур. золиг – выкуп, залог.

**ДТ салығ; Каз. алу – брать, взимать; с(алық – н(алог; Рус. з(алог, н(алог.

ЗАМЕЧАТЕЛЬНО

ДТС:ТЕLІМ много, значительно(QBN 874).

**ДТ телім; Рус. значи(тельн)о.

ЗАОРАТЬ (орать)

СТМ: ЖАР крик (Ма.).

**Каз. (зар)лау, жар салу – кричать; Рус. (заор)ать, (ор)ать.

*СТМ: ЖАРА петь, песня (Эвенк.): подражать (в пении); Нан.жаори – отозваться, заговорить; Ма.жари – петь, воспевать; п.мо.жajiran шаман.

**Каз. жар-жар, жырла – петь; Рус. (заора)ть; от метат. «жар» – под(раж)ать, д(раз)нит; Жар птица.

ЗАОЧНО

СТМ: ЭЖИНЭ (эчинэ) тайно, за спиной, заочно (Ма.).

**Каз. ашына – любовники;Рус. очно, за(очно.

ЗАПАД

ДТС: BAТАR запад: toүardin batarqa jorip tezginur – от востока до запада (они) обходят страны (QBN 26215).

СТМ: БАТ вмещаться (Як.); п.мо.baүta; др.тюрк.bat погружаться.

**ДТ бат; Каз. бат – погружаться; батыру; (бат)ыс – за(пад);

Рус. за(пад), (пад)ать, пасть, упасть, и др. (Ср. Англ. вест – пасть, падать, бат).

ЗАПАХ

ДТС: JIPAR мускус: men jipar saçtim – я разбрызгал мускус

(МК ІІ 4).

**ДТ йыпар; Каз. (жұпа)р; Рус. (запа)х. От слога «пах» ложный корень «пах»нуть. (См. пахнуть).

91

ЗАПЕВАЛА (запев, завывать)

СТМ: ЖЭДЭБ(УЛЭ) запев, завывание (Ма.).

**Каз. ұлы, ұлу – выть; («жэ» деп ұлы); Рус. запевала, запев+ала.

ЗАПЕРЕТЬ (запрет)

ДТС: JAР, JAРUL закрывать: er qapuү japti – мужчина закрыл дверь (МК ІІІ 57).

**ДТ йап, йапул; Каз. жап, жабыл; Рус. (зап)ер, (зап)рет, (зап)онки, заплатка. «За» – ложная приставка!

ЗАПЯТАЯ

ДТС: ÜZÜKLA читать, разбирать по слогам: bitig üzükladi – он разбирал письмо по слогам (МК І 71).

**ДТ үзүклә; Каз. үзікте, үзіп айт – говорить раздельно; Рус. зап+ятая?

ЗАРЯ (рано)

ДТС: JARUN заря: jarun jarutuqta – когда засияла заря (Suv 944); SӘRI направление, сторона: andan soң uçaүusu taңsәriqa bardilar – затем трое из них пошли в сторону утренней зари (ЛОК 385).

**ДТ йарұн; Рус. рано, заря; Каз. сәрі, арай.

ЗАСОВ

ДТС: SOYLI всунуть руку (МК ІІІ 297).

**ДТ соғлы; Рус. сунул; Каз. сұқ; ұсын.

ЗАСТЕГНУТЬСЯ

ДТС: ТАQ прикреплять, продеть (МК ІІ 16);

СТМ: ТОХОН пуговица (Нан.): застегнуться, застегиваться; др. тюрк. tоqu –пряжка, застежка.

**ДТ тақ; Каз. тақ, тағын; Рус. зас(тегн)уться, зас(тегив)аться.

ЗАСТРЯЛ

ДТС:TURUL останавливаться, отстояться, замирать: er istin turuldi – дело мужчины застряло (МК ІІ 126).

ДТС: TІRӘ подпирать (МК ІІІ 262); TІRӘL страд. от tіrә-: tirәldi tilim – я замолчал (букв. мой язык застрял) (QBN 3192).

**ДТ тұр, тұрұл; тірә, тірәл; Каз. тұр – стоять; тұрыл; тіре, тірел; Рус. зас(трял), зас(трят)ь.

92

ЗАТХЛЫЙ (тухлый)

ДТС: JATUQ брошенный, забытый: jatuq нең – забытая вещь (МК ІІІ 14).

**ДТ йатуқ; Каз. жат, жатып қалған; Рус. затхлый, тухлый, протухший, тухнуть.

ЗАТЫКАТЬ (втыкать)

ДТС:ТІQ набивать, затыкать (Rach 258); TIQIL вталкиваться: kendükkә un tiqildi – кувшин набили мукой (МК IІ 129).

**ДТ тық, тықыл; Каз.тық, тығыл; Рус. за(тык)ать, втыкать, тыкать.

ЗАХОЛУСТЬЕ (захолустный)

СТМ: АЛЧАҒАР широко расставленный (Як.).

**Каз. алшақ, алыс, алыста – далеко; Рус. зах(олустье), зах(олус)тный.

ЗАЧЕТ

ДТС: SATYAŞ производить взаимный зачет платежам (МК ІІ 214); SATІY: satіү аl- покупать, совершать торговую сделку: ud küntә ud satүin alsar – если совершить покупку коровы в день коровы (ТТ VII 392).

**ДТ сатғаш, сатығ; Каз. сат; сатушы, сатқыш, сарт – продавец, купец; Сартаул – Хорезм;Рус. за(чет), счет; Садко (имя купца).

ЗАЩИТА (захита)

ДТС: SAQÇІ хранитель, сторож: qiliç baldu boldu bu el saqçisi – мечь и секира стали хранителями государства (QBN 16213).

**ДТ сақчы; Каз. сақ – чуткий, бдительный; Укр. зах)ита; Рус. защита.(См. щит).

ЗАЯВИТЬ

СТМ: ЭЙЭТ просить, заявить (Эвенк.).

**Каз. айт, ет, аян ет – рассказать, заявить; Рус. заявить.

ЗАЯЦ

ДТС: TABIŞYAN заяц(ТһS ІІ67).

**ДТ (табыш)ған; Рус. заяц; Каз. тышқан – тушканчик, мышь.

ЗВЕНЕТЬ

ДТС: SIҢ ET звенеть: qulaqim siң etti – у меня зазвенело в ушах (МК ІІІ 358).

**ДТ чің ет; Каз. шың ет; Рус. звенеть,звон, звонить.

93

ЗВУК

ДТС: ÜZÜK слог, буква: bu ne üzük оl – какая это буква? (МК І 72). **ДТ үзүк; Қаз. үзік – отрывок, обывок; Рус. звук.

ЗВЕЗДА

СТМ: ЖИЛДАВКИ звезда (Эвенк.); др.тюрк.julduz.

**ДТ (йулду)з; Каз. (жұлды)з; жұлдызшы; Рус. звезда; звездоче)т.

ЗДАНИЕ

ДТС: BЕDIZ памятное здание: bedizіn üçün türk qan balbali – для красивого памятного здания балбал тюркскому хану (Е 3210).

**ДТ бедіз; Каз. безендіру – украсить; от метат. Рус. зда)ние.

ЗДОРОВО (здоровье, здравствуй)

ДТС:TIRIG живой: tirigi küң boltaçi erti – живые из вас стали бы рабынями (КТ б49).

**ДТ тіріг; Каз.тірі – живой; Рус. з(доро)вый, з(доро)вие, з(дра)вохранение. (См. трезвый)

ЗЕВАТЬ (зев)

ДТС: ЕSNА зевать (МК І 288);СТМ: ЖЭВЭ)МНЭ зевать (Эвенк.); Нан. жаван – зевать;

**Як. жәсыі – зевать. Каз. есіне, е(сінеу; Рус. зев, зевать.

ЗЕМЛЯ

ДТС:JER 1. земля. 2.поверхность, верх (МК ІІІ 142); JERLӘ осваивать землю: qara senirig jerlәdim – я освоил Кара-Сенгир (Е 245).

**ДТ йерлә; Рус. земля; Каз.жерле.

ЗЕРКАЛО (зеркальный, сверкал)

СТМ: ЖЭРКИЛЭ сверкать, блестеть (Ма.); п.мо.жіreski резко мелькать; Як. жәргәі мгновенно сверкающий.

**Каз. жарқыл – сверкать; Рус. (зеркал)о, зеркальный, сверкал,

ЗЕРНО

ДТС: ТАRІҮ зерно, злаки, хлеб: tariү bisti jas ot өndi – злаки созрели, выросла зеленая трава (ThS II 81).

СТМ: ҮР ТАРНА зерно (Монг.).

**ДТ тарығ; Каз. тары; Монг. тарна; Рус. зерно.

94

ЗИМА

ДТС: ÜŞІ мерзнуть, цепенеть:er üşidi – мужчина замерз (МК ІІІ 254).

**ДТ үші; Каз. үсі, үсік, от «үсіме» — настать холоду, Рус. зим)а; озя)бнуть, оце)пенеть, цепенеть, ок(оче)неть. (Ср. осень).

ЗЛАК

ДТС: AŞLIQ зерно, злаки, хлеб: aşliq tariү aniң өnәr – злаки оттого произрастают (МҚ ІІ 204).

**ДТ а(шлық); Рус.(злак)и; Каз. астық.

ЗЛО (злодей)

СТМ: ЖАЛИ ложь; жалинқу – лживый (Нан); п.мо.жali, жalila хитрить, обманывать.

**Каз. жала, жалған – ложь; жалалу – очернять; от метатезы «жал» Рус. ложь, лживый; зло, злодей, зловещий;

ЗНАНИЕ (сознание, знать)

ДТС: SАN думать, раздумывать (Юг С133); СТМ:СА знать (Эвенк.); п.мо.sаnа думать;

**Каз. сана – разум; Рус. (зна)ние, зна)ть, созна)ние, созна)тельно.

ЗНАЧИТЕЛЬНО

ДТС:ТЕLІМ много, значительно (QBN 874).

**ДТ телім. Рус. значи(тельн)о.

ЗОЛА (головешки)

ДТС: KÜL зола: isig külkә kөmüp – закопав в горячую золу (Raçh I 151).

**ДТ күл; Каз. күл, қола)мта – зола;күлше – кулич, калач; Рус.

гол)о)вешки, (зол)а.

СТМ: (ҺУЛЭ)(ПТЭН) зола, пепел (Эвенк.); ср.мо. һunеsun зола.

**Рус. зола, пепел. (См. кулич, калач).

ЗОЛОТО

ДТС: АLТUN золото: altun kümüş kergәksiz keltirti – они доставили несметное (количество) золота и серебра (КТ 52).

**ДТ алту)н; Каз. алты)н; Рус. латунь, з(олото),з(лота, з(лато.

95

ЗОМБИ

ДТС: ÇOM, ÇOMUN окунаться, нырять, погружаться: oүlan çomdi – мальчик погрузился (нырнул) в воду (МК 27713).

СТМ: СӨМ сомкнуть (глаза) (Эвенк.).

**ДТ чом, чомұн; Каз. шом (ойға,ұйқыға); Рус. (сом)кнуть (глаза).

ЗРАЧОК (зрение, зритель)

ДТС: QARA смотреть (USp 973); QARAQ глаза, глазное яблоко: bulnadi meni qaraq – пленили меня очи (МК ІІІ 29).

**ДТ қарақ; Каз. қа(рашық – зрачок; Рус. зрачок, зрение, зритель, призрак.

ЗУБ

ДТС: AZIҮ клык, зуб: toңuzuң aziүi sinmis – у кабана сломались клыки (ThS II 11);

**ДТ а(зығ). Каз. а(зу) – клык; Рус. зуб.

СТМ: АСУ укусить (Эвенк.); Як.асы – клык.

И

ИГА

ДТС: IGӘN захватывать, овладевать: qaz qopsa өrdәg kөlig igәnur – если гуси поднимаються, утки захватывают озеро (МК І 104).

**ДТ ігә; ігән; Каз. ие, иелен, еге; Рус. ига.

ИГЛА

ДТС: JIGNӘ игла: jiçі jignә sapdi – портной вдел в иглу нить (МК ІІ 3).

**ДТ йігнә; Рус. игла; Каз. ине.

ИГРА

ДТС: JÜGÜR бежать; JÜGÜRÜ бегущий: oүlan jügrüsdi – дети бежали (МК ІІІ 102).

**ДТ йүгүр, йүгүрү; Каз. жүгір, жүгіреді; Рус. (игр)а, играть.

ИДИ (идти)

ДТС: ID посылать: tudun jamtariү idtim – я послал туда Тудун-Ямтара (БК40).

**ДТ ід, ид.; Рус. иди, идти; Каз. ет, ету,к(ет).

96

ИЗЖОГА

ДТС: JAQTUR зажигать: ol aniң eviңә ot jaqturdi – он поджег его дом (МК ІІІ 96).

**ДТ яқ, яқтур; Каз. жақ, жақтыр; жақ, жағу – жечь; Рус. из(жог)а.

ИЗ-ЗА

ДТС: ÜZӘ через, из-за:өvkә nizvani üzә quturup өgsiz kөңülsiz ertilәr – придя в бешенство, из-за расположенности к раздражению, они потеряди рассудок (ТТ ІІІ29).

**ДТүзә; Рус. из-за.

ИЗГОЙ

ДТС: ӨZGA иной, другой: өkünç ol aңar joq oң anda өzga – [у невежды] нет иной доли, чем раскаяние (Юг С116).

**ДТ өзгә; Каз. өзге, өгей – другой, чужой; Рус. изгой.

ИЗРЕДКА

ДТС: SЕJRАТ делать редким, разрежать (МК ІІ 332).

**ДТ сейрәт; Каз. сирет, сирек – редкий; Рус. редкий, редеть.( См. редкий).

ИЗЮМ

ДТС:ÜZÜM виноград: quruү üzüm – сушеный виноград (Rach І83).

**ДТ үзүм; Қаз. жүзім; Рус. изюм.

ИКОНА

ДТС: JÜКÜN покланяться, кланяться: qul tәңrikә jüкündi – раб богу поклонился (МК ІІІ84); JÜКÜNМАК поклонение, моление (Suv 337); JÜКÜNТÜR побуд. от jüкün-: basliүiү jüкüntürtümüz – тех, кто имел головы, мы заставили склонить (КТ б18).

**ДТ йүкүн, йүкүнмак, йүкүнтүр; Рус. икона; Каз. жүгін, жүгіндір; шөкін, шоқын.

(*Рус. моление, молю, молить; Каз. мөлию, мөли, мөлит).

ИМЕНИЕ (иметь)

ДТС:IDI, IGӘ, IJӘ хозяин, владелец, господин: ev igasi – хозяин дома (TT VII 2817); өtukan jisda jeg idi joq ermi – в Отюкенской земле не было хорошего хозяина (КТ м4).

**ДТ іді, ігә, ийә; Каз. ие,еге, егемен; Рус. имение, иметь.

97

ИМЯ

ДТС:ІМ знак, пароль: im bilsә er өlmәs – если мужчина знает пароль, он не погибнет (МК І 38);

*АТІМ имя: adib ahmad atim – имя мое Адиб Ахмед (Юг В469).

**ДТ ым; Каз. ым, ат(ым; Рус. имя.

ИНОЙ

ДТС: АJIN (аdіn) другой, иной: аjіn kisi neңi neң sanmas – вещи других людей вещами не считаются (МК 624); АJNА (видо)изменяться, перемениться, стать другим: jer ajnadi – земля изменилась (МҚ 14613);

**ДТ адын, айын; Каз. айны, айну (өзгеру, құбылу); Рус. иной, иначе, инородный, иногородний, иностранный, иномарка, и др.

ИНОК

ДТС: ІNІ младший брат: anta kezrә inisi qaүan bolmis erinç – после этого каганами стали его младшие братья (КТ б4); ІNAN верить, доверять: mеn aңar inandim – я верил ему (МК І 206); ІNANÇ «доверенный» чин, должность (МК І 133).

**ДТ іні (ини); инан; Каз. іні; инан; Рус. инок.

ИСКАЗИТЬ (искажать)

ДТС: QІJІQ, QІJІŞ косой, кривой (МК ІІІ 167).

** ДТқыйық, қыйыш; Каз. қисық, қиыс, қисайт; Рус. ис(кажать), ис(казить).

ИСКАТЬ

ДТС: ISLӘ нюхать (Raçh I14); ISTӘ искать, желать: biliglig biligni istәgәn bolur – знающий (все время) жаждет знаний (Юг С294).

**ДТ ислә; Каз. иіс – запах; иіске – (букв. идти по запаху); Рус. искать.

ИСКОННЫЕ

ДТС: QON, QONUT оседать, поселяться, приют: ben өzüm өtükәn jerig qonmis – я сам избрал местом жительства землю Отукен (Тон17).

**ДТ қон, қонут; Каз. қон, қону; (возм. от көне – древний, старинный (настоящий); Рус. ис(конные. (См., конец).

ИСКРА

СТМ: ҺОСИН (чисин) искра (Эвенк.); п.мо.оçі(n) искра.

**Каз. жасын? (ұшқ)ын; Рус. (иск)ра.

98

ИСКРЕННИЙ

ДТС: KIRSIZ чистый: kirsiz ariү – чистый (TT V A52).

**ДТ кірсіз; Каз. кір – гряный; кірсіз, кіршіксіз – без грязи, чистый; Рус. ис(кре)ний.

ИСКУСНЫЙ (искусство)

ДТС: US, UZ искусный: ol us boldi – он был искусным (МК І 36);

USІÇ опытный, искусный: usiç ojun – искусный игрок (ТһS ІІ43).

**ДТ ұс, ұз; Каз. ұста, ұстаз; үздік; Рус. (ис)к(ус)ный, (ис)к(уство). (См. кузнец).

ИССЛЕДОВАТЬ

ДТС: IS запах; ISLӘ нюхать: saү jаүqa joүuruр іslәsәr – если смешать маслом и понюхать (Rасһ І14);

ДТС: IZ след: atin еjgü bolsa qalir еjgü iz – если твое имя хорошее, останется хороший след (QBN 3787). IZDӘ, IZLӘ идти по следу, следить: izin izlәdi – пошел по его следу (QBN 44410).

**ДТ ис, ислә; із, ізле; Каз. иіс, иіске; із, ізде; Рус. (сле)дить,

(сле)дователь, исследовать (иіс+ізле ) – букв. по запаху (нюхая) идти по следу.

ИСТЕК

ДТС: TÜKӘ завершаться, истощаться, иссякать: is tükәdi – дело завершилось (МК ІІІ 270).

**ДТ түкә; Каз. түгесу; Рус. ис(тек).

ИСТЕКАТЬ (иссякать)

ДТС: ТӨК лить, подливать, сыпать: oүlan suv tөkdi – мальчик пролил воду (МК ІІ 19).

**ДТ төк; Каз. төк; Рус. про(тек)ать, (теч)ение, и др.

ИСТИНА

ДТС: ÇIN (кит.)? истина правда: çin sөz – правдивое слово (МК 50316); ÇINLA выяснять истину: ol isiү çinladi – он выяснил истину в том деле (МК 5741).

**ДТ чын; Каз. шын; Рус. и(стин)а.

ИСТЛЕТЬ (тленье)

СТМ: ГИСА истлеть, испортиться (Ма).

99

ДТС: IS запах; ISLӘ нюхать: saү jаүqa joүuruр іslәsәr – если смешать маслом и понюхать (Rасһ І14);

**ДТ ис, ислә; Каз. ис, иске, истену; түлеу? Рус. ис(тлен)ье, тленный.

*ДТС: TÜLӘ, TÜLӘN линька, линять: аt tülәdi – лошадь линяла (МК ІІІ 270).

**ДТ түлә, түлән; Каз. түле, түлеу; Рус. линять, ис(тлен)ье, тленный. (Ср. линять).

ИСТЯЗАТЕЛЬ

ДТС: ВІÇTАÇІ истязатель, мучитель: kim erti erki biçtaçi oguk-kijam etuzin – кто мог быть истязателем тела моего ребеночка? (Suv 62614).

**ДТ б(ычтачы; Рус. истяза)ть, истязатель.

ИСЧЕЗАТЬ

ДТС: ІÇ скрываться, исчезать: ara bir içar kөr jorir – то скроется

и ходит (QBN 12010).

**ДТ іч; Рус. (исч)езать; UÇ исчезать, уходить: aniң quti uçdi – его счастье ушло (MK I 164).

**ДТ уч; Каз. ұш – улететь; Рус. (исч)езать, (уш)ло.

ЙОГУРТ

ДТС: JOYRUT, JOYURT кислое молоко: joүurt ujiti – молоко створожилось (МК І 182). **ДТ йоғұрт; Рус. йогурт.

К

КАБАЛА (закабалить)

СТМ: ГАБА бляха (Ма.). п.мо.үаbа кандалы (ручные);

*ДТС: QAP хватать: qapmis – схватил его (ThS II68). QAPIL быть захваченным

**ДТ қап; Каз.қап – (хват)ать; Рус. (каба)ла, за(каба)лить; (См. (хват)ать,

(кап)кан, хапуга).

КАБАН

СТМ: ГАГА свинья (Сол.); п.мо. үаxаi свинья, кабан.

**Каз. (қоқы)с – мусор, грязь, пыль; Рус. кака (грязный); кабан;

(См. хаки (цвет).

100

КАБАЧКИ

ДТС: QABAQ тыква (МК І 382): qabaq xuasi – цветы тыквы

(Rach II 192).

**ДТ қабақ; Каз.қабақ, асқабақ; Рус. кабачки.

КАБИНА

ДТС: QAР мешок, мех, бурдюк (МК ІІІ 146).

**ДТ қап; Каз. қап – мешок, чехол; Рус. (каб)ина, (коб)ура, и др.

КАВАРДАК

ДТС: QAYUR (qovur) жарить, калить (МК ІІ 81): saçqa qaүurzun – пусть поджарят на сковороде (Rach ІІ 223).

**ДТ қа(ғур); Каз. қуыр; Рус. с(ковор)ода, (кавар)дак. (См. кухарка, варить).

КАЗАТЬСЯ (См. глаз (көз).

КАЗЕИН

СТМ: ЭЗЭМУҒ творог (Эвенк.); < п.мо.ежеdеmеg заквашенное молоко; ежегей –творог;

**Як.іәзәгәі – казеин; Рус. кaзеин;

КАЗНА

ДТС: QAZNAQ казна: elig qaznaqi toldi – казна правителя наполнилась (QBN 874).

**ДТ қазнақ; Каз. қазына; Рус. казна. казначей, казенный.

КАЗНЬ

СТМ: ШАЗИН запрет (Ма.); п.мо.çаүаzа 1.закон; 2. запрет; 3. казнь.

**Каз. жаза – казнь, на(каза)ние; Рус. казнь, на(казан)ие.

КАЙМА (окаймлять)

ДТС: QIDIY, QIJIY край, граница: ajaq qijiүi – край сосуда (МК І 375).

**ДТ қыдығ, қыйық; Каз. қиық, жиек; Рус. кайма, о(кай)млять.

КАКОЙ?

ДТС:QAJU какой? (МК ІІІ 218).

**ДТ қайу? Рус. какой, каков? Каз. қандай?

101

КАЛ

ДТС:QAL оставаться, отстать: türk sir bodun jerintә bod qalmadi – в стране народа тюрок-сиров не осталось подданых (Тон4).

**ДТ қал; Каз. қал, қалдық– остаток; Рус. кал, отс(тал), ос(тал)ось, талая (вода).

КАЛЕКА

СТМ: ГЭЛЭК калека (Эвенк.); КЕЛТЕГЕЙ кривой, косой (п.мо.кеltegei; Як.каітаріі – крениться.

**Каз. қитар – кривой, косой; Рус. (кри)вой, калека. (Ср. п.мо.кеlegei немой, заика).

КАЛОШИ

СТМ: ОЛОТ унты, туфли (Эвенк.);

**Як.олөччу – обувь. Рус. калошы.

КАЛЫМ

ДТС:QALІҢ калым, выкуп за невесту: berdim saңa qaliң – я дал тебе калым (МК ІІІ 372).

**ДТ қалың; Каз.қалың (мал); Рус.калым.

КАЛИТКА

СТМ: КА закрывать (Эвенк.); <п.мо.хаүа; Сол. калга, халга – ворота, забор, калитка.<мо;

**Каз. қалқа – шит, заслон; қақпа – калитка; Рус. калитка.

*ДТС: QAPYA ворота (МК І 425).

**ДТ қапға. Каз. қақпа.

КАМКА

ДТС:QAMQI камка, шелкавая материя (USp 729).

**ДТ қамқы; Каз. қамқа; Рус. камка.

КАМЛАТЬ

ДТС: QAM шаман: qam irqladi – шаман предсказал судьбу (МК ІІІ 443); QAMÇI плеть, кнут, бичь: at qamçisi – плетка для лошади (МК І 417).

**ДТ қамчы; Каз. қамшы – бичь (орудие шамана); Рус. камлание.

102

КАМЫШ

ДТС:QAMІŞ камыш: өrdәk qamisqa siңdi – утка спряталась в камыщах (МК ІІІ 391).

**ДТ қамыш; Каз. қамыс; Рус. камыш.

КАНАТНАЯ (дорога)

ДТС:ӨRGÄN канат, толстая веревка: өrgәn өrildi – аркан был сплетен (МК І 195).

СТМ: УРҒАН аркан (Ма.);< п.мо. urүа.

**ДТ өргән; Каз. өру, өрген, арқан; Рус.аркан; от слг. «кан» – канатная (дорога, мост).

КАНУН (накануне)

ДТС: КÜN день; KÜNІ, KÜNKI относящийся к какому-л. дню: tükәl bіjіldi ol künki barça tapuү – были завершены все работы того дня (QBN 1899).

**ДТ күн, күні; Каз. күні; Рус. на(кану)не.

КАНЦЕЛЯРИЯ (канцлер)

ДТС: КЕҢАS совет (МК ІІІ 365); КЕҢАSÇІ советчик: vәzir begkә tutçi keңәsçi bolur –визирь для бека постоянно является советником (QВН 8026).

**ДТ кеңәс; Каз. кеңесу – советоваться; кеңсе – контора, офис; Рус. канце)лярия; Немц. канцлер.

*СТМ: ХЭБЭСИ советоваться (Нан.); п.мо.кеbеі совет; монг.

хэвий.

**Каз. кеп; Узб. гап, гапыр — говорить; Рус. говорить.

КАПКАН (хап!)

ДТС: QAP хватать: qapmis – схватил (ThS II68). QAPIL быть захваченным.

СТМ: КАПЕЛ капкан (Нег.); п.мо.хаbха(n).

**ДТ қап; Каз. қап — (хват)ать; қапқан; Рус.капкан; (хап)уга.

КАРАГАЧ

ДТС:QARАҮАÇ карагач (Rach I26).

**ДТ қарағач; Каз. қарағаш (қара+ағаш – букв.черное дерево);

Рус. карагач.

103

КАРАКОВЫЙ

ДТС: QARA черный (о цвете): al saçlari qaslari qara erdilәr erdi – а волосы и брови были черными (ЛОК 17).

**ДТ қара; Каз. қара;Рус. караковый.

КАРАНДАШ

1. ДТС: QARA черный (о цвете): al saçlari qaslari qara erdilәr erdi – а волосы и брови были черными (ЛОК 17).

2. ДТС: ТАŞ камень: tas balbal – каменный балбал (Е 34).

**ДТ қара+таш; Каз. қара+тас – черный камень (графит); Рус. карандаш.

КАРАТЬ (кара, каратель)

ДТС: QARYA проклинать, ругать: tәңri ani qarүadi – бог проклял его (МК ІІІ 290).

**ДТ қарға; Каз. қарғау – проклинать; қарала – очернить; Рус. кара, карать, каратель.

КАРИЙ (карие) См. каурый.

КАРАУЛ

ДТС:QARAYU дозор: jelmә qaraүu edguti – расставь разведки и дозоры (Тон34).

**ДТ қарағу; Каз. қарауыл; қарау – смотреть; Рус. караул.

КАСАТЬСЯ (каснуться)

ДТС:QASI, QASIT чесать, щекотать (МК ІІІ 267).

**ДТ қасы, қасыт; Каз. қасы, қасыт, қасыну; Рус. касат)ься,

касну)ться.

КАСТРАТ (кастрировать)

ДТС: KES резать: ülkәni alti baү kesdim – я разделил (букв. разрезал) область на шесть багов (Е 245); KESТÜR побуд. от kes -;

**ДТ кес; Каз. кес, кестір, кестіру – резать, отрезать; Рус. кастрат, кастрировать; (Ср. (кос)ить, c(каш)ивать).

КАТЕГОРИЯ

ДТС:QUTU категория: tükәl üç qutu ol qapuүda kisi – всего три категории людей, у дверей (QBK 2468). **ДТ құтұ; Рус. (кате)гория.

104

КАТОК

ДТС: QATIY твердый, жесткий, крепкий: semiz at aүuzi qatiү bolti – рот жирной лошади стал твердым (ThS II100).

**ДТ қатығ; Каз. су қатты – вода затвердела (превратилося в лед, каток);Рус. каток.

КАУРЫЙ

ДТС: QOҢUR коричневый, каурый (МК ІІІ 363).

**ДТ қоңур; Каз. қоңыр; (кер) құла, құлакер; Рус. (кор)ичневый, каур)ый, карий?

КАЧАН

СТМ: ДАҒАЧАН 1. корень, ствол; 2. начало, основа (Ульч.); Ма.д(алач)и – старший; (данча)нде – раньше. ДТС:AŞNU раньше, сперва, вначале: men andan aşnu keldim – я пришел раньше его (МКІ 130); AŞUN 1. опережать; 2. перейти; 3. превосходить: ol mendin aşundi – он меня опередил (МҚ І 202).

**ДТ ашұн, ашнұ; Каз. ас, асқан, озған, алғаш, алғашқы, Алаш – начальный; Рус. (начальн)ый, раньше; качан.

КАЧАТЬ

ДТС: IRYA, IRYAT двигать, качать, трясти; IRYAŞ : ol menin birlә jiүaç irүaşdi – он со мной раскачивал дерево (МК ІІІ 321).

**ДТ ырғат, ырғаш; Каз. ырғат, ырғас; от слг. «ғаш» Рус. кач)ать.

КАЧЕЛИ

ДТС: ÇEҢLI (çeңli meңli): игра – катание на качелях (МК 60915).

**ДТ чеңлі; ыр(ғаш)+чеңлі – Рус. качели.

КАШАРНИК

ДТС:QAŞI загон для скота, связанный из прутьев (МК ІІІ 224).

**ДТ қашы; Каз. қаша;Рус. кашарник.

КАШЕЛЬ

ДТС: ӨТÜL кашель (Rach II 134). **ДТ өтүл;Каз. жөтел; Рус. кашель.

КАФТАН

ДТС:QAFТАN верхняя одежда, кафтан: ol qaftaniү qurladi – он подпоясал халат (МК ІІ 298). **ДТ қафтан;Каз. қаптан? (күпі+тон?); Рус. кафтан.

105

КАЯТЬСЯ (раскаяние)

ДТС: QАJІТ свернуться, подвернуться (QВN 681).

**ДТ қайыт; Каз. қайту – возвратиться, воротиться; кайтым – отказаться от прежнего мнения; Рус. каят)ся, рас(каят)ься; Каюк – от «кайту» (қайтыс) – возвращаться (на тот свет), умирать.

КВАС

ДТС: QIMIZ, (QIMIS) кумыс: qimiz süt ja joң jaү ja joүurt qurut –

кумыс, молоко, или кусок жира, или простокваша и сыр (QBK 2643).

**ДТ қымыз, қымыс; Каз. қымыз; Рус. квас. (См. кумыс).

КЕДЫ (накидка)

ДТС:KED (кеj) надевать: ton kedti – надел шубу (QВН 2824); KEDIM (kejm) одежда: jegü kedgü ersә jegüm bar kedim – что касается пищи и одежды, есть у меня и пища, и одежда (QВН 10724); KEDÜК(кеjüк) накидка из войлока (МК І 390).

**ДТ кед, кедім, кедүк, кейүк; Каз. ки, киім, кидім; Рус.на(кид)ка, кеды, китель.

КЕЛЬЕ См. кладовка, класть.

КЕМ? (работаешь)

ДТС: КІМ вопросит.: кim sеn – ты кто? (МК І 353).

**ДТ кім сен? Каз. кімсің? Рус. кем?

КЕПКА (кепа)

ДТС: КЕP (keb) форма: kөңülsüz kisilәr quruү kep bolur – бессердечные люди – пустые формы (QBN 1856).

СТМ: КАПАЧА головной убор (Нег.).

**ДТ кеп; Каз. кеп, кепеше, қалып, кебін, кепенек (кебенек); Рус. кепка, кепа, (См. капюшен).

КЕРЧЬ

ДТС: КЕRТ, КЕRТІŞ надрез, зарубка: ol jiүac kertti – он надрезал дерево (МК ІІІ 427). **ДТ кертіш; Каз. кертік; Рус. Керчь (пролив).

КЕТМЕНЬ

ДТС: KETМӘN кетмень (МК І 444).

**ДТ кетмән; Каз. кетпен; Рус.кетмень.

106

КИБИТКА

ДТС: KEBIT лавка, магазин: kebit kej bezәdim kisi kөrgüsi – я хорошо украсил лавку, чтобы могли видеть люди (QBN 3684).

**ДТ кебіт; Рус. кибитка.

КИВНУТЬ

ДТС: EG,EGDU, EGIL сгибать: ol butaq egdi – он пригнул ветку (МК І 168).

СТМ: ҺЭБГЭ изгибать (Эвен.).

**ДТег, егду, егіл; Каз.ию, иіл, иді (басын); Рус.пр(игн)ул, к(ив)нуть, (изги)бать.

КИРКА

ДТС: KERKI кирка (МК ІІІ 181).

**ДТ керкі; Рус. кирка; Каз.күрек – лопата.

КИРПИЧ

ДТС: KERPIÇ кирпич: biү kerpiç – жженый кирпич ((МК І 445).

**ДТ керпіч; Каз. кірпіш; Рус. кирпич.

КИСЛЫЙ

ДТС: QIÇI горщица (МК ІІІ 238).

**ДТ қычы;Рус.(горчи)ца.

СТМ: ГОҺТИ ~ ГОЧЧИ горький, кислый (Эвен.). п.мо.үasiүu/n горький; кислый.

ДТС: AÇI, AÇIҮ1. кислый: açiү nara — кислый гранат (Rach II 212);

**ДТ ачы, ачығ; Каз. ащы, қышқыл; Рус. кислый.

КИЧИТЬСЯ

ДТС: КІŞІ человек, человеческий: bitig bilmasіz kişi – необразованные люди (KT м7).

**ДТ кіші; Каз. кісімсу – чванство; Рус. (кичи)ться.

КИШКИ

ДТС: IÇАGÜ внутренности: içәgüsin jemәkta turur – он пожирает внутренности (ЛОК 56).

**ДТ ічәгү; Каз. ішкі – внутренний; ішек – кишка; Рус. к(ишки).

СТМ: ХОШКИНАҒ кишка прямая (п.мо.): х(оsкі)nаү.

107

КЛАД (кладовка, класть)

ДТС: QALA, QALAT побуд. от qa- класть, складывать: ol tonuү qalatti – он сложил одежду (МК ІІ 310);

СТМ: АКЛАТТА укладывать (Як.).

**ДТ қала, қалат; Каз. қала – кладка (город); Рус. класть, кладка, с(клад), у(клад)ывать, клад, кла)довка, келье, кала)нча.

КЛАНЯТЬСЯ

СТМ:ХЭҢ(КИЛЭ) – кланяться (Ма.): хэңкидэ – кивать головой, клевать носом; СТМ: ГӨЛО (гили) 1.темя, маковка; 2. прическа, головной убор (Ма.); Нан. жили голова; жилики – головка; ЭЛЛЭ череп (Эвенк.).

**Узб. галла – голова; Рус. голо)ва, (кла)няться, (кле)вать, с(кло)нить, по(кло)ниться; Каз. кең(келе)с – полоумный.

КЛЕВАТЬ См. кланяться.

КЛЕВЕТА (хула, хулить)

ДТС:QOVLA клеветать: jazuqsuz kisig neçә qovladimiz – сколько мы не клеветали на невинных людей (Chuast L104)

**ДТ қовла; Рус. хула, клевета;Узб. гапла – говорить? (См. хула, хулить).

КЛЕЙ

ДТС: JELIM клей: jelim jükkә japisdi – клей пристал к перу

(МК ІІІ 70).

**ДТ йелім; от метат. слг. «йел» Рус. к(лей) ; Каз. желім.

КЛЕЙМО

СТМ: ҺИМ (һимнэ) метка, клеймо (Эвенк.); п.мо.іm, іmе – метка, тамга, клеймо; іmlе, іmnе – метить, клеймить; др.тюрк.іm – знак, пароль.

**Каз. ен, т(ам)ға, т(аң)ба; ым, ымда (ымла) – мигнуть; Рус. имя, метка, кл(ейм)о; (ми)гнуть. (См. имя).

КЛЕЩИ

ДТС: QISYAÇ щипцы, клещи (МК І 455).

**ДТ қысғач; Каз. қысқаш; Рус.клещи; от метат. «щипцы».

108

КЛИЧ См. начало (Алаш).

КЛУБОК

СТМ: КУЛУК клубок, катушка (Эвенк.).

**Каз. дөң(гелек) – круглый; Рус. клубок. (См. колобок).

КЛЫК

ДТС: AZIҮ клык, зуб: toңuzuң aziүi sinmis – у кабана сломались клыки (ThS II 11);

AZIҮLIҮ (от aziү – клык, зуб): имеющий клык, клыкастый (МК І 147).

**ДТ азы(ғлығ); от слг. «ғлығ» Рус. клык; Каз. азулы, азулық.

КЛЮЧ

ДТС: AÇQIÇ (побуд. от aç – открыть) ключ от замка: açqiç joq erdi – ключа не было (ЛОК 288).

**ДТ ачқыч; от суфф. «қыч» Рус. ключ; Каз. ашқыш – открывашка.

КЛЯНЧИТЬ

ДТС:TILӘ, TILӘK желать, пожелание (МК І 412).

**ДТ тілә, тіләк; Каз. тіле, тілек; тіленші – попрошайка, клянчить;

Рус. клянчить; (Ср. желать).

КЛЯТВА (проклятие, заклинание, колдун)

ДТС: ВАÇІҮ договор, обещание (МК 18614); ВАÇІҮ QIL клясться: ol meniң birla baçiү qildi – он поклялся вместе со мной (МҚ 18616).

**ДТ бачығ қыл; Қаз. уәде қыл; от слово «қыл» (қылады – делать) Рус. (кл)яться, (клят)ва, про(кляти)е, за(кляты)й, за(клин)ать, колдун. (См. о(бещать).

КЛЯЧА

СТМ: АЛАШАН кляча (Ма.): вялый, ленивый; Аз. Туркм. алаша. **Каз. аласа, аласа ат – низкий, низкая лошадь (о лошадях монгольской породы); Рус. кляча. (См. лошак, лошадь).

КНЯЗЬ(княжичь)

ДТС: KENÇ ребенок: kenç süt sordi – ребенок сосал молоко (МК ІІІ 181).

**ДТ кенч; Каз.кенже – младший ребенок; Рус. князь, (княжи)чь, (меньши)й, (юнош)а, юнец, юнга; Так как верховного правителя

109

на Руси называли «когань» – каган, хан, то его сыновей называли «кенч» (князь).

КОБЗАРЬ

ДТС: QOBUZ комуз; QOBZA играть на комузе: ol qobuz qobzadi – он играл на кобузе (МК ІІІ 283).

**ДТ қобуз, қобза; Каз. қобыз, қобызда; Укр.кобзар.

КОВАТЬ (подкова)

ДТС: QUJМА литые изделия, литье (МК ІІІ 173).

**ДТ құйма; Каз. құйма алтын; сом алтын, сом – сумма; Рус. кова)ть, под(кова).

КОВЧЕГ

ДТС: QABIRÇAQ 1.ящик, сундук; 2. погребальные носилки (МК І 501).

**ДТ қабырчақ;Каз. қапшық; Рус. ковгег. (См. ящик).

КОВШ

ДТС:QAMIÇ ковш: qamiç ajur… – черпак говорит… (МК І 52);

СТМ: СОВУЧ ковш (Ороч.).

**ДТ қамыч; Каз. шөміш; Рус. ковш.

КОГТИ (ногти)

ДТС:TARМАQ, QARҮАQ когти (QBК 3672).

**ДТ тармақ, тар(ғақ); Каз. тыр(нақ); От слг. «нақ»Рус. (ног)ти, (ког)ти.

КОДА (каденция – заключительная часть музыкального произведения).

ДТС:KED, KEDIN (кеt) конец, задная часть (МК ІІ 142).

**ДТ кед, кедін, кейін; Каз. көт, кейін; Рус. я(годи)ца; (Годун)ов; кода, каден)ция.

КОЖА (кожура)

ДТС: QAŞ, QAŞІQ кожа, кожура: nara qaşi – кожура гранаты (Rach II 217);

*QOYІŞ кожа, сыромять: ol qoүişni jaүlatti – он смазал кожу жиром (МК ІІ 355).

**ДТ қаш, қашық; қоғыш; Рус. қожа, (кож)ура.

110

КОЗА (козел)

ДТС: QOZI ягненок (МК ІІІ 224): qozi birlә qatlip joridi bөri – волк ходил вместе с ягненком (QBK 177).

**ДТ қозы; Каз. қозы; Рус. коза, козел.

КОЗЫРЕК См. глаза (көз)

КОЙКА

ДТС: 1. QОJ класть, помещать, поставить: qaңa ustinda qojdi – поместили на телегу (ЛОК 318); 2. QОN оседать, поселяться (МК ІІІ 185); QОNҮU место пребывания, жительства; жилище (Man І 2735).

**ДТ қойғы; Каз. қой, қойғы; қонғы; Рус. койка, по(кой)?

КОКЕТНИЧАТЬ

СТМ: КУКУ ҚАҚА хохоча (изобр.) (Ма.).

**Каз. күлкі – смех; қарқылда – хохотать; Рус. хохот, (кокет)ничать, кокетка.

*ДТС:QILINÇLAN (от qiliq- поведение, нрав) кокетничать: ukus qilinçlanma – слишком не кокетничай (МК ІІІ 374). (См. характер).

КОКЛЮШЬ

ДТС: KӨKÜZ грудь: kөküzi ara ot tütәr – у них в груди дымится огонь (МК І 230).

**ДТ көкүз; Каз. кө(кірек); Рус. грудь; коклюшь (болезнь груди);

КОЛ (колышка)

СТМ: ГОЛО бревно (Эвенк.); голо, гулу – 2. чурка (обгоревшая); 3. колода (ствол упавшего дерева); Орок.голо – 1. дрова; 2. основные бревна-поленья в костре; Ма. голтон – головешки (обгорелые концы дерева); Як.голомо, калыма – шалаш, балаган, жилище (временное, из бересты).

**Каз. қалама, қаланған – складывать (напр. балаган из бревен), кала – город; күл – зола; қола)мта – горячая зола; Рус. (коло)нна (из бревна), колода; г. Колыма, г. Коломна; (кол), (кол)ышко; (кол)оть (дрова); (голо)вешки; зола; с(кла)дывать.

КОЛДУН См. клятва.

111

КОЛЕБАТЬ

ДТС: JAJQAL колебаться: suv jajqaldi – вода заколебалась (МК ІІІ 108).

**ДТ йай(қал); Каз. жай(қалт), шай(қал)т; Рус. (коле)баться, колы)шеться.

КОЛЕСО

СТМ: БӨҢГӨЛ шаровидно, клубком (Нег.).

**Каз. до(ғал), доға, дө(геле)к) – круглый; Рус. (коле)со, (коло)бок.

КОЛКОСТЬ (говорить колкости)

СТМ: ҺИЛКИ стереть, вытереть (Эвенк.); Орок. пикку – потереть (руки); Нан. пилқи – натирать, потирать.

**Каз. үйке, сүйке; Рус. пилить, (колко)сти.

КОЛОБОК (хлебок, хлеб, калач)

СТМ: КОЛОБОКТО скалка (для раскатывания теста). (Ороч.); От «к(оло)б(окто)»

**Каз . у(қалау), илеу – мести (тесто); оқтау –скалка; Рус. колоб)ок, (хле)бок, (хле)б.

КОЛОДА (лодка)

ДТС:OLUQ 1. корыто, колода (МК І 67); 2. лодка (МК І 68).

*ДТ олұқ; Рус. к(олод)а, лодка; Каз. ойық, қайық.

КОЛОТЬ (раскол, кол)

СТМ: КОЛТО расколоть, кулак (Эвенк.); п.мо.хоltura отламывать; кэлтэ отколоть; кeltele откалывать.

**Каз. келтеле – укоротить; Рус. от(колоть), от(калы)вать.

КОЛОННА (строительство)

СТМ: ГОЛО бревно (Эвенк.); Як.голомо, калыма – шалаш, балаган, жилище (временное, из бересты).

**Каз. қала, қаланған – складывать (напр. балаган из бревен), кала – город; Рус. (коло)нна (из бревна); г. Колыма, г. Коломна;

КОЛОННА (людская)

СТМ: ҢАЛА (ғала) рука, крыло, фланг (Эвенк.); Ма. ғалай фалангу – ладонь;

ДТС: ELIG кисть руки, рука: oң elig – правая рука ((МК І 72).

112

**ДТ еліг – рука, крыло; Каз. (алу), қол – центр. часть войска, войско; Рус. колонна (людей), фланг.

КОЛПАК

ДТС: QAPYAQ колпачек, надеваемый на саадак (МК І 471).

**ДТ қапғақ; Каз. қақпақ, қалпақ; Рус. колпак, на(клобучить), клобук, капот (автомоб.).

КОЛЧАК (имя)

ДТС:QOLIÇАQ ручка, ручонка (Uig III 6413);

**ДТ қолычақ; Каз. қолқап.

КОЛЫБЕЛЬ

1. ДТС: IL цеплять, зацаплять: tikan tonnү ildi – колючка зацепила шубу (МК І 169); ILІ: ili qapuү – дверь, закрытая на крючек (МК І 192).

СТМ: УЛГУН повесить (детскую люльку) (Эвенк.); < п.мо.өlugei — колыбель; Бур.үлгі – люлька, колыбель.

**ДТ іл, ілі; Каз. іл, ілу; Рус. люлька.

2. СТМ: БІЛІӘ качать (колыбель) (Эвенк.).

**ДТ ба, бантым;Каз. бөле, байла – привязывать. От «іл» + «бөле» Рус. к(ол)ы(бель).

КОЛЬЦО (колесо)

СТМ: МУХАЛИ (мухули) шарообразный, круглый (Сол.).Ма. мухала – валять шарики, катыжки; ядро (пушечная), ком; п.мо.mокulіg, mокurіg круглый, шарообразный.

**Каз. дөң(геле)к, д(оғал), уқала, (мұқал)ған; Рус. (коло)бок, (коле)со, (кол)ьцо; в(аля)ть; от метат. (комол)ый;

КОЛЯДА

ДТС: QOL просить, добиваться, вымаливать: er tәңrikә soqusmis qut qolmis – мужчина встретился с божеством и просил счастья (ThS II71); QOLYUR вымаливать, просить (TT VIII K5).

**ДТ қолғұр; Каз. қол қусыр – вымаливать, просить; қолда! – просить, молить (бога) о поддержке;

КОМАНДА (командир, кампания)

ДТС:QAMAY, QAMAYAN все, целиком(ТТ VI363).

**ДТ қамағ; Каз. қамту, хәммасы. Рус. цели(ком).

113

КОНЕЦ

ДТС: QON, QONUT оседать, поселяться, приют: ben өzüm өtükәn jerig qonmis – я сам избрал местом жительства землю Отукен (Тон17).

**ДТ қон, қонут; Каз. қон, қоныс – завершение кочевье, конец пути, оседание, поселение; Рус. конец.

КОНУРА

ДТС: QОNҮU место пребывания, жительства; жилище (Man І 2735). (См. конец).

**ДТ қон, қонғу; Каз. қон, қону – ночевать; қоныс – место пребывания; Рус. (кону)ра.

КОНЕЧНО

ДТС: КӨNІ, КӨNІLІК справедливо, верно: көni sөzlәmis boldi jilqi tesә – если скажут, что он животное, то это (будет) сказано справедливо (QВN 3348).

**ДТ көні, көнік; Каз. көн, (көніс), келісу – соглашаться; Рус. (конеч)но.

КОНЧИК

ДТС: UÇUQ кончаться: is uçuqti– работа подошла к концу (МК І 191).

**ДТұчұқ; Рус. к(ончик). Каз. (ұшығ)ына жету;(См. острие).

КОНЬ

ДТС: QON, QONUT оседать, поселяться, приют: ben өzüm өtükәn jerig qonmis – я сам избрал местом жительства землю Отукен (Тон17); QON опускаться, садиться (ТһS ІІ 94).

**ДТ қон, қонут; Каз. қон, атқа қон – садиться на коня; Рус. конь (лошадь).

КОПАТЬ

ДТС: QОР, QОРUR поднимать (в разных значениях): оl meni ornumdin qopurdi – он поднял меня с места (МК ІІ 72).

**ДТ қопур; Каз. қоп, қобу – подниматься; қопар – копать; Рус. копать. (См. копи (рудник), откупорить).

КОПИТЬ

ДТС: QOP, QOPIN весь, целиком: qop jaүi ermis – все были врагами (КТ14).

**ДТ қоп, қопын; Каз. көп ет, көбейт – размножать; Рус. копить.

114

КОПИРОВАТЬ (копия)

ДТС: QOTUR переписывать, снимать копию: aүdarip өz eligin qoturu tegindim – переведя (сутру), я собственной рукой переписал ее (Suv 3319).

**ДТ қотур; Каз. қотар, көшір; Рус. (копир)овать.

*KӨÇÜR переселять, копировать: ol bitik kөçürdi – он скопировал книгу (МК ІІ 75).

**ДТ көчүр; Каз. көш, көшір; көпір – мост; Рус. (коч)евать, (копир)овать.

КОПНА

ДТС: KÜР, KÜРLÜG пухлый, кувшинообразный: küplüg aүu teg butluүlar – имеющие пухлые, кувшинообразные бедра (ТТ ІХ85).

**ДТ күплүг; Каз. күп (об опухоли); Рус. копна. (См. пухлый, опухоль).

КОПОТЬ (коптить)

СТМ: КАКТИ пригореть (Нег.); п.мо.хаүçа высыхать.

** Каз. қақта – копти; Рус. коптить, копченый, копоть, и др.

КОПЧИК

ДТС:QUDUÇAQ копчик (МК ІІІ 179).

**ДТ құдұчақ; Рус. копчик; Каз. құйымшақ.

КОПЫТО

СТМ: ҺАТИҚА щетка (грубый волос под копытом оленя), подушечки (на лапе собаки) (Эвенк.); Ма. фатқа – лапа, копыто; ср.мо. һаdqu – сжимать в руке, горсть.

**Каз. қатты – грубое, твердое; Рус. щетка, копыто.

КОРА (короб)

СТМ: УРА покрыть (корой) (Эвен.); Нан. орақта – скорлупа, корка (хлеба); Як.ураса – юрта.

*ДТС: OYRA, OYRAL идти, направляться (!?) (сворачивать, возвращаться. Х.К-Т): ol jerkә oүraldi – он вернулся к тому месту (МК І 247).

**ДТ оғра; Каз. ора, орау – обвертывать; қорап – (короб)ка; Рус. к(ора), к(орка), ск(орлу)па; короб; (кораб)ль.

КОРЕЖИТЬ

ДТС: QATAR обращать вспять (МК ІІ 74);

*ДТС:OYRA, OYRAL;

115

**ДТ қатар; орал; Каз. қайтар, қайыру, майыру, орау, қайырыс; Рус.кореж)ить.

КОРЕШЬ

ДТС: QADAŞ родич: jüz er qadaşim – сто мужей моих родичей

(Е 422).

**ДТ қадаш, қардаш. Каз. адаш, дос, қарындас. Рус. корешь.

КОРИЧНЕВЫЙ См. каурый, карий.

КОРОВА

СТМ: ҺУКУР корова (Эвенк.); <п.мо.uкеr бык; монг.үхэр – крупно рогатый скот;

ДТС: ÜGÜR стадо, табун (QBN 24111).

**Чув. вакор; от метатезы ва+кор Рус. кор+ва – корова; Каз. өкір – реветь. (См. гурт).

КОРОТКИЙ

ДТС:QIRT короткий: qirt saç – короткие волосы (МК І 342).

**ДТ қырт; Каз. күрт, шорт, қортық; Рус.(корот)кий, (крат)кий, (корот)ышка, куртка, шорты.

КОРСАК

ДТС:QARSAQ корсак (МК І 473).

**ДТ қарсақ; Каз. қарсақ; Рус. корсак, (имя) Корсаков.

КОРЧИТЬСЯ

ДТС: QURUL судорого, корчиться (МК ІІ 134).

**ДТ (құрұ)л; Каз. қусырылу. Рус. корчился.

КОРШУН

СТМ: КАРА черный (Эвенк.); п.мо.хаrа; Ма. қарчин – коршун;

**Каз. қарақұс – коршун; қаршыға; от метатезы Ма. қарчин (чин+қар, шун+кор)Тюрк. сұң+қар – сокол; Рус. коршун. (Ср. сокол).

КОРЯГА

ДТС: QURІ, QURUҮ сохнуть, высыхать (МК ІІІ 263).

**ДТ қуры, қуруғ; Каз. қура, қураған; Рус. коряга; (См. курага).

116

КОСА (волосы)

ДТС: QОŞ соединять, присоединять, добавлять:ol qojqa eçku qoşdi – он присоединил к овце козу (МК ІІ 14); QОŞA двойной, парный: qutluүqa qoşa jaүar – счастливому выпадает двойная (доля) (МК ІІІ 60).

**ДТ қош, қоша; Каз. қос, қос бұрым – пара кос; Рус. коса, косичка.

КОСА (косить, скашивать)

ДТС: KES резать: ülkәni alti baү kesdim – я разделил область на шесть багов (Е 245).

**ДТ кес; Каз. кес; Рус. (кос)а,(кос)ить, c(каш)ивать, (кус)ок.

КОСМАТЫЙ

СТМ: ҚОСХОРИ косматый, лохматый (Ма.): хосхори индахун – косматая собака.

**Каз. қасқыр – волк; Рус. (кос)матый.

КОСОЙ (искось)

ДТС:QIJIQ косой, кривой (МК ІІІ 167); QIJIŞ срезать на искось (МК ІІІ 189).

**ДТ қыйық, қиыш; Каз. қисық, қиыс; Рус. косо, косой, искось.

КОСЯК (дверной)

ДТС: ЕŞІК дверь: til arslan turur kөr esikda jatur – язык – лев, смотри, лежит у двери (QBN 2410).

**ДТ ешік; Каз. есік – дверь; (босағ)а – дверной косяк; Рус. косяк.

КОТЕНЦЫ

СТМ: КЭТИНЧЭ чулок (Эвенк.); < Як.кәт — надевать что-л, одеваться.

**Каз. ки, киді – одевать; Рус. на(кид)ка, (коте)нцы, кеды;

КОФТА

ДТС: KÜРIK верхняя одежда на вате (МК І 408).

**ДТ күпік; Каз. күпі; Рус. кофта, кафта)н, (фуфа)йк)а. (См. фуфайка).

КОЧЕВАТЬ

ДТС:KӨÇ кочевка, кочевье: kөçüңni өzüңdә oza ij – посылай свое кочевье раньше себя (QВN 3733).

117

**ДТ көч; Каз. көш; Рус. (коч)евка, (коч)евье, кошовка (сани), Кошевой (имя), кочевник, кощей.

КОЧЕРГА (кочегар)

ДТС:KӨZAGÜ кочерга: kөzәgü uzun bolsa elig kөjmәs – если кочерга будет длинной, рука не сгорит (МК І 448).

**ДТ көсәгу; Қаз. көсе)у; Рус.коче)рга, коче)гар.

КОЧКА

СТМ: БӨҢКЭЧЭ кочка (Эвенк.): боңсоқо – голая сопка.

**Каз. шоқы — сопка; от метатезы «шоқ» Рус. (коч)ка; (См. сопка).

КОШКА

ДТС: MIŞKIÇ кошка (Raçh I57).

**ДТ мышкыч; от слог «мыш» и «кіч» Рус. мышь, кош)ка; Каз. мысық – кошка.

КОШМА (кошмар)

ДТС: QOŞ, QOŞA соединять, добавлять, парный: qutluүqa qoşa jaүar – счастливому выпадает двойная (доля) (МК ІІІ 60).

**ДТ қош, қоша; Каз.қос, қоса, қоспа – смешанный, добавленный что-л;Рус.кошма; кошмар – смешаться проблемам, хаос;

КРАВЧИЙ

ДТС: QARA смотреть:turdi qarap – стоял и смотрел (USp 973); QARAYU дозор, сторож,охрана:bu kun men-me davlat qaraүu – сегодня именно я считаюсь стражем государство (QBN 589).

**ДТ қара, қарағу; Каз. қараушы – смотритель; Рус. кравчий.

КРАЖА

ДТС: QARAQÇI разбойник, грабитель: ariltүil qaraqçi barin – очищай от всевозможных грабителей(QBN 3981);

**ДТ қарақчы, қарақла. Каз. қарақшы, қарақтау;Рус. кража, у(красть),(гра)битель, (гра)бить, у(кра)л.

КРАЙ

СТМ: ҺУЛИ край чего-либо (Эвенк.); Эвен.һули – край, кромка чего-л., окраина; һулимкэр нижняя земля.

118

** Каз. қиыр – край, окраина; Қырым, кемер; Рус. край, Кры)м, У(краи)на. Кемерово, киммерийцы. (См. грань.)

КРАСОТА

ДТС: JARАŞ красота, приятность: jaraşi jumsaq savi sөzi – их красота, их мягкие речи (Man III 206); kөrk jaraş;

**ДТ йараш; Каз. жарас, жарасу; Рус. (крас)ота,украсить, красивый, красный, красить, краска, прекрасный, украшать.

КРАТНО (во сто крат)

ДТС: QATA, QATNA, QATNAT раз,кратно (во сто крат), повторять (QBК 5313).

**ДТ қата; Каз. қат, қата, қайтара; Рус. крат, кратно.

КРЕМЛЬ

ДТС: KIR входить, проникать внутрь чего-л.: içkәrü kirip өlüg birlә jatti – войдя внутрь, он лег вместе с мертвецом (Маn І 53); KIRІL страд. от kir-:evkә kirildi – вошли в дом (МК ІІ 136).

**ДТ кір, кіріш;Каз. кір – входить; кіремін – войду; Монг. гэр – дом, жилище; Рус. крем)ль, кровля; имет (кры)шу – иметь жилье; от(крыл).

КРЕПКИЙ (крепость, крепостной)

ДТС: BERІК укрепленный: jaqsi berik baluqqa jumsadi – послал (сына) в хорошо укрепленный город (ЛОК 205); BERК крепкий: berk qamiş – крепкий камыш (Suv 3701, 60814).

**Каз. берік; ДТ берк; от полной метатезы Рус. креп; крепкий, крепость, крепостной, крепленный, закрепить, и др.

КРИВОЙ

ДТС: QIҢIR кривой, косоглазый: eki kөzi qiңir – косой на оба глаза (МК ІІІ 363).

**ДТ қыңыр; Каз. қыңыр, қыли; Рус. кривой,кренить, на бе(крень).

КРИК (кричать)

ДТС: QIQIR, QIQIRIŞ кричать: qatiү unin qiqirişu – вскричав громкими голосами (Uig IV C21).

**ДТ қықыр, қы(қырыш); Рус. (крич)ать, крик, и др. Каз. ақыр, ақыру.

119

КРОВАТЬ

СТМ: ҺАРАН (һаравин) площадка (для танца) (Эвенк.); Эвен.арән – постель, кровать; һарәнтъ – пользоваться кроватью; др.тюрк.аrаn – скотный двор.

**Каз. аран – ограда для сена в скотном дворе; Рус. кровать.

КРОИТЬ

ДТС: QIRQ – стричь, подрезать (волосы, шерсть): ol qojun qirqdi – он остриг овцу (МК ІІІ 422). СTM: Як.кырыш – кроить.

**Каз. қырқ; Рус. кроить.

КРОМЕШНАЯ (тьма)

ДТС: КӨR видеть, смотреть: kөrür kөzüm kөrmәz teg bolti – зрячие мои глаза стали словно невидящими (КТ б30).

**ДТ көрмәз; Каз. көрмес – не видеть; Рус. кромеш)ная (тьма).

КРОТКИЙ (робкий)

ДТС: QOTQI кроткий, смиренный: qotqi er – мужчина с кротким характером (МК І 427).

**ДТ қотқы; Рус. кроткий, робкий, робеть.

КРОШЕЧНЫЙ

ДТС: QORА, QORАМАQ уменьшаться, убывать: baru artti soqluq qoradi sevinç – увеличилась жадность – уменьшилась радость (QBK 3843).

**ДТ қора, қорамақ; Каз. қораш – мелкий, ничтожный; Рус. (крош)ечный.

КРОШИТЬ (кромсать)

СТМ: КЭРЧИ крошить (п.мо.): кеrçi.

**Каз. керті; Рус. кроши, Керчь.

КРОПИТЬ

ДТС: QIRАҮU иней, изморозь (МК І 446).

**ДТ қырағу; Каз. қырау; Рус. кро)пить, кру)па.

КРУГЛЫЙ (округлый)

ДТС: OQLAYU округлый: jilan oqlaүu – змея круглая (Юг С213).

**ДТ оқлағу; Рус. округлый.

СТМ: ТОҒУРУJ окружить (Як.): тоғурук – круг, круглый; п.мо.toүuri.

120

**Рус. вокруг, круглый, окружить.

**Каз. үйіріл; Рус.кружил, круг. (Ср.юлить, юла, (вью)га.

КРУПНЫЙ

СТМ: Н`Э(ҒУРКИ) крупный (Эвенк.).

**Каз. ірі – (кру)пный; Рус. крупный.

КРУТОЙ

ДТС: TÜRK сильный, могучий: türk burxanlarta kin intiңiz – Ты низашел вслед за могучими буддами (ТТ ІІІ66).

**ДТ түрк; от полной метат. Рус. (крут)ой; Каз.түрік, түрк.

КРУЧИНА

ДТС: QADYUR (qaйүur) горе, горевать, грустить, скорбь: nerәk qadүurar sen – зачем ты горюешь? (QBK 558).

**ДТ қад(ғұр), қайғұр; Каз. қай(ғыр); от слг. «ғұр, ғыр» Рус. (гор)е, (гор)евать, (гру)стить,с(кор)бь. От ДТ қай(ғұрыш) Каз. (күрс)іну Рус. кручина.

КРЫТЬ (закрыть, скрыть)

ДТС: KIRIT ключ (МК І 357); KIRITLӘ закрывать: qapuү kiritladi – дверь заперли (МК ІІІ 345).

**ДТ кіріт; Рус. крыть, скрыть, за(крыть); Каз. кір – входить.

КРЫША

ДТС: QIRTIŞ покров (МК І 461).

**ДТ қыртыш; Каз. қыртыс (сырты); Рус. крыша, крыть, покрышка, кровля.

КРЮК

ДТС:IRYAҮ крюк (TT V A118). **ДТ ырғағ; Каз. (ырғ)ақ; Рус. крюк.

КРЯЖ

ДТС: QIR плоскогорье (МК І 324).

**ДТ қыр; Каз. қыр, қырат – плоскогорье; Рус. плоско(гор)ье

КУБАРЕМ

ДТС: QОР, QОРUR поднимать (в разных значениях): оl meni

ornumdin qopurdi – он поднял меня с места (МК ІІ 72).

**ДТ қопур; Каз. қопарыла; Рус. кубар)ем (покатиться).

121

КУБЫШКА (дупло)

ДТС: QABUÇAQ дупло: bu iүaçnuң qabuçaqinda bir qiz bar erdi –

в дупле этого дерева находилась одна девушка (ЛОК 89).

**ДТ қабұчақ; Каз. қауашақ, қуыс; Рус. кубыш)ка.

КУБОК См. кувшин.

КУВАЛДА

ДТС: BALTU секира: iki eligimtә boktә baltu tuta bedizlәsun –

вложив в обе мои руки кинжал и секиру, пусть (меня) украсят

(Suv 54416).

**ДТ балту; Каз. балта – топор; Рус. ку(валда).

КУВШИН

ДТС: KÜР кувшин: jarim küp bor – пол сосуда вина (USp 3211).

**ДТ күп; Каз. күбі, күбішік; Рус. кувшин, кубок.

КУДА?

ДТС: QAJDA куда? (направляешься?) (МК І 52).

**ДТ қайда? Каз. қайда? (барасың); Рус. куда?

КУДРИ (кучерявый)

СТМ: БУЖИР кудрявый (Эвенк.).

**Каз. иір, бұйыра; Рус. кудри, кучеря)вый, (кур)чавый.

КУЗНЕЦ (кузня)

ДТС:US, UZ искусный: ol us boldi – он был искусным (МК І 36); USІÇ опытный, искусный:usiç ojun – искусный игрок (ТһS ІІ43).

**ДТ ұс, ұз; Каз. ұста, үздік; Рус. к(уз)нец, к(уз)ня. (См. ис(кус)ный, иск(уство).

КУКУРУЗА

ДТС: ÜGÜR просо (МК І 54). JÜGÜR просо (МК ІІІ 9).

**ДТ үгүр; Каз. жүгері; Рус. к(укур)уза.

КУКУШКА

ДТС:KӨKIŞ название птицы: kөkiş turna kөkdә ünün jaңqular – кёкиш и журавли курлыкают на небе (QВN 187).

**ДТ көкіш; Каз. көкек; Рус. (кукуш)ка.

122

КУЛАН

ДТС: QULAN кулан (МК І 415).

**ДТ құлан; Каз. құлан; Рус. кулан.

КУЛАК

ДТС: ELIG кисть руки, рука: oң elig – правая рука ((МК І 72).

**ДТ еліг; Каз. алу, (алық), қол; Рус. (кул)ак.

КУЛИК (Куликово)

ДТС: KÜLÜG знаменитый (МК І 391).

**ДТ күлүг; Каз. сәй(гүлік); Рус. Куликово (поле).

КУЛИЧ (калач)

ДТС: KÜL зола: isig külkә kөmüp – закопав в горячую золу (Raçh I 151).

**ДТ күл; Каз. күл, қола)мта – зола;күлше (букв. печенный на золе); Рус. гол)о)вешки, (зол)а. кулич, калач

КУМЫС

ДТС:QIMIZ, QUMUZ (QIMIS) кумыс: süt qimiz bolur – молоко становится кумысом (ЛОК 98).

**ДТ қымыс, құмұз; Каз. қымыз. Рус. кумыс, (квас).

КУНЖУТ

ДТС:KÜNÇІТ кунжут: künçit jaүi – кунжутовое масло (Raçh II 186).

**ДТ күнчіт; Каз. күнжіт.Рус.кунжут

КУНИЦА

ДТС: QUNDUZ зоол. бобр (МК І 458).

**ДТ құндұз; Каз. құндыз; Рус. куница.

КУПАТЬСЯ

СТМ: КЭПКЭН всплыть, плавать (Эвенк.); п.мо.хөbbu; Як.көп – плавать; пучить, надувать.

**Каз. қоп, қобу – пучить, надувать; возм. от изобр. күмп ет – плюхнуть в воду (купать); Рус. (куп)аться.

КУПИЛ (купля, платить, плата)

ДТС: QAP хватать: qapmis –схватил его (ThS II68).QAPIL быть захваченным

123

**ДТ қап, қа(пыл); Каз. қап, (қапқан); Рус. (хап)ать, (хапу)га, (куп)ил;

СТМ: ГА (ГАП) брать (Эвенк.); Нег.гапла – купленный; ФУЛУН жалование (Ма.). (от слг. «пыл, пла» происходит слово «пұл»).

**ДТ қапыл, пұл;Рус. купля, купил, плата, (зар.плата); Каз. пұл;

(См. получить).

КУРАГА

ДТС: QURІ, QURUҮ сохнуть, высыхать (МК ІІІ 263).

**ДТ қуры, қуруғ; Каз. қура, қураған; Рус. курага.

КУРГАН

ДТС: QORIYAN, QURYAN стан, военный лагерь: kün tuү bolүil kөk qoriүan – будь знаменем солнце, небо – военным лагерем (ЛОК123); QUR, QURUL устраивать, сооружать: xan çuvaç qurdi – хан соорудил шатер (МК ІІ 7).

**ДТ құр, құрұл. қорыған; Каз.құр, құрыл. қорыған; Рус. курган.

СТМ: КОРИГАН ограда (Эвенк.); <п.мо.хоri — запирать; хоrіүuі — загородка

КУРДЮК

ДТС: QUDRUQ 1. хвост. 2. задняя часть, зад: qus qudruqі – хвост птицы (МК І 473).

**ДТ құдрұқ; Каз. құйрық; Рус. курдюк.

КУРЕНЬ (устар.)

ДТС: QUR, QURUL устраивать, сооружать: xan çuvaç qurdi – хан соорудил шатер (МК ІІ 7).

СТМ: КУРЕ ограда (п.мо.):кurjie(n) ограда, двор, стан, ставка.

**ДТ құр, құрұл; Каз. құрыл, қора, күрен (устар.); Рус. курень (устар.).

КУРИЦА

СТМ: ҺУРКИ глухарь (Эвенк.).

**Каз. құр; күрке – индюк; қораз – петух; Рус. (куриц)а.

КУРНОСЫЙ

СТМ: ПОРНОГОР курносый (Як.)

**Каз. ор – яма, низина; мұрныор; Рус. г(ор)боносый, к(ур)носый.

124

КУРОК

ДТС: KӨRÜK горн ювелира или жестянщика (МК І 191).

**ДТ көрүк; Каз. көрік; Рус. курок. (Ср. горн, жернова).

КУРТКА

ДТС:QIRT короткий: qirt saç – короткие волосы (МК І 342).

**ДТ қырт; Каз. күрт, шорт – короткий; күрте – куртка; Рус. куртка; короткий; шорт)ы.

КУСАТЬ (укус)

1.ДТС:TIŞ зуб (QBN 4045); TIŞLӘ кусать (QBN 31313).

**ДТ тіш, тішлә; Каз. тіс, (тіс)те; Рус. (кус)ать, от(кус)ить.

ТІŞLАТ – побуд. от tisla-: ol ani tislatti – он заставлял кусать его

(МК ІІ 343).

**ДТ тішләт; Каз. тістет; Рус. кусать.

2. ДТС: QIS стискивать, сжимать: hava өpkә kelsә serip qisүu tis – когда разгорятся страсти, нужно терпеливо стиснуть зубы

(QBK 6916).

**ДТ қыc. Каз.қыс. Рус. (сж)имать, (стис)кивать.

*ДТС: QISYAÇ щипцы, клещи (МК І 455).

КУСОК (казак, казачество)

ДТС:KESAK от кеs-: кусок, часть: kesәk nең – кусок, нечто отрезанное (МК І 14); bir kesak etmәk – кусок хлеба (МК І 391).

**ДТ кес, кесәк; Каз.кесек, кесінді; қазақ; Рус. кусок; (Казак,

казачество – отделивиеся люди, группа от основного народа

(этноса).

КУТЕРЬМА

ДТС: QUTUR выходить из нормы, беситься, быть одержимым: quturmis bөri teg azunni ulittim – я терзал мир подобно бешеному волку (QBK 38711).

**ДТ құтұр; Каз. құтыр, құтырма; Рус. кутерьма; (имя) Футурлин;

КУТУЗОВ (имя)

ДТС:QUTUZ як: qaliң kөp qutuz – многочисленные яки (QBK 32011).

**ДТ құтұз; Каз. қодас; Құтұз; Рус. Кутузов.

125

КУХНЯ (кухарка)

ДТС:QAYUR (qovur) жарить, калить (МК ІІ 81): saçqa qaүurzun – пусть поджарят на сковороде (Rach ІІ 223).

**ДТ қағур; Каз. қуыр – жарить; Рус. (кухар)ка, (кух)ня. (См. с(ковор)ода, (кавар)дак, варить).

КУЧА

ДТС: ÜК собирать, накапливать: ol jarmaq ükdi – он собирал

деньги (МК І 168); ÜКÜŞ много (БК31);ÜКÜL скапливаться:

kü er ükülür – увеличится число знаменитых мужей (Тон22).

**ДТ ү(күч); Рус. куча, (окуч)ивать; Каз. үйу, үйіл, үйіс.

СТМ: КУРЧА весь (Эвенк.); <Як.: күчча – все, совсем.

КУЧЕР

ДТС: KӨÇ кочевка, кочевье (QВN 3733); KӨÇÜR переселять, копировать: ol bitik kөçürdi – он скопировал книгу (МК ІІ 75).

**ДТ көчүр; Каз.көш, көшір; Рус. пере(коч)евать, кучер, (копир)овать.

КУШ

ДТС: QОŞ соединять, присоединять, добавлять: ol qojqa eçkü qoşdi – он присоединил к овце козу (МК ІІ 14).

**ДТ қош; Каз. қос; Рус. куш.

КУШАК

ДТС:QURŞAY пояс, кушак (МК І 464).

**ДТ құршақ; Рус. кушак.

КУШАТЬ

ДТС:AŞAТ побуд. от aşa-: угощать: ol mana aş aşatti – он меня угостил едой (МҚ І 210).

**ДТ ашат; Каз.асат; (күйсе, күйсет?); Рус. кушать, уг(ощать), уг(ост)ил. (Ср. гость).

КУЦЫЙ

СТМ: ХУСЭ борода (Ма.); <монг.хууз; < кит. хуңзы – борода, усы.

**Каз. күзе – брить; көсе – безбородый; Рус. куцый; (Ср. усы).

126

Л

ЛАБАЗ

СТМ: ЛОБОЗО погреб (Нан.).

**Каз. лапас; Рус. лабаз.

ЛАВА

ДТС: AL алый, ярко-красный, светло-красный; оранжевый: jasil kөk sariү al aүi ton kedip – надев зеленые, голубые, желтые и алые шелковые халаты (QВН 1662);

СТМ: Ң(УЛЕН`Э алый (Эвен.). п.мо.ulaүаn алый, красный (Улан-Батор).

**ДТал;Каз. алау, алаула, лаула – пылать; Рус. алый, лава.

ЛАГУНА

СТМ: ЕЛАХИ бухта (Ульч.);

**Каз. ай(лақ; Рус. (лаг)уна.

ЛАДАН

СТМ: ЛА свеча (п.мо.): ла; <Кит. лә – воск, свеча?; ләдэн – восковая свеча. др.тюрк.avus воск.

**Каз. лаула – гореть пламенем; Рус. ладан. (Ср. лава.)

ЛАДИТЬ

ДТС: АJА хороший (Эвенк. – ласкать, ладно!); Тмт. айал – похрошеть.

**Каз. аяла, аялады, (айма)ла – ласкать; Рус. (ла)дить, (ла)скать. (См. ладонь).

ЛАДНО

ДТС: ІLAL да, ладно!: ilal tep turup çiqti өgdülmis-ә – сказав «ладно», Огдюльмиш вышел (QBH 14127).

** ДТ ылал; Рус. ладно!

ЛАДОНЬ (лапа, ладоши)

ДТС: AJA ладоши; AJALA xлопать в ладоши, рукоплескать: qiz ajaladi – девушка хлопала в ладоши (МК 5887);

**ДТ айа, айала; Каз. алақан; Рус. ладоши.

127

ЛАЙ

СТМ: ЛАУ лаять (о собаке) (Орок); Ма. лоо – выть.

**Каз. абалау – лаять; ұлу, (ұл)ы – выл; Рус. лаять.

ЛAKATЬ

СТМ: ИЛЭ лизать, лакать (Нан.): илэчэ;

**Рус. лизать, лакать; Каз. жа(ла).

ЛАНЬ

СТМ: ТУОЛАН олень-самец, большой (Як.); Калм. түлң – пятилетний.

** Каз. бұлан; Рус. олень.

ЛАПТИ (лапоть, лохмоть)

СТМ: ЧОБТО лохмотья (Ма.).

**Каз. шоқпыт – лохмоть; шабата – лапти; Рус. лохмотья, лохматый, лапти.

ЛАПШA

ДТС: LAQŞA пшеничная мука; лапша (ТТ VII 2411).

**ДТ лақша. Рус. лапша, (лаг)ман.

ЛАСТОЧКА

ДТС:QARYILAÇ, QARLIYAÇ ласточка (МК І 529).

**ДТ қарғылач, қарлығач; Каз. қарлығаш; от слг. «лач» Рус. (лас)точка.

ЛАТУНЬ

ДТС: АLТUN золото: altun kumuş kergaksiz keltirti – они доставили несметное (количество) золота и серебра (КТ 52);

СТМ: АЛТАН золото ( п.мо. altan); др. тюрк.аltun.

**Каз. алтын; Рус. з(олото), латунь, з(лато), з(лото);

ЛАЧУГ

ДТС: ALAÇU шатер (МК 8013).

**ДТ алачу; Каз. лашық; Рус. лачуг. (Ср. ша(лаш).

ЛГУН (ложь)

ДТС: JALYAN лживый, ложный: jalүan kisi – лгун (МК ІІІ 37).

СТМ: ЖЭЛЭНобман, ложь (Ульч.); Ма. жэ(лэхун) – лгун.

128

**ДТ йа(лған); Каз. жа(лған); Рус. лгун; от метат. слг. «жал»

Рус. ложь.

ЛЕБЕДА

1. ДТС:ALА пегий, в яблоках: ala at – пегий конь (МК 5316).

2. ДТС: BUTA обрезать ветку, ветка; (МК ІІІ 337); BUTAQ ветка: men butaq egsәdim – я согнул ветку (МК І 277).

**ДТ ала бұта; Каз. а(ла бұта, (бұтақ); алабота; Рус. ле+беда.

ЛЕД См. холод.

ЛЕГЕНДА

ДТС: ТЕ (tegәn) говорить, сказать; называть, именовать: qiriq kündün soң muz daү tegәn taүnuң adaүiүa keldi – через сорок дней он пришет к подножию горы, называемое Ледяной горой (ЛОК 158).

**ДТ тегән; Каз. деген, деген екен; Рус. (леген)да.

ЛЕГКИЕ (анат.)

ДТС: ӨРКӘ легкие: өpkәsin baүirin tumsiqlarinta tuta – держа в своих клювах их легкие и печени (Uig III 791).

**ДТ өпкә;Каз. өкпе; Рус.л(егкие).

ЛЕЖАТЬ (ложить, лечь)

ДТС: JAT класть (МК ІІ 313); JATYA лежать вместе: ol aniң birlә jatүasdi – он лежал вместе с ним (МК ІІІ 103); Ср. jad, jaj,

jaq, jaz;

**ДТ йат, ятғаш; Каз. жат, жатқыз. Рус. ле(жать), ле(жит), ло(жить), ложе, логово, бер(лога, и др. (См. ложка).

ЛЕКАРЬ (лекарство)

ДТС:LІ пилюля (Rасһ ІІ 230).

**ДТ лі; Рус. пи(лю)(ля), (ле)карство, (ле)карь.

ЛЁН

СТМ: УИЛЭ работа, дело (выделыват шкуру) (Орок.); И — мять (Эвенк.): илэн – мастер по обработе кожы. < Як.улә;п.мо.уіле дело.

** Каз. иле, илен – выделывать шкуру, толоч лен;

*ДТС: QILIN делаться: ekin ara kisi oүli qilinmis – между обоими появились сыны человеческие (КТ б1).

129

**ДТ қылын; Каз. қы(лын( – делать; от «лын». «илен» Рус. лен, (увле)чение. (См. дело).

ЛЕПЕСТКИ (лист)

ДТС: JAPIRYAQ лепесток, лист: saүri japirүaqi – листы сагры (Suv 69323).

**ДТ (йапы)рғақ; Каз. (жапы)рақ; Рус. (лепе)сток, листок,лист, листовка.

ЛЕПЕШКА

ДТС: BUŞKAÇ лепешка, хлеб (МК І 452).

**ДТ (бушка)ч; Рус. ле(пешка); Каз. піс, піскен – печь, печеный.

ЛЕС

СТМ: АВЛАН поляна, луг (Эвенк.); п.мо.аүlaү – дественный

(о лесе); уединенный;

**Як.а(ләс) – поле, луг (окруженные лесом). Рус. лес; Каз. алаң, ай(лақ), ау(лақ), (лағ)у;(См. поляна, поле).

ЛЕСТЬ (прелесно)

СТМ: УЛЭСИ хороший, лучший, хвалить (Ульч.); Орок. улэ-улэ оси – улучшаться.

**Каз. үлгі, үлгіші – лучший, примерный; Рус. лучший, лестный, прелестно.

ЛЕТАТЬ

ДТС: QALІQ небо, небеса, небесный, воздушный: qaliq qasi tügdi – небо нахмурило брови (QBN 1813). QALІТ поднимать вверх, вздыбливать (КР 523).

**ДТ қалық; қалыт; от слг. «лыт» Рус. (лет)ать, лет)чик, по(лет);

Каз. қалықта – взмыть;

ЛЕТО

ДТС: JILITU побуд. от jilit-: er suviү jilitti – мужчина согрел воду (МК ІІ 317).

**ДТ йылыт; Каз. жы(лыт, жы(лыту – согреть; Рус. лето.

ЛИК (личико, лицо)

ДТС: JÜZ лицо, лик: aniң jüzi aүdi – его лицо побледнело (МК І 173); JÜZLÜG имеющий лицо: seviglig jüzlüg uluү erig – великий прави130

тель с приятным лицом (Uig III 4615). Jaliңjuz(lug) лик – гладколицый);

**ДТ йүз, йүзлүк; от слг. «лүк» Рус. лик, облик, личико, лицо;

Каз. жүз, жүзді, өңді.

ЛИКОВАТЬ

ДТС: MEҢALIG ликовать (QВК 882).

**ДТ меңаліг; от слг. «ліг» Рус. (лик)овать.

ЛИНИЯ

ДТС: TILIN страд. от til-: tеri tilindi – кожа была разрезана на полосы

(МК ІІ 149).

**ДТ тілін; Каз. тілін; от суфф. «лін» Рус. (лин)ия.

ЛИНЯТЬ

ДТС: TÜLӘ, TÜLӘN линька, линять: аt tülәdi – лошадь линяла

(МК ІІІ 270).

**ДТ түлә, тү(лән); Каз. түлеу – (лин)ять; Рус. линька, линять.

ЛИПКИЙ

ДТС: JAРI, JAРU от jap: jelim jükkә japisdi – клей пристал к перу (МК ІІІ 70).

**ДТ (йап)ыш; Рус. (лип)нуть, (лип)кий; Каз. (жаб)ыс.

СТМ: ЛИПА липкая грязь (Як.): лікпә, лікпәрәң;

ЛОБ

СТМ: ЛОП прямо (Ороч); Як.лоп –ловко, точно.

**Каз. дөп – прямо, точно; Рус. лоб;

ЛОБЗАТЬ

ДТС: ӨР, ӨV, ӨРÜŞ целовать, поцелуй: ol meniң birlә өpüşdi – он целовался со мной (МК І 180).

**ДТ өп, өпүш; Каз. өп, өбіс; Рус. л(обз)ать, цел(ов)ать, (об)нять;

от слг. ө(пүш) Рус. (поц)елуй; (См. любовь).

ЛОВ (ловить, ловкий, улов)

ДТС: ABLA (avla): ab abla (av avla) устраивать облаву на зверей: ab ablasar – когда устраивали облавную охоту (КЧ9); AVLA охотаться; поймать (в сети): кejik av avlaja turur erdi – он охотился на оленей (ЛОК 28).

131

**ДТ абла, авла; Каз. аула – ловить; Рус. улов, лов, ловить, ловкий. (См. облава).

ЛОДКА

ДТС: OLUQ1. корыто, колода (МК І 67); 2. лодка (МК І 68).

**ДТ олұқ; Рус. к(олод)а, лодка, ладья; Каз. ойық, қайық.

ЛОЖКА См. лежать, ложить.

ЛОКОТЬ

ДТС: QOL рука (Suv 3699); QOLLUY имеющий руки, с руками: eki qolluү – с двумя руками (Suv 2716).

**ДТ қол, қоллұғ; от метат. «қол» (или от суфф. «лұғ») Рус. (лок)оть; Каз. қол.

ЛОМОТЬ

ДТС: TILIM ломоть, кусок (МК І 397).

**ДТ ті(лім); Каз. ті(лім); от слг. «лім» Рус. (лом)оть, лом, ломать, сломать.

ЛОСКУТ

СТМ: ЛӨСКАМА оборванец, оборванный (п.мо.): lоbçі ветошь, хлам;

**Як.лоскуі – лоскут.

**Рус. лоскут; Каз. лас, ескі-құсқы.

ЛОХАНЬ

СТМ: ЛАҒАН таз (Як.).

**Каз. леген – таз; Рус. лохань. (Ср. др. тюрк. лағун деревянная чаша.).

ЛОХМАТЫЙ

СТМ: ЧОБТО лохмотья (Ма.).

**Каз. шоқпыт – лохмоть; шабата – лапти; Рус. лохмотья, лохматый, лапти.

ЛОШАДЬ

СТМ: ЛОСА мул, лошак (Ма.); < Кит. лөцзы – мул; <п.мо.lаүusа > **Рус. лошадь; Аз. Туркм. алаша – кляча; Каз. аласа ат.(См. кляча).

132

ЛУГ

СТМ: АВЛАН поляна, луг (Эвенк.); п.мо.аүlaү – дественный

(о лесе); уединенный; Як.аләс – поле, луг (окруженные лесом).

**Каз. алаң, ай(лақ), ау(лақ), (лағ)у; Рус. п(олян)a, поле; от слг. «лағ» Рус. луг, лужайка.

ЛУК

ДТС: SOYUNLUY место, где растет лук (МК І 499).

**ДТ соғұн(лұғ),от слг. «лұғ» Рус. лук.

ЛУК(оружье)

ДТС: JA лук:bojun erdi oq teg kөңül erdi ja – мое тело было подобно стреле, сердце – (словно) лук (QBN 3814).

**ДТ йа; Каз. жақ; Рус. лук, лучник.

ЛУКАВЫЙ

СТМ: ТҮ(КҮ)Н лукавый (Як.).

** Каз. қу, қулық; от метатезы «қул» или от суфф. «лық» Рус. (лук)авый.

ЛУНА

ДТС: TOLUN полный (о луне): tolun bolsa andin azunqa jarur – если (луна) становится полной, от нее идет свет (всей) вселенной (QBK 305).

**ДТто(лун); от слг. «лун» Рус. луна; Каз. толы – полный.

ЛУЧШИЙ

СТМ: УЛЭСИ хороший, лучший, хвалить (Ульч.); Орок. улэ-улэ оси – улучшаться; ДТС: ÜLGÜ, ÜLGÜLÜG имеющий меру, размеренный, взвешенный, уровновешанный (QВN 1371).

**Каз. үлгі, үлгіші – лучший, примерный; Рус. лучший, лестный, прелестно.

ЛЫСЫЙ

СТМ: ТОСИ пятно, лысина (на лбу у лошади) (Ма.);

**Як. ту(осахта); Каз. қасқа; Рус. (лыси)на

ЛЬНУТЬ

ДТС: IL цеплять, зацаплять: tikәn tonnү ildi – колючка зацепила шубу (МК І 169); ДТС: ILІ от: ili qapuү – дверь, закрытая на крючек (МК І 192).

**ДТ іл, ілі; Каз. іл, ілу, іліну; Рус. льнуть, уло)в..

133

ЛЮБОВЬ

ДТС: ӨР, ӨV, ӨРÜŞ целовать, поцелуй: ol meniң birlә өpüşdi – он целовался со мной (МК І 180);СТМ: АБУ целовать (Эвенк.).

**ДТ өп, өпүш; Каз. өбу, өб; Рус. (об)нять, л(юб)ить, л(юб)(овь), л(об)зать, цел(ов)ать. (См. губы).

ЛЮДИ (люд)

СТМ: ИЛЭ человек (Эвенк.): и(лэди); п.мо.еl человек;

ДТС: EL народ, страна, племнной союз: bilgә tonuquq ben өzüm tabүaç eligә qilintim – я сам, мудрый Тоньюкук, получил воспитание (на манер) китайского народа (Тон1).

**ДТ ел; Каз. ел – народ; от метатезы Рус. лю)д, лю)ди.

ЛЮЛЬКА

ДТС: IL цеплять, зацаплять: tikan tonnү ildi – колючка зацепила шубу (МК І 169); ILІ : ili qapuү – дверь, закрытая на крючек (МК І 192);

СТМ: УЛГУН повесить (детскую люльку) (Эвенк.); < п.мо.өlügei — колыбель; Бур.үлгі – люлька, колыбель.

**ДТ іл, ілі; Каз. іл,ілу; Рус. люлька, лямка.

ЛЯМКА См. люлька.

М

МАЙ (месяц)

СТМ: ЕМЫJА (ием) май (Эвенк.); < Як.ыам – 1.доение; 2. время доения коров, кобыл; ыамыjа – май (месяц удоя, икрометания).

**Каз. иім, иіме айы – месяц удоя; Рус. май, вр(емя).

МАЙМО (Укр.)

ДТС: MUJMUL (bujmul) дикий, не прирученный животный

(ТТ Viприм.254).

**ДТ муймул, буймул; Каз. маймыл – обезъяна; Укр. маймо; Рус. буйный?

МАКАТЬ

ДТС: MAN обмакивать, макать: er etmәk sirkәgә mandi – мужчина обмакнул хлеб в уксус (МК ІІ 30);

**ДТ ман; Рус. макать; Каз. мал, матыр.

134

МАЛЫЙ

ДТС: ВАLА слуга, помощник (особенно в сельском хозяйстве) (МК 54717);

СТМ: БАЛА быстро, скоро; Ульч. бала-бала – быстрее; БОЛ раб (Coл.)<п.мо. bjүul раб; монг. боол;

**ДТ бала. Каз. бол-бол, бала; Тат. малай; Рус. малой, малый, маленький, молодой, младенец, малыш, мальчик, мало, и др.

МАМА

ДТС: MAMU женщина, сопровождающая невесту в первую брачную ночь (МК ІІІ 235). СТМ: МЭМЭ мама (Сол.); Нан. грудь, соски, вымя.

**ДТ маму; Каз. ему – сосать; мама бие; Рус. мама.

МАНУЛ

ДТС:MANU степная кошка, манул (Suv 61014).

**ДТ ману; Каз. мәлін; Рус. манул.

МАССАЖ (мнуть, мять)

СТМ: МОНИ мять, мнуть (Эвенк.); Ма. монжи, монжу; Ульч. монжичи;

**Каз. мыжы, мыжыс – мять, мнуть; Рус. массаж, мять, мнуть.

*СТМ: МАСИЖИ крепко (Нег.);

МАССИВ

ДТС: BASҮUQ массив: uluү beduk taүlarnin basүuqlari jemrilti – массив высоких гор разрушилась (Uig IV C168).

**ДТ басғұқ; Рус.массив.

МАТЕРИЯ (мате)риал) См. вата (мата).

МАТКА

ДТС: UМАJ чрево матери: өg qarininta umajta – в животе, чреве матери (Suv 55016).

СТМ: МОТОКО орган половой женский (Эвенк.).

**ДТ ұмай, ұ(майта);Рус. матка; Каз. ұмай-ана?

МАЯК (маячить)

ДТС: MAJAQA устанавливать знаки, оставлять следы, знаки: art saju majaqa jur – будет оставлять знаки на каждом пригорке (ТТ VII 425).

135

**ДТ майақа; Рус. маяк, маячить; Каз. мая, маяла – окучивать сено, стог.

МЕЖА

СТМ: МУJЭ край, рубеж (Эвенк.); Ульч. муча; ЖЭЧЭН межа, граница (Ма.).

**Каз. меже; Рус. межа, ру(беж).

МЕННИНГИТ

СТМ: МЕНЕНГ (менере) слабоумие, тупеть, глупеть (п.мо.): meneng; Як.мәнәрәк истеричный; мәнік глупый.

**Каз. мәңгіру, меңіреу; Рус. меннингит, маньяк?

МЕНЬШЕ (меньший)

ДТС: KENÇ ребенок: kenç süt sordi – ребенок сосал молоко (МК ІІІ 181).

СТМ: ЭМЖЭ младший (брат, сестра) (Эвенк.); монг.хэнз.

**ДТ кенч; Каз. кенже; Рус.(меньши)й, меньше. (См. князь, княжичь; юноша).

МЕНЯ (мне, мнение)

ДТС: MAҢA (дат. от men); мне: qop maңa kөrti – многие народы мне подчинились (КТ30). **ДТ маңа; Каз. маған; Рус. мне.

ДТС: МЕNI, (МЕNIG) меня: ariүlati menig jazuqluү qulun – (бог) очистел меня, раба грешнего (QBH 2320)

**ДТ мені, меніг; Каз. мені, менмендік; Рус. меня, мне, мнение.

МЕРА (измерять, время, пора)

ДТС:ARILA отмерять: bu satiү bөzni tükәl sanap arilap berdim – эту ткань, предназначенную для продажи я, сполна сосчитав, отмерил (МБ 27); QARILA измерять, мерить (МК ІІІ 324); QARIS пядь (мера длины) (МК І 369).

**ДТ қарыла), арыла; Каз.қ(арыла), қарыста; Рус. ар, (ар)шин,

м(ер)а, м(ерила).

МЕРТВЫЙ (смерть, умереть)

ДТС: BERТ увечить, наносить вред, портить: ol aniң eligin bertti – он покалечил его руку (МК 62815); BERТІN повреждаться, быть вывихнутым: elig bertindi – рука была вывихнута (МК 3853).

136

**ДТ берт; Каз. мерт, мертігу; мерт болу; Рус. вред, вредитель;

От Каз. «мерт» Рус. (мерт)вый, с(мерть), у(мереть). (См. умерет).

*СТМ БЭРТЭ получить травму (п.мо.berte ушибиться; надорваться; изувечиться);

МЕСТЬ (мстить)

ДТС: ӨÇ, ӨÇÜТ месть: bizkә kelip өç өtәr – подойдя к нам, взывают о мести (МК ІІ 103).

**ДТ өч, өчүт;Каз. өш; Рус. м(есть),мстить.

МЕТЕЛЬ

ДТС: JEL ветер: uluү jel kelip – поднялся великий ветер (Suv 6173); JELTIR побуд. от jel- : isig jel jeldirmaz – горячий ветер не будет дуть (Man III 457).

**ДТ йел, йелтір; Каз. жел; Рус. мет(ель).

МЕТКА

СТМ: СӘМЭ (сәмэлки) метка, знак, сигнал (Эвенк.); Ма. самха – пятно.

**Каз. ым ет; от «сәмел» и «мэлки» Рус. сигнал, метка, мелькать, меткий, метить, заметить, меченый. (Ср. имя).

МЕЧЬ

ДТС: QILIÇ меч: jaliң qiliç – (TT I162).

**ДТ қылыч; от слг.«лыч» Рус. меч;Каз. қылыш?

МЕШОК

ДТС: JEMAÇUK небольшой мешок (МК ІІІ 48).

**ДТ йе(мачүк); Рус. мешок.

МЗДА

ДТС: TAMUZ – побуд. от tam -: ol suv tamuzdi – он капал воду (МК ІІ 86).

**ДТ тамуз; Каз. тамыз, та(мызды) – капля, капнул; Рус. мзда.

МИГНУТЬ (миг, мимика)

ДТС:ІМ знак, пароль: im bilsә er өlmәs – если мужчина знает пароль, он не погибнет (МК І 38);

**ДТ ым; Каз. ым, ымда (ымла) – мигнуть; Рус. мигнуть, миг, мимика.

137

МИЛЫЙ (мил)

ДТС: AMIL спокойный, тихий: olarniң amil javaş kөңüli – их спокойные, нежные сердца (Man III 206).

**ДТ амыл; Рус. мил, милый.

МИМО (минуя, мимолетный)

СТМ: СИ(сими) миновать, минуя, мимо (Ульч.).

**Каз. маңы, маңайы, маңайла – около; Рус. мимо, минуя.

МИР (мирный)

ДТС: АМRUL (АМRІL) успокаиваться, приобретать покой: qajnar asiç amruldi – кипящий котел успокоился (т.е. перестал кипеть)

(МК І 248); AMURT – успокаивать; ol beg opkasin amurtti – он успокоил гнев бека (МК ІІІ 428);

СТМ: АМУР мир, спокойствие (п-мо.amur):амаржи успокаиваться.

**ДТ амрул; Рус. мир, мирный, смирный, усмирить.

МИР (вселенная)

СТМ: ТУР (туэр) земля, мир (Эвен.); ДТС: JER земля: jerni kөkni jaratqan – создал землю и небо (QBH 23).

**Каз. жер; Рус. м(ир).

МИСКА

СТМ: МИСАН миска (Ма.). **Каз. мескей; Рус. миска.

МИШЕНЬ

СТМ: НИШАН клеймо, метка (Ма.).

**Каз. нысан, нысана, нышан; Рус. мишень.

МНЕНИЕ (мнить)

ДТС: МЕNI, (МЕNIG) меня: ariүlati menig jazuqluү qulun – (бог) очистел меня, раба грешнего (QBH 2320)

**ДТ мені, меніг; Каз. менің, меніңше; менмен; Рус. меня, мнение, мнить (корчить из-себя).

МНОГО

ДТС: MIҢ, MIҢG, MIҢGӘ тысяча: qani bu kün anlar miңgindә biri – где они сегодня, (хотя бы) один из тысячи (Юг А240). miң jil – многие годы.

138

СТМ: МЭНЭК (манак) много (о животных) (Як.).

**ДТ мың, мыңгә; Каз. мың;Рус. много.

МОГИЛА

СТМ: МУҢҒА могила, кладбище, царский курган (Ма.).

** Каз. мола; Рус. могила.

МОГУЧИЙ (могущественный, мощь)

1. СТМ: МОЧА очень, сильно (Нан.).

**Каз. өте; Рус. очень, мощь, немочь, мощность;

2. ДТС: KÜÇ сила: taңri küç bertü küçün – так как бог даровал силу (КТ б12);KÜÇLÜG могущественный : antaү küçlüg men – я такой сильный (ThS II 32);

**ДТ күч, күчүле; Каз. күш – сила; өте+күш Рус. мощь+күч – мо+гуч, мо(гуч)ий, может, мощь, нет мочи.

МОЗОЛЬ

ДТС: MÜҢÜZGӘК мозоль на ладони (МК ІІІ 388).

**ДТ мүңүзгәк; Рус.мозоль;Каз. мүйізделу, сүйел.

МОЙВА

СТМ: МАЙБА мойва (Як.).

**Каз. (майба)лық; Рус. мойва.

МОЛИТЬСЯ (умолять)

ДТС: QOL вымаливать (МК ІІ 25). QOLYUÇI проситель, нищий: boldi өzi qolүuçi – стал сам нищим (QBH 8412).

**ДТ қол; Каз. қол қусырушы? Вероятно Рус. молить, молитва, моли, умолять – от Каз. мөлит, мөлию, мөли – жалостно смотреть.

МОЛОЗИВО (молоко)

ДТС: OYUZ молозиво: oүuzni içip – выпил молозиво (ЛОК 19).

**ДТ оғұз; Каз. уыз; Рус. м(олоз)иво, м(олоч)ный, молоко.

МОЛОТОК

ДТС: TOQIМАQ деревянный молоток, колотушка: toqimaq eliglәrintә tuta – держа в своих руках молоток (Uig І 434); TOQ TOQ звукоподражание стуку (МК І 332); TOQІ, TOQІN ударять, стучать: er tamqa

139

toqindi – мужчина стукнулся об стенку (МК II 147); 2.qiliç toqindi – меч ковали (МК ІІ 147).

**ДТ тоқ-тоқ; тоқымақ; Рус. тук-тук; Каз. тоқпақ. (О слове «молоть», «молотить» см. в Дополнении).

МОЛЧИ (молчать)

СТМ: МЕЛЖЕ отказываться, отпираться от своих слов (п.м. mеlже).

**Каз. мелши, мелшию; Рус. молчи, молча, молчать.

МОНЕТА

СТМ: МЭҢНЭ монета, деньги (Эвен.); п.мо.mөnggun серебро, деньги.

**Каз. тенге; Рус. деньги, монета.

МОРДА

ДТС: BURUN нос:qival burun – правильный нос (МК І 412).

**ДТ бұрұн; Каз. (мұр)ын; Рус. (мор)да.

МОРЕ

СТМ: МУ (мукэ) вода (Эв., Ма., и др); п.мо.mөrеn река (болшая); др.тюрк.мөрән река;

ДТС: MÜRӘN река: көр mürәnlar kөp өguzlәr bar erdi – (там) было много рек, много потоков (ЛОК 32).

**ДТ мүрән; Рус. море.

МОРОЗ (мерз, мерзлый)

ДТС: MUZ лед (ЛОК 265).

**ДТ мұз; Каз. мұз; Рус.мерз, мороз.

МОРЩИНА

ДТС: BURUŞ сморщиваться: buruşdi nen – вещь сморщилась

(МК ІІ 94);

СТМ: МОРЧІЛ морщить дицо (п.мо.): morçil.

**Рус. морщить, (морщ)ина; ДТ бұрұш; Каз. бүріс.

МОСТ

СТМ: ДОСОБО перекладина над очагом (Орок.).

**Каз. мосы; Рус. (мос)т.

140

МОТАТЬ (мот)

ДТС: ÇЕRМӘТ вплетать: alp er atin çermatti (МК 43715).

**ДТ чермәт; Каз. шырмау, шырмат; от слг. «мат» Рус. мот)ать, мот.

МОТЫГА (мотыжить)

ДТС: ОТ трава; OTA полоть:ol tariү otadi – он полол посев (МК ІІІ 250).

СТМ: ЖЭТУ мотыга (Сол.); <мо: зээтүү;кит. цзю(этоу) – мотыга.

**Каз. от, ота – полоть траву, м(оты)жить; Рус. м(отыга).

МОХ

СТМ: ЖАМАК мох (Эвенк.); < мо; п.мо.жamuү водоросль.

**Каз. мүк; Рус. мох.

МОЧА (мочиться)

ДТС: ÇIŞ, ÇIŞA мочиться: oүlan çişadi – мальчик помочился

(МК 5621).

**ДТ чіш, чишә; Каз. (шыжы)н, си, сисе; Рус. мо(чись), мо(читьс)я, ссать.

*ДТС: QAŞAN моча, мочиться: at qasandi – лошадь помочилась

(МК ІІ 155).

**ДТ (қаша)н; Рус.моча.

МОЧИ (мощь)

СТМ: МОЧА очень, сильно (Нан.).

**Каз. өте; Рус. очень.

МОЧИЛ (замочить)

ДТС: ÇILA, ÇILAТ мочить : ol kepәk çilatti – он намочил отруби (МК 42016);

**ДТ чыла, чылат; Каз. шыла; Рус. мо(чила), мо(чил), замо(чил).

МОЧКА

СТМ: БУЧИ ушная мочка (Эвенк.);

ДТС: UÇ конец, вершина: qiliçuçinta – на конце меча (ТТ Х537).

**ДТ ұч; Каз. ұшы – мочка, конечность, острие; Рус. м(очка).

МОЮЩИЙ (мыть)

ДТС: JUYÇІ моющий: juүçі tonqa suv pürkürdi – моющий побрызгал водой одежду (МК ІІ 171).

**ДТ йуғчі; Каз. жуушы, (Жушы-хан). Рус. мо(ющий).

141

МРАК (мрачный)

ДТС: ІҢІR рассвет, предрассветные сумерки: üç jegirmika iңirtә kөrünür – покажется в тринадцатый день на рассвете (ТТ VII 132); ІМІR предрассветные сумерки (МК І 94).

**ДТ іңір, імір; Каз. іңір, ымырт – сумерки; Рус. мрак, сумрак, сумрачный, мрачный. (См. сумрак).

МУДРЫЙ

СТМ: МЕРГЕН (мэргэ) меткий, мудрый (п.мо.): mergen;

*ЭНДУРІ мудрый (Сол.);п.мо., Монг. өндүр – высота.

**Каз. мерген –меткий; Рус.мудрый.

МУКА (мучной)

ДТС: ÜGІ – молоть, растирать: er buүdaj ügidi – мужчина молол пшеницу (МК ІІІ 2545); ÜGIT помол хлеба (МК І 51);

**ДТ үг, үгіт; Каз. үг, үгу – молоть; Рус. м(ука);

МУКА (мучение)

ДТС: МUҢҮАD испытывать затруднения; тяготы; страдать; сетовать, печалиться (QВН 12924);

СТМ: МУҚЪJ (мукаj) нужда, мучиться (Эвен.); МУҢНА (муң) мучить (Як.);

**ДТ мұңғад; Каз. мұқтаж, мұңды, мұңдық; Рус. муки, мука, мучить, мучение, мученик.

МУНДШТУК

ДТС: ŞÜTÜK изделие из полых рогов крупнорогат. скота (МК І 390).

**ДТ шүтүк;Каз. түтік; Рус. мунд(штук).

МУРАВЕЙ

ДТС: QUMURSYA муравей: bir qari өküzüg qumursүa jemis – старого вола заели муравьи (ТhS II56).

**ДТ құ(мұр)сға; Рус. (мур)авей; Каз. құ(мыр)сқа.

МЫТЬ

ДТС: ÇOM, ÇOMUN окунаться, нырять, погружаться:oүlan çomdi – мальчик погрузился (нырнул) в воду (МК 27713);

**ДТ чом, чомұн; Қаз. шом, шому; шомыл – купаться; от слг. «мұн, мыл» Рус. мыл, мыть.

142

МЫШЬ

ДТС: MIŞKIÇ кошка (Raçh I57).

**ДТ мышкыч; от слог «мыш» и «кіч» Рус. мышь, кош)ка; Каз. мысық – кошка.

Н

НА!

ДТС: MA на, возми! (МК ІІІ 213).

**ДТ ма! Каз. мә! Рус. на, воз(ми!)

НАБАЛДАШНИК

ДТС: BALTU секира: iki eligimtә bөktә baltu tuta bedizlәsun – вложив в обе мои руки кинжал и секиру,пусть (меня) украсят

(Suv 54416).

**ДТ балту; Каз. балта – топор; балдақ – костыль; Рус. ку(валда); набалдашник (рукоять кувалды, секиры).

НАБЕКРЕНЬ См. кривой, кренить.

НАВЫКИ (наука)

ДТС: UQ, UQUY понимать, разуметь (МК ІІІ 20); OQI читать: er bitig oqidi – мужчина читал книгу (МК ІІІ 254).

**ДТ ұқ, ұғу; оқы; Каз. ұқ, ұғу; оқы; Рус.на(выки). (См. наука).

НАГАЙКА

СТМ: НӨКЭ кобель, самец (собаки, волка, лисицы, песца) (Эвен.); п.мо. noqаi собака;

**Каз. 1. Ногай – имя полководца Золотой Орды в 14 веке; 2. Ногайцы – тюркское племя, народность; Рус. нагайка – форма кнута по-ногайски.

НАГОЙ (голый, нагишом)

ДТС: JALAҢ, JALІҢ голый, нагой: jalaң bodunuү tonluү qiltim – нагой народ я снабдил одеждой (КТ б29).

**ДТ йалың,йалаң; от слг. «йал, йалы» Рус. (голы)й; нагой; Каз. жалаң, жалаңаш;

СТМ: Н`ОЛАХИН голый (Нег.);

143

НАЖДАК

ДТС: NIZDAY точильный камень (МК 2349).

**ДТ ныждағ; Рус. наждак.

НАКАНУНЕ

ДТС: КÜN день; KÜNІ, KÜNKI относящийся к какому-л. дню: tükәl bіjіldi ol künki barça tapuү – были завершены все работы того дня (QBN 1899).

**ДТ күн, күні; Каз. күні; Рус. на(кану)не.

НАКИДКА

ДТС: KED (кеj) надевать: ton kedti – надел шубу (QВН 2824); KEDÜК(кеjүк) накидка из войлока (МК І 390).

**ДТ кед, кедім, кедүк, кейүк; Каз. ки, киім, кидім; Рус.на(кид)ка, китель, кеды.

НАЛОГ

ДТС:SALІҮ налог (USp 28).

**ДТ салығ; Каз. с(алық); Рус. н(алог). (Ср. залог).

НАНИЗЫВАТЬ

ДТС: TIZ нанизывать: ol jençü tizdi – он нанизывал жемчуг

(МК ІІ 9).

**ДТ тіз. Каз. тіз. Рус. на(низ)ывать.

НАРАСПАШКУ

ДТС: АÇ открывать, отворять: bes tәңrikә qapaүin aça berti – он открыл свои двери пяти божествам (Маn І13);

**ДТ ач; Каз. аш – открыть; ашық-шашық; Рус.нар(ас)п(аш)ку.

НАРОД

СТМ: АРАД (аран) человек ( п.мо. аrаn); Монг. аран – простолюдин, чернь; др. тюрк. аrаn – скотный двор.

**Каз. (жаран)дар – народ; аран – скотный двор; Рус. народ.

НАРЯДНЫЙ (наряжать)

СТМ: ТЭРИ (тәріі) наряжать (Як.).

**Каз. әрле; Рус. н(аря)жать, сн(аря)жать, н(аря)дный. (Ср. красивый йарас, йарат).

144

НАСЛЕДИЕ (наследник) См. след.

НАСТЕЖ

1. ДТС: АÇ открывать, отворять: bes tәңrikә qapaүin aça berti – он открыл свои двери пяти божествам (Маn І13);

**ДТ ач; Каз. аш – открыть;

2. ДТС: TAŞ наружный, внешний: taş jaүiү jaүiladim – я воевал с внешними врагами (Е 454).

**ДТ таш; Каз. тыс (сырт) – наружный; аш+тыш – Рус. н(ас)+теж.

НАСТИЛ

ДТС: ÜSTAR, ÜSTÜN возвышаться, превосходить; верхний, старший (МК І 221).

**ДТ үстәр, (үс)түн; Каз.үсті, үстіңгі, үстем; Рус. н(асти)л?

НАСТИГНУТЬ См. достигнуть.

НАТИРАТЬ (втирать, тереть)

ДТС: TÜRT натирать, втирать, намазывать: kөңә jaү türtti – он втирал жир в кожу (МК ІІ 229).

**ДТ түрт; Рус.на(тират)ь, в(тират)ь; Каз. түрт, сүрт.

НАТРАВИТЬ (травля)

ДТС: TÜTÜR натравливать: ol aңar it tütürdi – он натравил на него собаку (МК ІІ 73).

**ДТ тү(түр); Каз. түртпектеу; Рус. на(травить.

НАУКА

ДТС: UQ, UQUY – понимать, разуметь (МК ІІІ 20); OQI читать: er bitig oqidi – мужчина читал книгу (МК ІІІ 254). UQUŞ постигать, вникать: baqa kөr bu sөzkә jetürgil uquş – будь внимателен и поснигни эти слова (QBN 2849).

**ДТ ұқ, ұғу; оқы; Каз. ұқ, ұғу; оқы; Рус.на(ука).

НАУСЬКИВАТЬ

ДТС: ÜŞGÜR натравливать, науськивать; щипеть, свистеть: ol itiү kejikkә üşgürdi – он науськал собаку на оленя (МК І 228).

**ДТ үшгүр; Каз. (ысқы)р, (өсектеу)? Рус. на(уськи)вать, св(ис)теть.

145

НАЧАЛО

СТМ: ДАҒАЧАН 1.корень, ствол; 2. начало, основа (Ульч.); Ма.д(алач)и – старший; (данча)нде – раньше;

ДТС:AŞNU раньше, сперва, вначале: men andan aşnu keldim – я пришел раньше его (МКІ 130); AŞUN 1. опережать; 2. перейти; 3. превосходить: ol mendin aşundi – он меня опередил (МҚ І 202).

**ДТ ашұн, ашнұ; Каз. ас, асқан, озған, алғаш, алғашқы, Алаш – начальный; от метатезы Рус. н(ачну), н(ача)ть, н(ачало), начальный.

НАЧЕКУ

ДТС: SAQ чуткий, осторожный: qajusi saq ersә ol üstәң bolur – кто будет осторожен, тот одержит верх (QBN 17710).

**ДТ сақ; Каз. сақ; Рус. на(чек)у.

СТМ: СЭХУЛИ чуткий (о слухе) (Ульч.); ЧЕХ начеку, наготове (Нег., Ороч., Нан.).

**Каз. саққұлақ. (См. слух, ухо).

НАШАТЫРЬ

ДТС: ÇATIR нашатырь (МК 20416): kimnin tis aүrisar şakar çatir jipar bilan qatsun tista ursun – если у кого нибудь заболят зубы, пусть он смещает сахар с нашатырем и мускусом и приложет к зубам (Raçh II 233).

**ДТ чатыр; Каз. мүсәтір; Рус. на(шатырь).

НАЯВУ (явь)

ДТС: OJUN пробуждаться, бодрствовать: aj elig udima ojun – о правитель, не спи, проснись (QBH 10822). ( UV сон (ТТ ІІІ160).

**ДТ ойун; Қаз. оян, ояну – просыпаться; Рус. явно, явь, наяву.

(См. явление, явиться).

НЕБО

ДТС: ТЕҢӘК воздух, небо (МК ІІІ 366).

**ДТ т(еңә)к; Рус. н(ебо).

НЕДРА См. внедрить.

НЕКИЙ (некому)

ДТС: NEKIM нечто, всякий (Юг С502).

**ДТ не(кім); Рус.некий, вся(кий), некому; Каз. некім, әлде кім, кімге.

146

НЕЛЬЗЯ (льзя?)

СТМ: ЭҢЭЗЭ запрет (нельзя!) (Эвенк.): говорить иносказательно.

**Каз. меңзе – говорить иносказательно; Рус. нельзя. (Так как это взаимствованное корневое слово, зря ищут в Рус. языке слово «льзя». Здесь «не» – не приставка, а первый слог «нель»).

НЕУРОЧНЫЙ (час)

ДТС: ARA, ARALIQ промежуток, середина (МК І 87).

**ДТ ара, аралық; Каз. арасы, арама; Рус. не(уро)чный.

НЕЧТО

ДТС: NESNӘ (нең) нечто, вещь (Юг С6).

**ДТ неснә; Рус. нечто, вещь.

НИЗКИЙ (низ, нижний)

ДТС: ENIŞ спуск, низ: aүisqa eniş ol edizkә batiү – за подъемом следует спуск, за высоким местом – низкое (QBH 479).

**ДТеніш; Каз. еңіс; Рус. низ, в(низ), (низ)кий, (ниж)ний, (низ)менный.

НИТЬ (нитка)

ДТС: JIР нить: ol jip üzdi – он разорвал нить (МК І 165).

**ДТ йіп; Каз. жіп; Рус. нить.

ДТС: JIPKӘ нитка (TT VIII F14).

**ДТ йіпкә; Рус. нитка; Каз. жіп.

НИЧТОЖНО

СТМ: НИЧИ мало (Эвенк.); ДТС: КІÇІG маленький, малый, небольшой: kiçig uluү birla turusdi – малый тягался с великим (МК ІІ 95).

**ДТ кічіг; Каз. кіші; Рус. (нич)тожный, (ниче)го.

НИЩИЙ

ДТС: ВUŞІÇI нищий, живущий подаянием (КР 674);

СТМ: ГУЙРИНЧИ нищий (п.мо.): guilinçi, үuir(inçi) нищий.

**Каз. (күй)сіз, қайыршы; Рус. нищий.

*ДТС: QOLYUÇI нищий, проситель: boldi өzi qolүuçi – стал сам нищим (QBH 8412).

**ДТ қолғучы; Каз. қол қусырушы?

147

НОГА

ДТС: АҮ ляжки (МҚ 535); АJАQ нога: ajaq uqisdi – нога онемела (MK 10015); **ДТ ағ, айақ; Каз. аяқ, аяғы; Рус. н(ог)а.

НОГТИ (когти)

ДТС:TARМАQ, QARҮАQ когти (QBК 3672). **ДТ тармақ, тарғақ; Каз. тыр(нақ); От слг. «нақ» Рус. (ног)ти, от него «(ког)ти».

НОРА (дыра)

ДТС:ORDU норы грызунов и др. животных (МК І 124). ORU яма для хранение овощей, темница (МК І 87).

СТМ: ЖУРУН нора, дыра, пещера (Ма.).

**ДТ орду. Каз.ор, ұра – яма, дыра; орда (ордалы жылан). Рус. нора, д(ыра), пещ(ера).

НОС

СТМ: НОСУ сморкаться (Эвенк.); < п.мо. nіsü(n) – сопли; Монг. нүсний. От п.мо. «ніс» и « сүн»

**Рус. нос; сморкаться; Туркм. сүмгүрінмәк; Тур. һінкірмак; Кир. чимкиру; Каз. сіңбіру – сморкаться.

НОСИТЬ (таскать)

ДТС: TAŞU таскать, носить (МК ІІІ 266).

**ДТ ташу; Каз. тасу;Рус. (тас)кать, тащить, (носи)ть, ноша.

НОЧЬ

ДТС: KEÇ 1. долго, вечно: uzar keç qalur – тянется долго и останется (неоконченным) (QВН 306). KEÇÄ ночь, поздний вечер: künlәrdәn soң keçәlәrdіn soң jigit boldi – после (многих) дней и ночей он стал юношей (ЛОК 29).

**ДТ кеч, кеча; Каз. кеш – поздно; вечер; Рус.ночь;(См. веч)ер, вечно; вчера).

*ДТС: ІNÇ покой, спокойствие:bodun inçkә tegdi – народ достиг покоя (QBN 22713); ТÜNÇÜLА ночью (Маn ІІ 1111). (См. тишина).

НРАВИТЬСЯ (понравиться)

ДТС: UNARÇA насколько можно: unarça ajajin jari ber meңa – говорить насколько смогу, помоги мне (Юг С4).

**ДТ ұнарча; Каз. ұнаса; Рус. п(онра)виться).

148

НУЖДАТЬСЯ

ДТС: MUҢYAT нуждаться: muңүatsa-ma edgü qiliqli kisi – если же нуждается человек добродеятельный… (QBK 3301).

**ДТ мұң(ғат); Рус. (нуждат)ься;Каз. мұңаю, қат, (тап)шылық.

НУТРО (внутри)

ДТС: ORTA, ORTU,OТRА середина: ev ortusi – середина дома (МК І 124).

**ДТ орта, орту; Каз.орта; Рус.нутро, в(нутри). (См. утроба).

НЫТЬ

ДТС: ТІТ ныть (о ране) (МК І 386).

**ДТ тіт;Рус.ныть.

О

ОБЕРЕГ

ДТС: BERКLӘ беречь: ol tavarin berklәdi – он берег свой товар (МҚ 63516).

**ДТ берклә; Рус. беречь,оберег; Каз. берікте (бекемде).

ОБЛАВА

ДТС: ABLA (avla): ab abla (av avla) устраивать облаву на зверей: ab ablasar – когда устраивали облавную охоту (КЧ9); AVLA охотаться; поймать (в сети): кejik av avlaja turur erdi – он охотился на оленей (ЛОК 28).

**ДТ абла, авла; Каз. аула, (аң аула); Абылай (имя); Рус. облава.

ОБЕЗЪЯНА

ДТС: ВІÇІN обезъяна: biçin jilqa jetine aj jeti otuzqa qop alqadimiz – мы все это освятили в двадцать седьмой день седьмого месяца года обезъяны (КТ 53).

**ДТ бічін; Рус. о(безъян)а; Каз. мешін.

ОБЕЩАТЬ

ДТС: ВАÇІҮ договор, обещание (МК 18614);

**ДТ бачығ; Рус. о(бещать)

149

ОБЖОРА

ДТС:AVZURI кушанье (МҚ І 145); ӨР – хлебать, глотать: er suv өpdi – мужчина хлебал воду (МК І 72);

СТМ: ЭБУРИ хлебать, жадный (Ульч.).

**ДТ өп, авзуры; Каз. өп, обыр — обжора; Рус. обжора. (См. упырь, вампир).

ОБИЛЬНО

ДТС: ВОL быть в наличии, иметься: өgi bolmasa er etümәs isig – если бы у мужчины не было ума, он не смог бы выполнить работу

(QBN 1855).

**ДТ бол; Каз. бол, болу – быть; мол – обильно; Рус. был, было, о(биль)но.

ОБКОРНАТЬ

ДТС: QIRIN, QIRIL быть соскобленным, счищенным (МК І 134).

**ДТ қырын, қырыл; Қаз.қырна; Рус. об(корн)ать.

ОБЛАКА

ДТС: BULIT, BULUT облака: bulіt teg şaç – волосы как облака

(МК І 354).

**ДТ бұлыт; Каз. бұлт; Рус. о(бла)ка. (См. белеть; плыть, флот).

ОБЛАСТЬ

ДТС: ULUŞ селение: baranas ulustaqi qan oүli – сын хана селения Баранас (КР 442).

**ДТ ұлұш; Каз. ұлыс, болыс, облыс, (үлес); Рус. область, волость.

ОБМАНЩИК (обмануть)

ДТС: ARMAQÇI обманщик: armaqçisin uçun – из-за их обманщиков (КТ б6).

**ДТ армақшы; Каз. алдаушы; Рус. обманщи)к; манить, за(мани)ть?

ОБНЯТЬ

ДТС: ӨР, ӨV, ӨРÜŞ целовать, поцелуй: ol meniң birlә өpüşdi – он целовался со мной (МК І 180); СТМ: АБУ целовать (Эвенк.).

**ДТ өп, өв;Каз. өбу, өб; Рус. цел(ов)ать, (об)нять, л(об)зать, л(юб)ить, л(юб)(овь).

150

ОБОЗ (водить, возить)

ДТС: ӨТ, ӨТКÜR побуд. от өt – проводить, отправлять: ol evgә bitig өtkürdi– он отправил домой письмо (МК І 226).

**ДТ өт, өткүр; Каз. өт, өту – про(ход)ить; Рус.в(од)ить, про(вод), про(воз), (воз)ить, о(боз). (См. путь, проход, утюг).

ОБОЛОЧКА

ДТС: JAР, JAРUL закрывать: er qapuү japti – мужчина закрыл дверь (МК ІІІ 57).

**ДТ йап, йапул; Каз. жап, жабыл; Рус. (обол)очка; (См. (зап)латка; (зап)ереть – jaр + evrul).

ОБОРОТ

ДТС: EVRА, EVRUL, EVRІŞ, вращать, возвращаться: еr evrüldi – мужчина вернулся (МК I 248);

**ДТ е(врү)л, е(вүр); Қаз. бұр, бұрыл,үйіру, үйіріс, бұрыс; Рус. (обор)от, (вращ)ать (оборо)тень, по(ворач)ивать. (См. бурить, веретено).

ОБОРУДОВАНИЕ (орудие, оружье)

ДТС: URYU орудие, которым бьют (МК ІІ 69).

**ДТұрғу;Қаз. ұрғы; Рус.(ору)дие, (ору)жье, ружье.

ОБРАДОВАТЬСЯ

ДТС: JARАŞ красота, приятность: jaraşi jumsaq savi sөzi – их красота, их мягкие речи (Man III 206); kөrk jaraş;

**ДТ йа(раш); Каз. жарас, жа(рас)у, жарат; Рус. (обрад)овать, радость.

*СТМ: УӨРУ (уөр) радость (Як.); Эвен.өрус-радость.

ОБРЫВ (овраг)

ДТС:OPRІ яма, впадина, низменность (МК І 125).

**ДТ опры;Каз.опырыл; Рус. обрыв, овраг.

ОБРУЧЬ См. оборот.

ОБРУЧАТЬСЯ См. брак.

ОБСУЖДАТЬ (суждение)

ДТС: SӨZ слово, речь: sөzüңdin өzüңgә өkünç kelmәsun – пусть не будет у тебя раскаяния из-за твоих слов (Юг В170); SӨZLAS совм.

151

от sөzlә -: мы переговорили с моим младшим братом Кюль-Тегином (КТ 26).

СТМ: ЖӨБСІЙЕЛДҮ обсуждать (п.мо.): жөbsijeldu; Монг., Бур. зөвшілде – совещаться, советоваться.

**ДТ сөз; Каз. сөз; Рус. об(суж)дать, (суж)дение.

ОБШАРИТЬ

ДТС: JER ÇAYRISI поверхность земли (МК І 422);

*ÇARUQ чарыки (род обуви) (МК 19113); ÇARIQLA надевать (на ноги) чарыки: ol ajaqin çaruqladi – он надел чарыки (МК 5925).

**ДТ чарықла; чағрыла; Каз. шарла; шарықта; шарбы; Рус. об(шарил).

ОБЩЕСТВО

ДТС: КӨР много, обильно, очень: altuni kөp kümüsi kөp erdәnilәri kөp turur – у него много золота, много серебра и много драгоцненностей (ЛОК 342).

**ДТ көп; Каз. көпшілік, көпше – обще)ство; Рус. общество, общественный, во(обще).

ОБУВЬ

ДТС: OYUQ род обуви (МК І 67).

**ДТ оғұқ; Рус. обувь, сап(ог); Каз. ұйық.

ОГЛОБЛЯ (кол)

СТМ: ГОЛО бревно (Эвенк.); голо, гулу – 2. чурка (обгоревшая); 3. колода (ствол упавшего дерева); Орок.голо – 1. дрова; 2. основные бревна-поленья в костре; Ма. голтон – головешки (обгорелые концы дерева); Як. голомо, калыма – шалаш, балаган, жилище (временное, из бересты).

**Каз. (қола)мта – горячая зола; қалама – складывать (напр. балаган из бревен), кала – город; Рус. о(гло)бля, (кол), (кол)ышко.

ОГОНЬ

ДТС: JАQÇIRT от jаq – жечь, воспламенять (Suv 615);

СТМ: ЖАКУГДИ (жэгди) жаркий (Эвенк.); ТОҒО огонь

(Эвенк.).

** ДТ йақ, йақчырт; йағу, й(ағын); Каз. жақ, ж(ағу) – жег, жечь; шақ)пақ – огниво; Рус. (ого)нь.

152

ОГОРЧАТЬ

ДТС: ІКІRT быть подавленным, угнетенным: nizvaniliү qadүularqa ikirtmis siqilmis erürlәr – они угнетены печалями, связанными с (проявлением) страстей (Suv 70612).

**ДТ ікірт; Каз. ығыр, тұқырт; Рус. (огор)чать.

ОГРАБИТЬ

ДТС: OYRI вор, грабитель: oүri erig çubartti – вор раздел мужчину (МК ІІІ 429).

**ДТоғры; Каз. ұры. Рус. (огра)бить, вор, (воры).(гра)битель.

ОГРАДА (огород)

ДТС:ORDU ставка, резиденция хана, дворец: kelip tegdi elig turur orduүa – он дошел до ставки правителя (QBH 2720).

**ДТ орду; Каз. орда; Рус. ог(ород), г(ород), ограда, городить.

(Ср. город (орда).

ОГРОМНЫЙ

СТМ: АҒУ огромный (п.мо.aүu); монг.агуу иеке.

**Рус. (огро)мный, громоздкий; Каз. ауыр. (См. груз (аүruq).

ОГРЫЗАТЬСЯ См. грызть.

ОГУЛЬНО

ДТС: ÜKIL много, множество: ükil kisi – много людей (МК І 74); TÜKӘL полностью, совсем, сполна: davadarliүimni tükәl bilsin – пусть он узнает сполна мою преданность (Юг С80).

**ДТ үкіл, түкәл; Каз. түгел, күллі; Рус. (огуль)но.

ОДЕРЖИМЫЙ

ДТС: QUDUR, QUTUR быть одержимым, беситься: buzraç jemә qudurdi – Бузрач снова стал одержимым (МК І 144).

**ДТ қ(ұдұр), құтұр; Каз. қ(ұтыр); Рус. (одер)жимый, имя Футурлин.

ОДИН (одинокий)

ДТС:TUN – tun oүul – первый ребенок (МК ІІІ 137).

**ДТ тұн; Каз. (тұң)ғыш; Рус. о(дин).

ОЖОГ См. огонь, жёг.

153

ОЗЕРО

СТМ: ОСО (озо) вода (Сол.); <п.мо.usu(n) вода;

ДТС: SUV вода, влага: etil suvi aqa turur – воды Волги (Етиля) текут (MK I 73); SUVLAY водопой (МК І 464).

**ДТ сув, сувла; Каз. су — вода; Рус. (озе)ро.

ОЗОРНИК

СТМ: АЖАРАЙ озорник, сорванец (Як.); п.мо.ажіraі – черт.

**Рус. озорник; Каз. азар, азар-безер (?)

ОЗЯБНУТЬ

ДТС: ÜŞI, ÜŞÜT мерзнуть, цепенеть, озябнуть (МК ІІ 137).

**ДТүші, үшүт. Каз. үсі, үсіт. Рус. (оце)пенеть, (озя)бнуть, остыть.

ОКЕАН

ДТС: ӨGÜZ река: kөp müranlar kөp өgüzlar bar erdi – были много морей и много рек (ЛОК 32).

** ДТ өгүз; Каз. ағыс – течение; өзен – река; Нем. оzеn – океан;

Рус. (англ.) океан.

ОКОВЫ

ДТС: ВОQАҮU оковы, колодки, надеваемые на преступников

(МК І 446).

**ДТ б(оқағу; ); Рус. (оков)ы; Қаз. б(ұғау).

ОКОРОК

СТМ: ОҒО бедро, окорок (Эвенк.).

**ДТ ағ – нога; Каз. (бөк)се+аяқ; Рус. (око)р(ок), н(ога), от «б(ок)+н(ог)»..

ОКОЛО

СТМ: ДАҒА, ДАҒАМА близкий, недавно (Эвенк.), Кч. даакан – близехонький; Як.дағын – прикасаться; др. тюрк.jaү, jaүu.

**Каз. жақын, тақа, тақала – около; Рус. (око)ло, близ(ехон)ький; (См.давно, не(давно).

ОКРИК

ДТС: QIQIR, QIQIRIŞ кричать: qatiү ünin qiqirişu – вскричав громкими голосами (Uig IV C21); АJQIR кричать (ТТ ІІ А82).

154

**ДТ қықыр, қы(қырыш), айқыр; Каз. ақыр, ақыру; Рус. окрик, (крич)ать, крик.

ОКРУЖАТЬ

ДТС: QAVSA окружать: qavsaju olurdilar – уселись окружив (его) (Uig III 136).

**ДТ қавса; Каз. қорша; Рус. о(кружа)ть, кружить. (См. гусар).

ОЛОВО

СТМ: ТО(ҚОРДОН тоқ(олгон) олово (Ульч.); п.мо.tuү(ulүаn) свинец, олово.

**Каз. қорға)сын – свинец; Рус. олово.

ОЛЕНЬ

СТМ: ТУОЛАН олень-самец (Як.); Калм. түлң — пятилетний.

**Каз. бұлан; Рус. олень.

ОЛУХ

ДТС: ӨLӘК (өlі) мертвый: өlәktin tirigkә qumaru sөz ol – от мертвых живым достается слово (QBH 7621).

**ДТ өләк;Каз.өлік – мертвец; Рус. олух, лох. (См. вали, валить).

ОМУТ

СТМ: КОМО стоячая вода (Як.): хомо- залив, курья, глухой рукав реки.

**Каз. қом су; Рус. омут.

ОН

ДТС:OL он (МК ІІ 273).

**ДТ ол;Каз. ол; Рус.он.

ОПАЛЬНЫЙ

ДТС: ӨРӘL гореть: otça өpalür – горят подобно огню (ТТ В74).

**ДТ өпәл;Рус. (опаль)ный, (опал)еный, с(пал)ить. (См. пламя, плаха, палить, спалить, палач).

ОПОРА

ДТС: TIRӘ подпирать: ol qapuү tirәdi – он подпер дверь (МК ІІІ 262).

**ДТ тірә; Каз. тіре; Рус.о(пора), под(пира)ть.

155

ОПОХАЛО

СТМ: АРПУКИ опахало (Эвенк.); П-Т, С(һар)пун– махать, порхать; Як.харбыр – метла.

**Рус. опахало, п(орхать; Каз. қарпу, үр; от корня «ар», «ор», «үр» (үрлеу – дуть). (См. (ур)аган, буран, пурга.

ОПРОКИНУТЬ

ДТС: JAPRUL от страд. jap- : ton japruldi – одежда свалялась (МК ІІІ 107).

**ДТ йапрул; Каз. жапырыл, опырыл; Рус. (опро)кин(ул).

ОПТОМ

ДТС: ТОР, ТОРLА – собирать: jujqa qalin bolsar toplaүuluq alp ermis – если тонкое станет толстым, то собрать во-едино трудно (Тон13).

**ДТ топ, топла; Каз. топ, топта, топпен – собрать во-едино, в группу; Рус. оптом.

ОПУСТИТЬСЯ (опущенный)

ДТС: BOŞ пустой, свободный: boş ev – пустой дом (МК ІІІ 125).

СТМ: ФУСИ негодяй (Ма.).

**Каз. босаң – слабохарактерный; Рус.о(пусти)ться.

*ДТС: TÜŞ падать, вниз, слезать: er attin tüsdi – мужчина слeз с лошади (МК ІІ 13).

**ДТ түш; Каз.түс; Рус. (спус)к, (спус)(тись).

ОПУХОЛЬ См. пухнуть.

ОРАНЖЕВЫЙ

ДТС: JEGRӘN гнедой, рыжий: jegran at binip – сев на рыжего коня (КЧ13).

**ДТ йегрән; Қаз. жирен, шегір; күрең; Рус. (оран)жевый. (См. рыжий).

ОРАТЬ

ДТС:ORLAŞ кричать друг другу: bodun qamuү orlaşdi – все люди кричали друг другу (МК І 239).

**ДТ орлаш;Рус. орать; Каз. ұрсыс.

ОРГАН (анат.)

ДТС: OYRI орган чувств: tegin alti oүrilar tajaqi ol– оно является опорой для шести органов чувств (Suv 3643).

**ДТ оғры; Рус.орган, организм.

156

ОРГАНИЗОВАТЬ

ДТС: ӨRGІ воздвигать: el өrginin anta өrgipan etitdim – я велел воздвигнуть там трон (правителя) страны (МЧ34); ӨRKІ находящийся вверху: өrki kisilarkә içanүil – остерегайся людей, занимающих высокое положение (ТТ І65).

**ДТ өргі, өркі; Каз. өргі, жоғ(арғы) – верхний; Рус. (орга)низовать.

ОРЕЛ (ореол)

ДТС: ӨRLӘ подниматься: joqaru uçup jasil kөkkә өrlәp – полетев вверх в голубые небеса (QBN 4348).

**ДТ өрлә;Каз. өрле, жоғ(арыла). Рус. орел, ореол.

ОРНАМЕНТ

ДТС: ӨR вязать, плести: ol savdiç өrdi – он сплел корзину (MK I 173); ӨRМӘ өrmә şaç – заплетенные волосы (МК І 129).

СТМ: ҺИҒ(ЭРЭНТ)И орнамент (Эвенк.).

**ДТ өр, өрмә; Каз. өрнек – узор; Рус. орнамент.

ОРУЖЬЕ

ДТС: URYU орудие, которым бьют (МК ІІ 69).

**ДТұрғу; Каз. ұрғы; Рус. (ору)дие, (ору)жье. (См. ружье).

*ДТС: OR жать, косить: ol ot ordi – он косил траву (МК І 172); or- biç- срезать, cкашивать: (QBN 332).

**ДТ ор;Каз. ор, ору;Рус. (ору)довать.

ОСАНКА

ДТС: SIN стан,тело, туловище (МК ІІІ 138); bes kөzünür etüz sinlari soңuk siңir tamar et teri – пять членов видимого тела: кости, жилы, сосуды, мясо, кожа (Ма ІІІ 1813).

**ДТ сын; Каз. сын, мүсін; Рус. стан, о(сан)ка.

ОСВОБОЖДАТЬ

ДТС: BOŞ пустой, свободный: boş ev – пустой дом (МК ІІІ 125).

**ДТ бош. Каз.бос. Рус. (пус)т, пусто, пустой, пустыня, пусти,

пускать, отпустить, т.б. BOSA, BOSAN, BOSUN, освобождаться: qoj bosandi – овца освободилась (от привязи) (МК ІІ 142); BOSAT освобождать: ol bulunuү bosatti — он освободил пленника (МК ІІ 307).

**ДТ бош, боша, бошан, бошат; Каз. босат. босан, босату, бостандық; Рус. (осво)(бож)дать, пустить, (своб)ода. (Ср. опорожнять).

157

ОСЕЛ

СТМ: ЭЛЖИГ осел (Сол.);< п.мо.еlжіgеn; Чж.өһ-һеn – осел.

ДТС: EŞӘK осел (МК ІІ 246).

**ДТ есәк; Каз. есек; Рус. (осе)л, ишак.

ОСЕНЬ

ДТС: KÜZ осень: ol jil küzün – осень того года (МЧ20).

**ДТ қүз, күзін; Рус. осень; Каз.күз, күзгі.

*ÜSI, ÜSÜT мерзнуть, цепенеть, озябнуть (МК ІІ 137).

**ДТүші, үшүт; Каз. үсі, үсін – озябнуть; Рус. осень. (Ср. (оце)пенеть, (озя)бнуть, остыть.

ОСКОМА

ДТС: QAMA набиваться (об оскомине): oүli qizi tisi qamar –

у сына и дочери на зубах оскомина набивается (МК ІІІ 272).

**ДТ қамa; Рус. ос(коминa).

ОСКОРБИТЬ

ДТС: QARIT оскорбление (МК І 356).

**ДТ қарыт;Рус. ос(корб)ить.

ОСНОВА (ось)

ДТС: ТӨZ корень, основа (USp 236).

**ДТ т(өз); Каз. өз, өзек; Рус. (ос)нова.

ОСТАНОВКА

ДТС: ТIN остановиться, прекращаться: jiүla tinma – плач, не переставай (QBK 33812); tin – остановись! (замолчи!) (МК ІІ 28).

**ДТ тын; Каз. тын, тыным, тыныс; Рус. ос(тан)овка, ос(тан)ки.

(См. с(тан), с(тан)ица, с(тан)ция, и др).

ОСТАТОК

1. ДТС: ТАŞLА бросать (камень): ol itiү tasladi– он бросил камень в собаку (МК ІІІ 294).

**ДТ ташла; Каз. таста, тастал – бросить, оставить, отставить; Рус. отстал, отставить, оставить.

2. ДТС: ТӨК лить, подливать; сыпать: оүlаn suv tөkdi – мальчик пролил воду (МК ІІ19); tөk- şaç- парн. рассыпать, изливать;

**ДТ төк-шач; Каз. шаш та төк, ас та төк; таста+ төк; Рус. оста(ток).

158

ОСТРОВ

ДТС: OTRUY остров: erdәnilig otruүqa tegdilәr – они достигли острова сокровищ (КР 337).

**ДТ отрұқ; Рус. остров.

ОСТРЫЙ (острие)

ДТС: ÜSTIR побуд. от üs-: ol oq üstürdi – он заставил просверлить отверстие в стреле (МК І 222); UÇURUҮ острие, вершина, шпиль (Uig ІІ 40107).

**ДТ үштір; ұчұрұғ; Каз. ұшы, үшкір; Рус. (остр)ие, острый. (См. стрела).

ОСТЫТЬ

ДТС: ÜŞI, ÜŞÜT мерзнуть, цепенеть, озябнуть(МК ІІ 137).

**ДТ үші, үшүт;Каз. үсі, үсіт, үсіту; Рус. остыть, (сту)жа, (сту)деный, (осту)дить, (оце)пенеть.

ОСЯЗАТЬ (ощущять)

ДТС: SEZ — ощущать, чувствовать: bajatqa bu qorqu saqinçin sezip – чувствуя страх перед богом (QBN 44012). SEZIN, SEZIT предпологать, сомневаться, подозревать (МК ІІ 117).

**ДТ сез, сезін; Каз. сез, сезу, сезеді; Рус. о(сязать), о(щущать).

ОТВЕРГ

ДТС: ІТӘR отвергать: kөңül qaçiү ermәksiz nomuү tөrüg itәrur – сознание отвергат установления, которые не имеют данных для существования (Suv 36414).

**ДТ итәр; Каз. итер; Рус. (отвер)г. отвергнуть.

ОТВЕТ

ДТС: JANUТ, JANТUТ ответ: jantut sevenç tapiү uduү qilduq – чтобы в ответ выразить радость и почтение (Uig I 2717).

**ДТ й(антұт); Рус. ответ; Каз. жауап;

ОТВЕДАТЬ

ДТС:TATIL страд. от tat-: пищу отведали (МК ІІ 120).

**ДТ татыл; Каз. тат, татыл; Рус. о(тведал).

ОТДЕЛЯТЬ (отдел, отделение)

ДТС: АDІR (АJIR) разделять, отделять друг от друга; различать: ajirmas men begsig ja qulsiү kisig – не разделяю я людей, беки они

159

или рабы (QBH 688); АDIRIL – страд. от adir. 1. быть отделенным; 2. отделяться, расставаться, разлучаться: türk bodun tabүaçda adirilti – тюркский народ отделился от Табгач (Тон2).

**ДТ адыр, айыр, адырыл; Каз. ажыра, айыр, айырыл; Рус. отдел,

отделение, (отдел)ить, отдельно;

ОТЕЦ (отче, отечество)

ДТС: АÇU (еçü) — отец: seziksiz bir-oq sen aj meңü açü – поистине ты ведь един, о вечный отец (QBH 1029); EÇU предки: kisi oүlinta uza eçum apam bumin qaүan istami qaүan olurmi – над сынами человеческими воссели мои предки Бумын-каган и Истеми-каган (КТ б1).

СТМ: ЭЦЭГ отец (монг.); п.мо.еçіgе, еtіке; Як.әсәкәі- дедушка

**ДТ ачу, ечу; Тат. әти; Рус. отче, отец, отечество, отчизна, вотчина; Каз. әке.

ОТЛИЧИТЬСЯ (отличил)

ДТС: SEÇIL отличаться: biligin seçildi kisi jilqidin – знанием отличается человек от животного (QBН 716).

**ДТ сечіл; Рус. от(личил), отличиться, личность.

ОТКРЫТО

ДТС: ӨRТGÜSÜZ открыто: esitti tөzü xalq ani өrtgüsüz – весь народ открыто слушал это (QBN 19913).

**ДТ (өртгү)сүз; Рус. открыто.

ОТКУПОРИТЬ

ДТС: QОР, QОРUR поднимать (в разных значениях): оl meni ornumdin qopurdi – он поднял меня с места (МК ІІ 72).

**ДТ қопур; Каз. қопар – копать; Рус. от(купорить). (См. копать, копи (рудник), закупорить).

ОТОПЛЕНИЕ (топить)

1. ДТС: OT огонь: ot өçdi – огонь погас (МК І 164).

2. ДТС: ӨРӘL гореть: otça өpalür – горят подобно огню (ТТ В74).

**ДТ от+өпәл; Рус. (от+опл)ение. Ложный корень «топить, топка».

ОТРОК

СТМ: ЭДЭР бодрый (п.мо.):еdеr;

**Як.әдәр – отрок; Рус. б(одрый, отрок.

160

ОТРОСЛЬ

ДТС: ТАРА, ТАРАSLА рассеивать, разгонять: aniң susin taradi – он рассеял его войско (МК ІІІ 260).

**ДТ тара, тарасла; Каз. тарау, тарам, тарас; Рус. о(трос)ль.

ОТРОСТОК См. рост, расти (от ДТ «өс»).

ОТСТАЛ (остался)

ДТС: ТАŞLА бросать (камень): ol itiү tasladi– он бросил камень в собаку (МК ІІІ 294). **ДТ ташла; Каз. таста, тастал – бросить, оставить, отставить; Рус. отстал, отставить, оставить.

ОТСЫРЕВШИЙ (сыро)

ДТС: ЕRІК отсыревший, гнилой (МК І 70).

**ДТ ерік; Каз. ірік, шірік, шіріген; Рус. от(сырев)ший, сырой.

ОТТЯПАЛ

ДТС: ÇАРIL, ÇАРIТ страд. от çар- перен. быт казненным (МК 32811).

**ДТ чап, чапыл, чапыт; Каз. шап, шабыл – отрубить; Рус. от(тяпал), от(тяп)ать.(Ср. (сабл)я).

ОХЛАДИТЬ (холод)

ДТС: SOYUТ, SOYUL охлаждаться, холод (Rach I 18).

**ДТ соғұт, со(ғул); от слг. «ғул» Рус. (хол)од, охлаждать; От второго слг. хо(лод) от «лод» ложн. корень – лед. Каз. суыт, суыл.

ОХОТА

СТМ: АКАТА лук (оружие) (Эвенк.); ДТС: АТ стрелять: ja qurup оq аtаr – натянув лук, выстрелил (Uіg ІІ 8749).

**ДТ ат; Каз. ат, ату – стрелять; Рус. ох(ота);

ОЦЕПЕНЕТЬ

ДТС: ÜSI, ÜSÜT мерзнуть, цепенеть, озябнуть (МК ІІ 137).

**ДТ үші, үшүт; Каз. үсі, үсіт; Рус. (оце)пенеть, (озя)бнуть, (остыть. (Ср. цепь, цеплять).

ОЧАГ

ДТС: OÇAQ, OTÇUQ очаг, печь (ТТ VІ86, МК І 490).

**ДТ очақ; Рус. очаг; Каз.ошақ (от жақ)?

161

ОЧЕВИДНО

1. ДТС:AÇÜQ открытый, ясный: açuq көк – яснок небо (MК 4415);

2. ДТС: ВІТ лицо, физиономия (ТТ ҮІІ 414);

**ДТ ач+біт; Каз. аш+бет; беті ашық – очевидно; Рус. очи+видеть – очевидно.(Ср. видеть, ведать).

ОЧЕРК

ДТС: UÇRA встречаться: bitig uçrasar – встретится документ

(USp 55).

**ДТ ұчра; Каз. (ұшыр)асу;Рус. встреча, (очер)к.

ОЧЕРЕДЬ (череда)

ДТС: ÇERGӘ черед, очередь: kedin kelti çergә өzüm sөzlәgü – затем пришел черед мне говорить (QВN 183).

**ДТ чергә; Рус. черед, очередь.

ОЧЕНЬ

ДТС: ASA очень: asa jeg – очень хороший (TT VIII N6).

**ДТ аса; Каз. аса, (өте); Рус. (оче)нь, хор(ошо?).

ОЧИ

ДТС: AÇ, AÇIL раскрыться: tәңri qapiүі açilti – раскрылись небесные врата (ТТ І144). AÇUQ открытый, ясный: açuq көк – яснок небо (MК 4415);

СТМ: СОЛА-СОЛА ОЧИН НАСАЛ расширенные глаза (Нан.).

**ДТ ач, ачыл; Каз. аш, ашыл – раскрыться; Рус. очи, (очнул)ся, очки, р(асши)рять.

П

ПАДАТЬ (пасть)

СТМ: БАТ вмещаться (Як.); п.мо.baүta; др.тюрк. bat погружаться.

**Каз. бат, батыру, батыс; Рус. за(пад), (пад)ать, пасть, упасть, и.др.

ПАЛИТЬ (спалить)

ДТС: ӨРӘL гореть: otça өpәlür – горят подобно огню (ТТ В74).

162

**ДТ өпәл; Рус.(пал)ить, с(пал)ить, опаленый, плавить, пламя, плаха, палач, пальба, пли!(См. опальный).

ПАЛКА

ДТС: TAL ива, тальник: bodi aniң tal – ее стан (словно) ивовый прут (МК І 412).

**ДТ тал; Каз. тал; Рус. (тал)ьник, (пал)ка?

ПАЛИЦА

СТМ: БОЛО палица, посох (Сол.)

**Каз. балдақ – костыль, посох; Рус. (пали)ца, (посо)х. (Ср. набалдашник).

ПАР

ДТС: BURUT испарять, выпаривать: ot asiçni burutti – огонь выпарил котел (т.е. воду из котла) (МК ІІ 302).

**ДТ бұрұт; Каз. парлат; Рус. пар, испарять. (См. пернуть).

ПАРА

ДТС: ВІRLӘ вместе: edgu javlaq bulsar birlә bulalim – если мы найдем доброе или дурное, мы найдем вместе (КР 304);

**ДТ бірлә; Каз. бірге – вместе, на-пару; Рус. пара, парный.

ПАРЕНЬ

СТМ: ҺУРКЭКЭН (уркэн, урен) парень (Эвенк.); Орок. пурэннэ – парень.

**Каз. өркен, өрен – молодежь; Рус. парень.

ПАРИТЬ (в воздухе)

СТМ: ҺАРИ парить (в воздухе) (Эвенк.): һарикта, оргокту – парить, смотрет вверх; др.тюрк.qаliq – небо;

ДТС: QALІQ небо, небеса, небесный, воздушный: qaliq qasi tügdi – небо нахмурило брови (QBN 1813); QALІТ поднимать вверх, вздыбливать (КР 523).

**ДТ қалық, қалыт; Каз.қалықтау; Рус. парить. (См. летать, полет).

ПАРЧА

ДТС: BARÇIN шелковая материя: tөsәklik barçin – шелк на тюфяк (МҚ 2546).

**ДТ барчын; Каз. баршын; Рус. парча.

163

ПАСМУРНЫЙ

ДТС: BUSАR покрыться туманом, мглою, стать пасмурным: көк busаrdi – небо окуталось мглою (МК ІІ 78).

**ДТ бұсар; Рус. пасмур)ный.

ПАСТИ (пастух, пост)

ДТС: PUS, PUSUS укрываться, устраивать засаду, засада: beg jaүi qapusdi – правитель устроил засаду на врага (МК ІІ 10).

**ДТ пұс, пұсұс; Рус. (пас)ти, пастух, пастырь, пост, постовой.

ПАУК

ДТС: ВӨJІ паук (МК ІІІ 141).

**ДТ бөйі; Каз. бүйі; Рус. (пау)к.

ПАХНУТЬ (запах)

ДТС: JIPAR мускус: men jipar saсtim – я разбрызгал мускус

(МК ІІ 4).

**ДТ йыпар; Каз. (жұпа)р; Рус. (запа)х. От слога «пах» ложн. корень «пахнуть, пахучий».

ПАЧКАТЬ

ДТС: ÇALPAŞ пачкаться, загрязняться (МК 37012).

**ДТ чалпаш; от слг. «паш» Рус. (пач)кать, пачкаться; Каз.изобр. шалп; шалшық – лужа.

ПЕЛЕНОК (пленка, пелена)

ДТС: OYLAN ребенок, мальчик: oүlan bеlәldi – ребенок был закутан в пеленки (МК ІІІ 196);

**ДТ белә, беләлді; Каз. бөле, бөлен)ді (бесікке) – пеленать; байлан; Рус. пелен)ок, пелен)ать; пеленка, пленка, пелена. (См. бант).

ПЕНА

СТМ: ҺОФЕН пена (Ма.); ДТС: КӨРІК, КӨРÜК пена: көl көрügі– озерная пена (МК ІІІ 36).

**ДТ көпік, көпүк; Каз. көбік; Рус. пена, пениться.

ПЕНИЕ

ДТС: ÜNLÜG с голосом (QBN 1847).

** ДТ үнлүг; Каз. үн, ән – пение, песня; Рус. п(ен)ие.

164

ПЕРВЫЙ

ДТС: BIR (ber) один: bir erig oqun urti – одного мужа он поразил стрелою (КТ 36).

**ДТ бір; Каз. бір, біреу, бірінші; Рус. (перв)ый, первичный, пере)дний, в(перед), переть, прё)т, пре)жде, пре)дки, и др.

*СТМ: БЭРИJЭТЧИТ передовой (Эвенк.) < Як.бәриәт – перед.

ПЕРЕДАТЬ

1. ДТС: BER давать, вручать, даровать: qizimin qalinsiz bertim – своих дочерей я выдал замуж без выкупа (Е 747);

2. ДТС: TARAТҮU дары, дань: taratүu tartip dost tutar tep tedi – поднесу дары и буду обращаться как с другом (ЛОК 132).

**ДТ бер; таратғу;Каз. бер, беру; тарат, тaрту;Рус. дарить, дар, подарок, дать, давать. /Каз. бер+тарт – Рус. пере+дать.

ПЕРЕКОП (перекопать)

ДТС: QОР, QОРUR поднимать (в разных значениях): оl meni ornumdin qopurdi – он поднял меня с места (МК ІІ 72).

**ДТ қопур; Каз. қопар – копать; Рус. от(купорить). (См. копать, копи).

ПЕРЕЦ

ДТС: MURÇ перец (МК ІІ 186).

**ДТ мұрч; Каз. бұрыш; Рус. перец.

ПЕРНУТЬ

ДТС: BURUT 1.испарять, выпаривать. 2.дурно пахнуть, пускать ветры: oүul burutti – мальчик пустил ветры (МК ІІ 302).

**ДТ бұрұт; Каз. парлат; Рус. пернуть, пердеть.

ПЕСТ

ДТС: ВАSU пест (МК 5442).

**ДТ басу; Рус. пест; Каз. әл(пешт)еу – пестовать.

ПЕСТРЫЙ

ДТС: ESRІ пестрый: esri maүa jalim qajaqa өnup barmi – пестрая змея поднялась на крутую скалу (ТһS ІІ 60).

**ДТ есрі; Рус. п(естры)й; Каз. ерсі?

165

ПЕТУХ

ДТС: TAQUQ курица (МК І 447); СТМ: ГИТУКУ куропатка

(Ма.).

** ДТ тақуқ; Каз. тауық; Рус. пе(тух).

ПЕТЬ (спеть)

ДТС: ЕТ петь: sinүaç etar miң unun – соловей поет на тысячу голосов (QBH 1412).

**ДТ ет; Каз. айт (ән айт); Рус. п(еть), сп(еть).

ПЕЧАТЬ

ДТС: ВАS 1. давить; 2. ставить (печать): tamүalarimizni basip bertimiz – мы поставили свои печати (USp 2110).

**ДТ бас; Каз. бас, басу – давить, надавить; Рус. (печа)ть.

ПЕЧЬ (пища)

ДТС: BIŞ вариться, свариться; BIŞIY вареный (о пище): bişiү aş – вареная пища (МК І 372).

**ДТ быш, бышығ; Каз. піс, піскен – варить; Рус. печь, пищя, ки(пяч)енный, (печ)еный; от метат. (сп)елый.

ПЕЧАЛЬ

ДТС: BIŞ,BUŞ, BUŞAN, ВUŞRUL печалиться: sen nen buşma buşrulma – ты совсем не печалься и не тревожься (Suv 62218).

**ДТ быш, бушан, бұшрұл; Рус. печаль; Каз. пешене?

ПЕШИЙ (пешком, пешеход) См. спешить.

ПЕЩЕРА См. нора, дыра.

ПИК

ДТС: BEJÜK высокий: biligni bejük bil uqusni uluү – знание чти высоко, разумение – велико (QBN 2311).

**ДТ бейүк; Каз. биік; Рус. пик (горы, и др).

ПИЛА (пилить)

ДТС: ERРӘL пилить, распиливать: jiүaç erpәldi – дерево распиливалось (МК І 244).

**ДТ ер(пәл); Рус. (пил)ить.

166

*СТМ: ҺИЛКИ стереть, вытереть (Эвенк.); Орок. пикку – потереть (руки); Нан. пилқи – натирать, потирать.

**Каз. үйке, сүйке; Рус. пили.

ПИЛЮЛЯ

ДТС:LI пилюля (Raçh II 230).

**ДТ лі; Рус. пи(лю)ля, (ле)чить, (ле)карь.

ПИНАТЬ

ДТС: ТЕРІN- возвр. от tер-: er atin tepindi – мужчина пинками подгонял коня (МК ІІ 140).

**ДТ тепін; Каз. тебін; от слг. «пін» ложн. корень Рус. (пин)ать, пинок.

ПИРОГ

ДТС: ÇORАК чурек, (хлеб) (МК 19515).

**ДТ чөрәк; Рус. че(бурек)и, пирог.

ПИСАТЬ (пиши)

СТМ: БИЧИ писать (резбой на камне- Х.К-Т) (п.мо); biçig (тюрк.) письмо, письменность; БИШИГ договор (МК №1994).

**Каз. піш – резать; пышақ – нож; Рус.пиши, писать, письмо, письменность, писатель, и др.

*ДТС: ВІÇ срезать:çeçak jasliү ersa biçar men uli – если цветок окажется вредным, срежу его под корень (QBN 1924); ВІÇАК нож: ol biçak bilәtti — он дал наточить нож (МК 42013). (Ср. пшено, пшеница, пашня).

ПИТЬ

СТМ: ИЛӘ тарелка (Сол.); Ма. фила – блюдце; п.мо.ріlа блюдо; Сол. бітеге — пить.

**Каз. пиала – блюдце, стеклянная посуда; Рус. блюда, пила, пить, тар(елка), ела, есть.

ПИХАТЬ См. тыкать (втыкать).

ПИЩА

ДТС: BIŞ вариться, свариться; BIŞIY вареный (о пище): bişiү aş – вареная пища (МК І 372).

167

*ДТС: IÇІŞ- совм.от іс — пить) пить вместе с кем-либо: ol meniң birlә süt içişdi – он пил со мною молоко (МК І 181).

**ДТ быш, бышығ; Каз. піс, піскен – варить; Рус. печь, пищя, ки(пяч)енный, (печ)еный; от метат. (сп)елый.

ПИЩАТЬ

СТМ: ПИЧА свистеть, пищать (Эвенк.).

**Каз. (пыс)қыру, (ыс)қыру; Рус св(ис)т, писк, пищать.

ПЛАКАТЬ (плачь)

ДТС: АҮІLА , ІҮLА, JIҮLA плакать: oүlan iүladi – ребенок плакал (МК І286); ІҮLAŞ совм. oт іүlа-: oүlan iүlaşti – дети заплакали

(МК І 240).

**ДТ ағыла, ығла, йығла, ығлаш; Каз. жыла, (ағыл-төгіл), жылас; Рус. плач, плакать, и др.

ПЛАМЯ (пылать, плаха, палач, и др.) См, опала, опальный.

ПЛАНКА

ДТС: KӨKLAN планки: er kөklandi – к седлу прикрепили планки (МК ІІ 253).

**ДТ кө(клән); Рус. (план)ка.

ПЛАТА (платежь, платить, расплата) См. купля, купить (пұл).

ПЛАТОК

СТМ: БИЛАТ платок (Эвенк.).

**Каз. байла, байлат; Рус. (плат)ок. (См. бант).

ПЛЕВАТЬ

СТМ: НІЛБУ слезиться; плевать; (п.мо.nilbu);

**Як.нелбо – плевать; Каз. (сіле)кей – слюня; Рус. (слю)ня, (пле)вать.

ПЛЕН (полон, пленять)

ДТС: BULNA пленить, брать в плен: er jaүni bulnadi – мужчина взял врага в плен; BULUN пленник: bulun bolup basi tiүdi – став пленником, он склонил голову (МК І 307);

**ДТ бұлұн; Рус. полон,полонить, плен, пленник.

168

ПЛЕЧО

ДТС: BILӘK запястье; предплечье: bu bilәzük ol bilәk qavurүan – этот браслет жмет запястье (МК 25811).

**ДТ біләк; Каз. білек; Рус. (пле)чо, пальто.

ПЛЕМЯ (люди)

СТМ: ИЛЭ человек (Эвенк.): и(лэди); п.мо.еl человек;др.тюрк. еl народ.

**ДТ ел; Каз. ел – племя, народ; от метатезы «ел» Рус. (лю)д, люди; п(ле)мя.(См. люди.)

ПЛЕШИВЫЙ

СТМ: ГИЛАЖАН 1.голый; 2. плешивый (Ма.); Як.кілчікій – плешивый.

**Каз. жалаң – голый; Рус. голый, плешивый. (См. нагой).

ПЛИ! См. опала, палить, и др.

ПЛОД

СТМ: БОЛО осень (Эвенк.); п.мо.bol созревать, поспевать; монг. (болов)(сро) – созревать, поспевать; др.тюрк.bol становиться, делаться.

** Каз. бол, болды; Рус. 1. плод. 2. со(зре)вать, зрелый.

ПЛОХОЙ

ДТС: ALIҮ (jabilaq) плохой (МҚ 448);

*ІLІQ портиться (QВN 368)

СТМ: ВАЛ`АХА несчастье (Ульч.) Нан. валиха – плохо

**ДТ алығ, йаблақ; Каз. былық? Рус. плох, (плох)о.

ПЛЫТЬ (плот, флот)

ДТС: BULIT, BULUT облака: bulіt teg şaç – волосы как облака

(МК І 354).

**ДТ бұлыт; Каз. бұлт; Рус. о(блак)а; плыть, плавать, флот, флотилия.

ПЛЯС (плясать)

ДТС: ВÜDІ, ВÜJІ плясать, танцевать (ТТ Х145); ВÜJÜŞ совм. от вüjі-: oүlan вüjüşdi – мальчики плясали (МК ІІ 93).

**ДТ бүді, бүйі, бүйүш; Каз. би, билес, билет; Рус. пляс, плясать; балет, бал.

169

ПОВАР

ДТС: QAYUR (qovur) жарить, калить (МК ІІ 81): saçqa qaүurzun – пусть поджарят на сковороде (Rach ІІ 223);

*СТМ: БАҒУРЧИ(боғорчи) черпак (Як.); п. мо. (бағұр)чы стольник (устар.).

**ДТ қағур; Каз.қуыр; Рус. ско(вород)а, (кавар)дак, (вар)ить, повар.

ПОГОДА

СТМ: БУҒА местность (Эвнек. Урм.); п.мо.buid захолустный ( лес). **Каз. бүк, бұйығы; Рус. буг (лес); (пог)ода.

ПОГОДЬ (погоди)

ДТС: ВӨGӘ, ВӨКӘ запруживать, преграждать (МК ІІ 19).

**ДТ бөгә; Каз. бөгел – погоди; бөгеді – преградил, задержал; Рус. погоди.

ПОГОНЩИК (погонять)

ДТС: ВАQ внимательно смотрет, обозревать (QВК 1045); ВАQІN возврат. от baq- : is qadaqin – посмотри на дело (МК 3478).

**ДТ бақ, (бақын); Каз. бақ, (баққан), бақташы – смотряший, погонщик; Рус. (погон)шик, поганый (кочевник, степняк).

ПОДДАННЫЙ

ДТС: BODUN подданные, население, народ: bajudi bodun ham etildi eli – разбогател и подданные, и государство было устроено (QВН 4213);

**ДТ бодұн; Каз. бодан; Рус. (поддан)ный, подданство.

ПОДМЫШКА (мышцы, мускула)

ДТС: QOLBIÇ, QOLТIQ подмышка: belin qolbiçin aүirtur – вызывает боль в пояснице и под мышкой (ТТ VII 253).

**ДТ қолбыч; от слг. «быч» Рус. под(мыш)ка, мышцы, мускула; Қаз. (бұлш)ық ет.

ПОДОЛ (полог)

СТМ: ПУТУ(Н) подол (Ульч.); БОЛО нарукавник, обшлаг (Орок, Нан.).

**Каз. етек, балақ – полог; Рус. п(одо)л, полог.

170

ПОДПИРАТЬ

ДТС:TIRӘ подпирать: ol qapuү tirәdi – он подпер дверь (МК ІІІ 262).

**ДТ тірә; Қаз. тіре, тірет; Рус. под(пира)ть, о(пора).

ПОДНИМАТЬ

ДТС: MÜN подниматься, садиться верхом(QBK 3471).

**ДТ мүн; Каз. мін; от метатезы Рус. под(ним)аться, поднимать. .

ПОДРОБНО

ДТС: ТАRА рассеивать: aniң susin taradi – он рассеял его войско (МК ІІІ 260).

**ДТ тара; Каз. тара)т – рассеять, раз(дробит)ь; таратып айт – рассказать до мелочей; Рус. дро)бить, по(дро)бно.

ПОЖАР

СТМ: ДҮР(БЕЛЗЕ) гореть (п.мо).

**Каз. дүрбелең – суматоха; Рус. пожар.

ПОЗОР См. бузить.

ПОЗДНО (опоздать)

ДТС: UZUN долгий, длинный:kөzәgü uzun bolsa elig kөjmәs – если кочерга будет длинной, рука не сгорит (МК І 448).

**ДТ ұзұн; Каз. ұзын, ұзақ; Рус. п(оздн)о, п(оздн)ий, оп(оз)дать

ПОКАЗ (показуха, кажется) См. глаз (көз).

ПОКИДАТЬ (покинуть, кинуть)

ДТС: KET уходить: er jerindin ketti – мужчина ушел со своего места (МК ІІ 296).

**ДТ кет; Каз.кет, кету – уйти, покидать; Рус.по(кид)ать, по(кин)уть, кинуть.

ПОКЛАЖА См. класть.

ПОКОЙНИК (покой)

СТМ: БУККИ покойник, умереть (Ороч.); Сол. бутки – покойник; Як.бүт – оканчиваться, умирать.

**Каз. бітті – закончился; Рус. (поко)йник.

171

ПОЛЕ (поляна)

СТМ: АВЛАН поляна, луг (Эвенк.); п.мо.аүlaү – дественный (о лесе); уединенный; Як.аләс – поле, луг (окруженные лесом).

**Каз. алаң, ай(лақ), ау(лақ), (лағ)у; Рус. п(олян)a, поле.

ПОЛЕТ См. летать (қалыт).

ПОЛЗАТЬ (ползал)

СТМ: БОЛ-JОЛ ползать (о змее) (Ульч.).

**Каз. жылжу, жылжыған – ползал; жылан;

**ДТ йылан – змея; Рус. пол(зал), ползать.

* ДТС: JILAN JIL(I) год змеи (MK I 346).

ПОЛК (полка)

ДТС:BӨL делить, разделить (Suv 31317); BӨLUK доля: bolük jernin satiүi – стоимость доли земли (USp 124).

**ДТ бөл, бөлүк; Каз. бөл, бөлік.; Рус. полк; (полк)а.

ПОЛНЫЙ

ДТС: ТОLІ, ТОLU полностью, полный: tolu idis – полный сосуд (МК ІІІ 232).

**ДТ толы; Каз.толы; Рус. (тол)стый; (пол)ный, на(пол)нять.

ПОЛОВИНА (полдень)

СТМ: ДУЛИ середина (Сол.):дулгу – средний палец; долин – полдень; пополам; Эвен. дулағ – середина; п.мо.duli средний.

**Каз. (тыла)қ – дули (фига); (үле)с – д(оля); Рус. доля; дуля (букв. среди двух пальцев; (поло)вина, (пол)день;

ПОЛОС (полоска)

ДТС: TILIŞ совм. от til-: резать на полоски (МК ІІ 108).

**ДТ тіліш; Қаз.тіліс, тілім; Рус. (полос)ки.

*ДТС:ALА пегий, в яблоках: ala at – пегий конь (МК 5316).

**ДТ ала; Каз. ала; Рус. п(оло)ска, п(оло)сатый.

ПОЛУЧИТЬ

ДТС: BUL получить: uzun jaş tilәsә bulur aş bilә – коль хочешь долгой жизни, получишь ее через пищу (QBN 1248); BULUNÇ добыча, находка, приобретение (ТТ VІІI E9).

172

**ДТ бұлұнч; Рус. (получ)ить; Қаз. пұл, (олж)а; (См. купил, платить, плата)

ПОМОЩЬ

ДТС: JUMUŞ дело, поручение; jumuş qil – работоть, прислуживат (QBN 30014).

**ДТ йумуш; Каз. жұмыс – работа; Рус. помощь.

ПОНЯТЬ (понимать)

ДТС: UNA соглашаться: unаmаң – не соглашайся (Тон35); UNAТ побуд. от una-: оl mеnі unatti – он побуждал меня согласиться (МК І 215).

**ДТ ұна, ұнат; Каз. ұнат – нравиться; Рус. п(онят)ь, понимать.

ПОНРАВИТЬСЯ (нравственность)

ДТС: UNARÇA насколько можно:unarça ajajin jari ber meңa– говорить насколько смогу, помоги мне (Юг С4).

**ДТ (ұнар)са; Қаз. ұнаса; Рус. п(онра)виться.

ПОРА

ДТС: ВАR, ВАRІN идти, отправляться: naru bаr – иди туда!

(МК 54314).

**ДТ бар; Каз. бар, барды, бару; Рус. пора (времяидти, отпраляться).

ПОРАЖЕНИЕ

ДТС: ВЕRІŞ — совм. от bеr-: olar bir birkә qiz berişdi – они выдали замуж друг другу дочерей (МК 3161).

СТМ: БЭРИН поддаться (Эвенк. < Як.).

**ДТ бер, беріш; Каз. бер, беріс, беріліс – капитулировать, (букв. отдаться); Рус. (пораж)ение.

ПОРОЖНИЙ (испражняться)

ДТС: BOŞ пустой, свободный: boş ev – пустой дом (МК ІІІ 125).

**ДТ бош; Каз. бос; Рус. (порож)ний, ис(праж)няться. (См. пуст (бос).

ПОРОСЕНОК

СТМ: ТОРОЙ поросенок (Монг.); п.мо.toruі.

**Каз. (тора)й; Рус.(поро)сенок.

173

ПОРОША (порошить)

СТМ: КЕРОУ иней (Эвенк.); <Як.: кыраса – снег (мелкий), пороша; п.мо.кіrаүu(n) иней.

**Каз. қырау – иней; Рус. (поро)ша, (поро)шить, моросить, порошок, порох.

ПОРТИТЬСЯ (порченный)

ДТС:АРRА (орrа) портиться (ТТ ІІ В16); ARTA портиться: et ol bu kişi kөңli artar jidir – сердце человека из мяса, (оно) портиться и протухает (QBN 35013).

**ДТ опра, арта; Рус. (порти)ться, ис(порти)ться; Каз. борсы; Аз.(порсу)мақ; Рус. (порче)ный,ис(порче)ный.

ПОРУЧИТЬ

ДТС: ВЕRІŞ – совм. от bеr-: olar bir birkә qiz berisdi – они выдали замуж друг другу дочерей (МК 3161).

**ДТ бер, беріш; Рус. (поруч)ить; Каз. беріс – отдать что-л.

ПОРЯДОК

ДТС: ТӨRÜ порядок, обряд (Uig I 2510).

**ДТ төру; Каз. төре, төрелік; (рет)тік, реттеу?); Рус. 1. (поря)док; 2. по(ряд)ок.

ПОСЕРЕТЬ

ДТС: ВОZ серый: boz at – лошадь серого цвета (МК ІІІ 122).

**ДТ боз; Каз. 1. боз, бозар, бозару – (посер)е)ть; 2. бо(зар), сұр – (сер)ый; Рус. 1. (посер)еть, посере)ть; 2. (сер)ый.

ПОСЛЕ

ДТС: BASА, BASАQІ после, следом: men anda basa keldim – я пришел после него (МК 5442).

**ДТ баса; Каз. ізін баса, (ізле, ізде); Рус. после. (по следу).

ПОСОЛ (сылка)

ДТС: JALABAÇ посол: tuput qanqa jalabaç bardim – и ходил послом к тибетскому хану (Е 298).

**ДТ йала(бач); от слг. «бач» Рус. (пос)ол; (пос)ылать, (посыль)ный, сыльный, сылка, и др.

174

ПОСТЕЛЬ

1. ДТС: TӨŞӘK постель (QBN 24111). TӨŞӘL постелить (МК ІІ 128);

2. СТМ: ТІJЛГӘ стлать, постилать (Як.): тәjлах – шкура (оленя) для подстилки.

**ДТ төшәк; Каз. төсе, төсек; тулақ – шкура; от «төсе» и «тул)ақ» Рус. пос+тель, постилать, стилать.

ПОСТ (поститься)

ДТС: ВАÇА, ВАÇАҮ, ВАÇАQ, ВАÇАТ христианский пост (МҚ 20712); ariү baçat – в чистоте поститься (Suv 52413).

**ДТ бача, бачат; Рус. пост, постится.

ПОТЕРЯ (терять)

ДТС: JIT исчезать: jitti neң – нечто исчезло (МК ІІ 314); JITTUR, JITUR побуд. от jit-: er jarmaq jiturdi – мужчина потерял деньги (МК ІІІ 67).

**ДТ йыт, йыт+тұр; от метат. слг. (тыр+йыт) Рус. тер+ять, потерять, исче(зать); Каз. зыт, жыттыр?

ПОТЕНЦИЯЛЬНЫЙ

ДТС: ВUТUN 1. весь, целый, полный, цельный, сполна; 2. надежный, честный: bu іskә butun er kerәk – для этого дела нужен заслуживающий доверия мужчина (QBN 1059). **ДТ бүтүн, бүтүнісі; Рус. (потен)циял, (потенциа)льный; Каз. бүтін, бүкіл, күллісі.

ПОТОМ (затем)

ДТМ: ӨТRÜ потом, затем: uluү tindi otrü oүulqa baqa ajur – он долго молчал, затем говорит сыну (QBK 7213).

**ДТ өтру; Каз. өту, өткен соң; Рус. п(ото)м, з(ате)м. (Ср. утром).

ПОТОМОК

ДТС: ТOY рождаться, возникать, появляться, восходить: toүar qut küni elkә inçlik bolur – взойдет солнце счастья, и на страну снизойдет спокойствие(QBК 31812).

**ДТ тоғ; Каз. ту, тума, тумақ; Рус. по(томок).

ПОТРОШИТЬ

ДТС: ВUTARLA терзать, разрывать, кромсать: titrәtir butarlajur – (лев) приводит в трепет (теленка) и терзает его (Man 183).

**ДТ бұтарла; Каз. бұтарла, бұтарлас; Рус. (потрош)ил/ть.

175

ПОТУГИ

ДТС: ТOY рождаться, возникать, появляться, восходить: toүar qut küni elkә inçlik bolur –взойдет солнце счастья, и на страну снизойдет спокойствие(QBК 31812);

**ДТ тоғ; Каз. ту, туу, туды – родить; Рус по(туг)и.

ПОТУПИТЬ (взгляд)

ДТС: ТÜР низ, дно, подножие: etil suvi qaq turur / qaja tupi qaqa turur – воды Етиля все текут, / о подножия скал все плещут

(МК І 73).

**ДТ түп; Каз. түп, түбі – низ, дно; Рус. по(туп)ить. (См. тупик).

ПОХОЖ

ДТС: OYŞА (oxşa) быть похожим: jemә jel tәңri aңar oүşа ajir – также бог-ветер похож на него (W 50).

**ДТ оғша; Каз. ұқса, ұқсас; Рус. п(охож), п(охоже).

ПОЧЕМУ?

ДТС: ÜÇÜN послелог 1. для, ради; 2. из-за: seniң üçün keldim –

я пришел ради тебя ((МК І 76).

**ДТ үчүн; Каз. үшін; не үшін – зачем, почему; Рус. з(ачем)? п(очем)у?

ПОЦЕЛУЙ (целовать)

ДТС: ӨР, ӨV, ӨРÜŞ целовать, поцелуй: ol meniң birlә өpüsdi – он целовался со мной (МК І 180).

**ДТ өп, ө(пүш); от слг. «пүш» Рус. (поц)елуй, целовать; Каз. өп, өбіс; Рус. л(обз)ать; (См. любовь).

ПОШЛА! (пошли)

ДТС: BAŞLA возглавлять: ol su başladi – он возглавил войско

(МК 5723).

**ДТ башла; Рус. пошла! Каз. баста! (ложные корень «шла, шли, шаг»).

ПОЯВЛЕНИЕ См. явь, явление.

ПОЯС

СТМ: БУСЭ пояс (Эвенк.); п.мо.buse пояс, кушак; Монг.бус – пояс.

**Каз. кісе. Рус. пояс.

176

ПРАВЫЙ (направо, юг)

ДТС: BERIJA направо, на юг: berija tabүaçqa – направо (на юг), к табгачам (О 2); BERIJAKI южный: berijaki bodun – южные народы (Тон17).

**ДТ берійа, берійакі; Каз. бергі жағы; Рус. (пра)во, (пра)вый, правельный, правда, у(пра)влять, (пря)мой, и др. От «йақы», «жағы» Рус. юг. (См. юг).

СТМ: БАРОН правый (Эвенк.)< п.мо.baraүun 1.правый; 2.западный; др.тюрк.bertin правая сторона; Кор. паро – прямо, правельный, правый.

**Каз. оң – правый;

ПРАХ

ДТС: TOPRAQ земля, прах, пыль: qoju bir avutça qara topraqiү / uluү meңgu el bol – оставь эту горсть праха, и стремись в великую вечную страну (QBN 3899).

**ДТ то(прақ); Қаз. топырақ; Рус. прах.

ПРЕВРАТНЫЙ

ДТС: TERTRU обратно, превратно, неправильно:atiү tertru kisәmis – лошадь спутали неправильно (ThS II58).

*EVUR – повернуть, поворачивать, обращать: ol tavariү evurdi tevurdi – он пустил товар в оборот (МК ІІ 81).

**ДТ т(ертрү); Қаз. үйіру, бұру; теріс? Рус. пр(евра)т)но, превратить.(См. вращать).

ПРЕДЛОГ (повод)

ДТС: TILDAY предлог, повод: ol aңar tildaү qilur – он находит этому предлог (МК І 462).

**ДТ т(ылдағ; Рус. пр(едлог; Қаз.сылтау.

ПРЕДОК (предки) См. первый, предыдущий, прежний.

ПРЕЗРЕННЫЙ

ДТС: JER пренебрегать, отвергать (МК ІІ 29); JERINDІ презренный: jerindikә azunuү süründükә qod – гони прочь презренный мир (QBN 31716).

**ДТ йер, йерінді; Каз. жері, (жерін)ді, жиіркенді; Рус. пре(зрен)ный, пре(зира)ть.

177

ПРЕКРАЩАТЬ

ДТС:URUYSIRAT искоренять, прекращать род: türk bodun өlürәjin uruүsirаtajin ter ermis – говорил тюркский народ: «Погублю и искореню (себя)» (КТ б10).

**ДТ ұ(рұғсырат); Рус. п(рекращат)ь. (Ср. кратко (күрт, қысқарт).

ПРЕРВАТЬ (перерыв)

1. ДТС: ARA, ARALIQ промежуток, середина (МК І 87).

**ДТ ара, аралық; Каз. аралық – промежуток;

2. JIRТ рвать: ol tonin jirtti – он порвал свою одежду (МК ІІІ 435).

**ДТ йырт; Қаз. жырт; Рус. рвать.

**ДТ ара+йырт; Рус. п(ере)+рыв; Каз. ара+жырт (ажырат).

ПРЕСНЫЙ (о воде) См. брызг.

ПРИЖУЧИТЬ

ДТС:ŞАŞ пугливый, трусливый (QВК 27115).

**ДТ шаш; Каз. сас, шошыт – напугать; Рус. при(жучить).

ПРИЗРАК

ДТС: SAQIY мираж, призрак: usuqmisqa saqiү qamuү suv kөrünür – жаждущему все миражи кажутся водой (МК І 191).

**ДТ сақығ;Қаз. сағым; Рус. при(зрак).

ПРИКАЗ

ДТС: ВUJRUQ приказный (титул):alp qaүan ermis bujruqi jema bilgә ermis erinç – они были мужественные каганы, и их приказные были мудры (КТ б3).

**ДТ бұйрұқ; Каз. бұйрық жаз – писать приказ; Рус. прик+аз (ХНН).

ПРИКРЕПИТЬ

ДТС: BERК крепкий: berk qamiş – крепкий камыш (Suv 3701, 60814).

**Каз. берік; ДТ берк; от полной метатезы Рус. креп; берк+крепить – прик+крепить (повтор слово «берк»).

ПРИРОДА

ДТС: JАRАТ создавать, творить: tәңri jalңuq jaratti – бог создал человека (МК ІІ 315).

178

**ДТ йарат; Каз. жа(рат), жаратылыс; Рус. при(род)а. (См. родить, родина).

ПРИСЛОНИТЬСЯ

ДТС: ТАJАN опираться, прислониться: оl mеңә tаjаndі – он опирался на меня (МК ІІІ 190).

** ДТ тайан; Каз. таян, сүйен – прислониться; Рус. при(слон)иться.

ПРИТОН

ДТС: ТIN отдыхать: evingә kelip tüsti jatti tinip – он прибыл к себе домой, лег отдыхать (QBK 2256).

**ДТ тын; Каз. тын, тыным, тыныс; Рус. при(тон), ос(тан)овка, с(тан), и др.

ПРИЧАЛИТЬ

ДТС: SARIL страд. от saru-: обвиваться, обматываться: jisiү jiүaçqa sarildi – веревка обвилась вокруг дерева (МК ІІ 123).

**ДТ сару, сарыл; Каз. шал, шалын, шалма – чалма; Рус. при(чали)ть, чалма.

ПРИШПОРИТЬ

ДТС: ÇАР хлестать, стегать: ol atni çibiq birlә çapdi – он подхлестывал коня прутом (МК 2651).

**ДТ чап; Каз. шап, шаптыр – заставлят скакать (коня); Рус. при(шпор)ить, шпоры.

ПРИЮТ

ДТС: UJIT усыплять, давать спать: bu ot ol kisini ujitүan – это лекарство усыпляет человека (МК І 154).

**ДТ ұйыт; Каз. ұйыт, ұйықтат; Рус. пр(иют).

ПРИЯТНЫЙ

ДТС: UJАT стыдливый: ol mendin ujatti – он стыдился меня (МК І 216).

**ДТ ұйат; Каз. ұят, ұятты кісі; Рус. пр(ият)ный (о человеке).

ПРОЕКТ

ДТС: BARIQ неясный силуэт, нечетко видимый предмет

(МК 2299).

179

**ДТ барық; Каз. парық, парқы – силуэт; (силуэт – Каз. сұлба,

сурет?); Рус. брак)овать; проект. (Қаңқасы – каркас).

ПРОКЛИНАТЬ (проклятый) См. клятва, колдун.

ПРОРОК

ДТС:IRQ, IRQLA предсказание, пророчество: qam irqladi – шаман предсказывал судьбу (МК ІІІ 443); irq saç- загадывать, бросить жребий: aq tas alip jer çizip irq saçti взяв белый камень и сделав черту на земле он бросил жребий(Huen 37).

**ДТ ырқ, ырқла, ырқ сач; Рус. рек, речь, пред(рек)ать, рек)омендация, про(рок), рок, рок)овое; Каз. ырқ; ырқына алу – влиять.

ПРОСТОЙ

СТМ: БОРО серый (Эвнек.); Ма.буор ихан – бурая корова; п.мо.boru серый, простой.

*ДТС:ВОZ серый: boz at – лошадь серого цвета (МК ІІІ 122).

**ДТ боз; Каз. бор, боз; Рус. бурый, борный, (про)стой.

ПРОТЕСТ

ДТС: ТЕТ противиться, сопротивляться: qul begga tetti – раб противился беку (МК ІІ 292).

**ДТ тет; Рус. про(тест), про(тивит)ься, сопро(тивлят)ься.

ПРОТИВ

ДТС: АRТ 1. спина; 2. задняя сторона чего-л. (МК І 42).

**ДТ арт; Каз. арт, арты – зад, по-зади; от метат. букв Рус. п(роти)воположная (сторона), п(роти)в, противник, противный.

ПРОТЯЖЕННО

СТМ: СУ(БУРУТ)ЧУ – (прот)яженно, вереницей (Як.).

**Каз. шұ(бырын)ды; Рус. (протяжен)но. (См. вереницей).

ПРОХОД См. ходить (өт).

ПРОХЛАДА См. холод..

ПРУД (запрудить)

ДТС: EVIR, TEVIR поворачивать, вращать (ТТ VІ455).

180

**ДТ евір, тевір; Каз. бұр, бұру, бұрды – повернуть; Рус. пруд, за(пруди)ть.

ПРУТ

ДТС: ÇІВІQ прут, тонкая гибкая ветвь (МК 19112); ÇІВІRT хлестать, бить, сечь прутом: ol oүlin cibirtti – он высек прутом своего сына

(МК 6307).

**ДТ чыбық; чы(бырт); Каз. шыбық; шық(пырт); Рус. прут.

ПРЫГАТЬ

ДТС: TAPRI подпрыгивать (МК ІІІ 277).

**ДТ та(пры); Рус. под(пры)гивать, прыг.

ПТИЧКА

СТМ: ЧІЧӘХ птичка (всякая) (Як.).

**Каз. шымшық; Рус. птичка.

ПУГАТЬ

ДТС: BUQ сгибать, подгибать: ol ajaqin buqti – он подогнул ноги (МК ІІ 16).

**ДТ бұқ; Каз. бұқ, бұғын – сгибаться, прятаться; Рус. (пуг)аться , ис(пуган)ный.

ПУГОВИЦА

ДТС:BOYMAQ завязка на рубашке (МК І 466).

**ДТ боғмақ; Каз. буу, бумақ – завязать; Рус. (пуг)ов)ица.

ПУЗА (пузатый)

СТМ: БОЗО (бужун) жиреть, толстеть (Ульч); Кор. пуры-да – пузатый.

**Рус. пуза, пузатый; от метат. «уз» Каз. жуан – толстый.

ПУЗЫРЬ

СТМ: УЗИК мочевой пузыр (Эвенк.); Сол. узихи – задний проход.

**Каз. өзек – проход; Рус. п(узырь).

ПУРГА См. буран.

ПУСТО

ДТС: BOŞ пустой, свободный: boş ev – пустой дом (МК ІІІ 125).

181

**ДТ бош; Каз. бос; Рус. пус)т, пусто, пустыня, песок. (См. порожний).

ПУСТИТЬ (отпускать)

ДТС: BOŞAT освобождать: ol bulunuү boşatti – он освободил пленника (МК ІІ 307).

**ДТ бошат; Каз. босат; Рус. от(пустить), пускать. (См. осво(бождать).

ПУСТЯК (так себе)

СТМ:. ҺИТЭКЛЭ напрасно, так себе (Эвенк.);

**Каз. тек, текке, тегін; Рус. так себе, пус(тяк)овый.

ПУТЫ (путать)

ДТС: ВUТАR нити основы при выделке ткани «барды» (МК І 360); ВUТАТ разделить, пробирать (основу ткани на станке): bөz butatip qariş toqijur – пробрав хлопчатобумажную основу, он ткет шерстяную ткань (КР 24).

**ДТ бутар, бутат;Рус. путать, запутать, путы.

*СТМ: ҺОТА, ОТАІ – путать (Эвен); Орок. пута, путта – петля. **Каз. қате, (шата)су; Рус (пута)ть, петля.

ПУТЬ (водить, проводит, возить)

ДТС: ӨТ, ӨТКÜR побуд. от өt- проводить, отправлять: ol evgә bitig өtkürdi – он отправил домой письмо (МК І 226).

**ДТ өт,өткүр; Каз. өт, өту – про(ход)ить; Рус. в(од)ить, п(уть). (См. утюг).

ПУХНУТЬ (опухоль)

ДТС: BUQ опухоль: buq belgulәri – признаки опухоли (ТТ VІІІ І2).

**ДТ бұқ; Рус. (пух)нуть, о(пух)оль; от метат. Каз. күп.

ПУШКА

ДТС: UÇ летать, парить: uça umatin olurur – не будучи в состоянии летать, сидит (ThSII95).

**ДТ ұч; Каз. ұш, ұшты – лететь; Рус. п(ушка.

ПУЧЕК (коса)

СТМ: ЧАЧАХА коса (заплетенные волосы (Нег.); Ма. шошоқу – пучек (волос); шошоси – парикмахер; Як.сусуох – коса, косица; пучок (волос).

182

ДТС: SAÇ волосы: bunça bodun saçin biçdi – сколько народу порезало волосы (БК Ха12).

**ДТ сач; Каз. шаш – волосы; шоқ, шашақ – пучек; Рус. пу(чек), пучек.

ПУСТОСЛОВ

1. ДТС: BOŞ пустой, свободный: boş ev – пустой дом (МК ІІІ 125).

2. SAВ слово: kөrüg sabi antaү – слова лазутчика таковы (Тон9).

**ДТ бош+саб; Каз. босты+сөйлеу – пусто+слов; Рус. пустослов.

ПУШНОЙ (шерсть) См. пучек.

ПШЕНИЦА (пшено, пашня, пахать)

ДТС: ВІÇ срезать:çeçak jasliү ersә biçәr men uli – если цветок окажется вредным, срежу его под корень (QBN 1924);

**ДТ біш; Каз. піш, пішу – срезать; пішен – сенокос; Рус. пшено, пшеница (букв. то, что надо срезать), (пашн)я, пахать.

ПЫЛЬ

СТМ: ПАЛИ вьюга (Эвенк.); Нег. палти – пылить;

**Як.боллө — вьюга, пурга; Рус. пыл, пылить.

ПЬЯНЫЙ

СТМ: БУJАК портить, ломать (Як.).

** Каз. боза; бұзық; Рус. бузить, (буш)евать, (буян)ить. (См. буянить. Возможно от слово «опиум»).

Р

РАБ (рабыня)

ДТС: QARA BAŞ (qarabas) раб, слуга (МК ІІІ 222).

**ДТ қа(ра б)аш; Қаз.қа(ра б)ас – чернь (букв. черная голова);

Из фрагмента двух слов Рус. раб, рабыня.

РАБОТА (работать, рабочий)

ДТС: RABÇAT принудительные работы, безвозмездное исполь-зование правителем тягла подданных (МК 2273).

**ДТ рабчат; Рус. работа.

183

РАВНЫЙ (сравнивать)

ДТС:ТЭРЭҢ (тэрэмкит) равный, равнять (Эвенк.); Ма. тэхэ(рэбу) – весы (гиря), сравнивать.

**Каз. тең, теңгеру, теңге(рім )– равный, сравнивать; гір – гиря (весы); Рус. равный, равнять, сравнивать, ровесник, п(раве)льный, п(рям)о, при(рав)нивать; (ров)ный; от метат. «рав» – (вер)ный (путь).

РАДИ (бога; чего-л)

ДТС: JARА JARАN годиться, становиться пригодным: at jarаndi – лошадь стала пригодной (МК ІІІ 83).

**ДТ йара, йаран; Каз. жа(райды) – годиться; согласиться; Рус.ради (бога). (Ср. яровизировать).

РАДОСТЬ

ДТС: JARU светиться, сиять:udu jer jarudi затем осветилась земля

(NhS II38). JARUT побуд. от jaru: meniң kөңülümün jarutuүli qaңim – о мой Отец, озарающий мою душу (Man III 249).

**ДТ йару, йа(рат); Рус. рад, радовать; Каз. жарат, жарық.

*СТМ: УӨРУ (уөр) радость (Як.); Эвен.өрус — радость.

РАЗВЯЗАТЬ

ДТС: JAZ развязывать: er tügün jazdi – мужчина развязал узел (тюк) (МК ІІІ 111).

**ДТ яз, йаз; Қаз. жаз, жазды, жайды,(шеш); Рус. (раз)(вяз)ать.(Ср. связь).

РАЗОЙТИСЬ

ДТС: АJIŞ — разойтись, разошлись: er ajaqi ajisdi – ноги мужчины разошлись (МК 10013).

**ДТ айыш; Қаз. (ажыр)ау, ажырату, айырылыс; Рус. раз(ойтись).

РАЗЪЕДАТЬ

ДТС: ÜZIT разъедать (МК І 209).

**ДТ үзіт; Рус. р(азъед)ать; Каз. үзу.

РАКОВИНА

СТМ: АРАКИ водка (п.мо).

**Каз. арақ; Туркм.rakx (ракы)– водка; Рус. раковина (рака – первая и вонючая выгонка вина из затора, погон; рачной чан куда рака стекает, погонный ( ТС Даль, 4, 56).

184

РАНА (ранить)

ДТС: QAN кровь; QANA, QANAТ кровоточить (МК ІІІ 273).

**ДТ қан, қанат; Қаз.қана, қанат; жара; Рус. рана, ранить.

РАНО

ДТС:JАRІN утром, завтра: bu kün bar jarin joq– сегодня есть, завтра нет (Юг В197);

*ДТС: ІҢІR рассвет, предрассветные сумерки: üç jegirmikә iңirtә kөzünür – покажется в тринадцатый день на рассвете (TT VII 122).

**ДТ 1.йарын; 2. іңір; от метат. Рус. рано; заря; Каз. арай; сәрі, іңір.

РАНЬШЕ

СТМ: ДАҒАЧАН 1. корень, ствол; 2. начало, основа (Ульч.); Ма.д(алач)и – старший; (данча)нде – раньше.

**Каз. ал(ғашқы), (Алаш?) – ранний, раньше; Рус. раньше. (См. начало).

РАССЕИВАТЬ (рассеянный)

1.ДТС: АJIŞ, АJRIŞ — разойтись, расставаться, отделиться: er ajaqi ajisdi – ноги мужчины разошлись (МК 10013).

2. ДТС: JAJ, JAJIL рассеиваться: jajildi sü – войско рассеялось (МК ІІІ 192, МК 12315).

**ДТ айрыш+йайыл; Қаз. айрыс+сейіл (жай, жайыл, сейіл); Рус. рас+сеял, рассеиваться, рассеянный. (Ср. ДТС: TARASLА рассеивать, разогнать (МК ІІІ 332).

РАССКАЗ

ДТС: SӨZ слово: ol sөzüg aңladi – он понял (эти) слова (МК І 290). **ДТ сөз; Каз. сөз; Рус. рас(сказ). (См. сказ, слова (сөз).

РАСКАТЫ

ДТС: QAJIT, QAJTIS возвращаться, поворачивать: olar ekki qajtisti– они оба возвратились друг за другом (МК ІІІ 195).

**ДТ қайыт, қайтыш; Каз. қайт, қайтыс – возвращаться; Рус. рас(каты) (эхо.)

РАСПРИ (раздоры)

ДТС: TURUS ссоры, раздоры: turusta tütüstә saqlanүu ol – следует остерегаться ссор и раздоров (TT I195).

185

**ДТ тұ(рұш); Қаз. ұ(рыс); Рус. (рас)при, от метат «рұс» с(сор)ы,

от слг. «тұр» раз(доры).

РАСПРОСТРАНЯТЬ

ДТС: TARASLА рассеивать, разогнать (МК ІІІ 332).

СТМ:ТАРА расходиться (п.мо.).

**ДТ тарашла; Каз. тара, тарат; Рус. распрос(тра)нять. (См. тираж).

РАСТВОРИТЬ

ДТС: ERI таять, исчезать: ejgü er sөңüki erir ati qalir – у хорошего человека кости гниют (букв. тают), а имя остается (MK III 367);

ERUT побуд. от eru: ol jaү erutti – он растапливал масло

(MK I 208).

**ДТ ері, еріт; Каз. ері, еріт; Рус. расв(орит)ь

РАСТОРГАТЬ

ДТС: TARA рассеивать: аnің susin taradi – он рассеял его войско

(МК ІІІ 260);

СТМ:ТАРА расходиться (п.мо.);

**Каз. тара, тарат, тарқат; Рус. рас(торгать).

РАСТОЯНИЕ

СТМ: УСТА расстояние (Як.).

**Каз. ұзақта, алыста – вдали; Рус. р(асто)яние.

РАТОВАТЬ (См. радость)

РВАТЬ

ДТС: ТІRТ разрывать что-л. с треском: aniң tonin tirt tirt jirtti – его одежду с треском разорвали (МК І 341).

**ДТ тырт-тырт; Қаз. дыр-дыр, жырт; Рус. (тр)еск. рвать.

РЕБЕНОК

СТМ: ҮРЕ ребенок (п.мо.ure); Бур. үрһэнэр – потомки; ДТС: URUY род, потомство: meniң aqam inim uruүum – мой старший брат и младший брат, моя родня (МБ ІІ10);

**ДТ ұрұғ; Каз. (өрен)-жаран – потомки; (ұры)қ – семя; Рус. (ре)бен)ок.

186

РЕВЕТЬ (ревь)

ДТС: ENRӘ, ENRӘN реветь: iңәn eңrәsә bota bozlar – если верблюдица заревет, верблюженок жалобно прокричит (МК І 120); iңan eңrәndi – верблюдица заревела (МК І 289); ДТС: MÜҢRӘ мычать, реветь: uй müңrәdi (МК ІІІ 403).

**ДТ еңрә, еңрән; Қаз. еңі(ре), ың(ра)н; Рус. (ре)веть.

РЕГУЛИРОВАТЬ

ДТС: IRYA, IRYAT двигать, качать, трясти; IRYAŞ : ol menin birlә jiүaç irүasdi — он со мной раскачивал дерево (МК ІІІ 321).

**ДТ ырға, ырғат, ырғаш; Қаз. ырға, ы(рғалу); Рус. (регули)ровать, дв(игат)ь. (От слг. «ғаш» – (кач)ать.

РЕДКИЙ (решета)

ДТС: SEJRӘК, SEJRӘТ редкий, решет (МК І 384).

**ДТсейрәк, сейрәт; Каз. сирек, си(рет); Рус. (ред)кий.

РЕЗАТЬ (зарезать)

СТМ: ИРИ лезвие (п.мо.): іr лезвие, острие; ИРГЭ кастрированный баран (Ма.); <п.мо.іre.

**Каз. (іре), іреу – резать; Рус. (ре)зать, (бри)ть. (Ср. кастрировать – кестір+іре).

РЕЗЧИК (резьба)

ДТС: BEJIZÇI резчик по дереву, камню: ja sirçi bejizçi ja oqçi jaçi – или полировщик, резчик или стелец-лучник (QBN 3213).

**ДТ бейіз, бедізші; Қаз. бедер, безендіру, безендіруші; Рус. (рез)чи)к.

РЕЗИНКА

ДТС: UZUN длинный: kөzәgü uzun bolsa elig kөjmәs – если кочерга будет длинной, рука не сгорит (МК І 448).

**ДТ ұзұн; Каз. ұзын, созыңқы – длинный (то, что удлиняется); Рус. р(езин)ка.

РЕЗКИЙ

СТМ: ЖЭРКИЛЭ сверкать, блестеть (Ма.); п.мо.жі(reski) – резко мелькать; Як. жәргәй — мгновенно сверкающий.

**Каз. (жар)қыл – сверкать; Рус. (зеркал)о, сверкал; от метат. «зер» – (рез)кий или от п.мо. жі(рески).

187

РЕКА (речка, ручей)

ДТС: ARIQ ручей, арык: er ariq qazdi – мужчина прокопал арык

(МК ІІ 10).

**ДТ арық; Каз.арық; Рус. а(рык), (рек)а, (речк)а, (ручеек), ручей.

РЕМЕНЬ

ДТС: SIDRІМ кожаный ремень (МК І 485).

**ДТ сыд(рым); от слг. «рым» Рус. (рем)ень.

РЕМЕСЛО

ДТС: JUMUSÇI (jumisçi) работник, слуга: jumusçi baqip ajdi bir er turur – слуга посмотрел и сказал: «Пришел один человек» (QBN 42514).

**ДТ йумусчы; Каз. жұмыс – ремес)ло, работа; жұмысшы – ремесленник, рабочий; Рус. ремес)ленник, ремес)ло.

РЕЧЬ (рек)

ДТС: IRQ, IRQLA предсказание, пророчество: qam irqladi – шаман предсказывал судьбу (МК ІІІ 443); irq saç – загадывать, бросить жребий: aq tas alip jer çizip irq saçti – взяв белый камень и сделав черту на земле он бросил жребий (Huen 37).

**ДТ ырқ, ырқла, ырқ сач; Рус. рек, речь, реч)итатив, пред(рек)ать, пре(рек)аться, (рек)омендация, про(рок), рок, (рок)овое; Каз. ырқ; (бұ+ырқ – бұйрық), ырқына алу – влиять.

РЕШЕНИЕ

ДТС: SEÇIM выбор (QBN 20612); СТМ: ЖИЖУЖИ решительно (Ма.).

**ДТ сечім; Каз. шешу – решать; шешуші – рещающий; Рус. решим, решение, рещающий.

РЕШИТЕЛЬНЫЙ

ДТС: JITILIK решительность: jitilik kerәk – нужна решительность (QBN 17511).

**ДТ йiтілік; Қаз. жітілік; Рус. ре(шитель)ный.

РЕЯТЬ

ДТС: JELPIR дуть: jel jelpirdi – ветер дул (MK III 93); качаться из стороны в сторону: er elpirdi – мужчина качался (МК ІІІ 93).

**ДТ йелпір; Каз. желпі, желбі(рет); от суфф. «рет» Рус. реять.

188

РЖАВЕТЬ

СТМ: ЖЭВИ ржавчина (Эвенк.); < як.жәбінді; п. мо.жebі ржавчина; жіbеrе ржаветь. **Каз. жемірілді; Рус. р(жаве)ть.

РЖАТЬ

ДТС: JIRIŞ обнажать, оскаливать зубы:qaliq qiz külәr teg jirişti tisin – небо, как смеющаяся девица, обнажило свои зубы (QBN 41611).

**ДТ йырыш; Рус. (ржа)ть; Қаз.ыржи, ыржит.

РИС

ДТС: GURUÇ рис: isiglig ersar gürüç – три меры риса (Raçh II 1116).

**ДТ гү(рүч);Қаз. кү(ріш); Рус. рис.

РИСОВАТЬ

СТМ: ЖУРҮ чертить, оцарапать, рисовать (Эвенк.); п.мо.жіruk чертеж, рисунок; Як.сура – черта; сураі — рисунок.

**Каз. сыр, сыру – (цар)апать, (чер)тить царапая; сыр ет – сделать царапину; сур+ет; от метатезы «сыр» >Рус. (рис)унок, (рис)овать.

ДТС: SIR краска; глазурь (МК І 324); SURӘТ (ар.?!) вид, образ, изображение (QBN 3215).

**ДТ сыр;Қаз.сыр; сур+ет; Рус. (рис)овать, к(рас)ка; гла(зурь).

* SIRÇI (рис)ую(щий) (QBN 3215);

РОБКИЙ

СТМ: ГИРБЭ смущаться (Эвенк.); п.мо.girbik трусливый, боязливый; Як.кі(рбік) – робкий.

** Каз. (кібір)тік – нерешительность; от метат. «кібір» Рус. (робк)ий.

РОВ (обрыв)

ДТС:OPRІ яма, впадина, низменность (МК І 125).

**ДТ опры;Каз. ор, (ұра), опырыл; Рус. об(рыв), ов(раг), ров, рыть.

*СТМ: КУРУ обрыв (Эвенк.): край, яр; монг.хүр – обрыв.

РОВЕСТНИК (ровный, равный)

СТМ: ТЭ(РЭҢ) (тэрэмкит) равный, равнять (Эвенк.); Ма. тэхэрэбуку, тэхэ(рэбу) – весы (гиря), сравнивать.

**Каз. тең, теңгеру, теңге(рім) – равный, сравнивать; гір – гиря (весы); Рус. равный, равнять, сравнивать, ровесник, (ров)ный, от метатезы (вер)ный.

189

РОГ

ДТС: АDIR (АJIR) разделять, отделять друг от друга; различать: ajirmas men begsig ja qulsiү kisig – не разделяю я людей, беки они или рабы (QBH 688); АDIRUQ (ajruq) разный, различный, разнообразный: taqi jema adruq üzlar kentü kentü өz – и разные мастера заняты каждый своим делом (КР 25).

**ДТ ады(руқ), ай(руқ); Рус. д(руг)ой, рогатина, рогатка, рог; Каз. ай(рық), айыру.

РОД

ДТС: URUY род, потомство: meniң aqam inim uruүum – мой старший брат и младший брат, моя родня (МБ ІІ10);

**ДТ ұ(рұғ); Қаз. ру; Рус. род, (ро)д)ственник.

РОДИТЬСЯ (родина)

ДТС: JАRАТ создавать, творить: tәңri jalңuq jaratti – бог создал человека (МК ІІ 315).

**ДТ йарат; Каз. жарат, жаратылыс; Рус. при(род)а, родить, родина.

РОДИЧЬ

ДТС: QADAŞ родич: jüz er qadasim – сто мужей моих родичей

(Е 422).

**ДТ қадаш; Тур. кардаш; Қаз. қарындас; Рус. родич.

РОЖА

ДТС: JIRIŞ обнажать, оскаливать зубы:qaliq qiz külәr teg jirişti tisin – небо, как смеющаяся девица, обнажило свои зубы (QBN 41611);

**ДТ йырыш;Қаз.ыржи; Рус. рожа, ржать.

РОЖОК

ДТС:SORYU рожок для отсасывания крови (МК І 425).

**ДТ сорғу;Қаз. сорғы; от метат. «сор» – рож, и «ғу» – уғ Рус. рож+ок.

РОЗГА

ДТС: ӨR вязать, плести (МК І 172);

**ДТ өр; Каз. өр, өру, өріс – плести; от метат. «өр» Рус. (роз)га.

(См, аркан, веревка).

190

РОЗОВЫЙ

ДТС: QIRYU розовый: esitgil muni sen aja qirүu eң – ты выслушай это, эй, розовощекий!(QBH 4722);ДТС: QIZYUрозовый (QBN 917).

**ДТ қырғу, қызғу; Қаз.қырмызы? қызғылт; Рус. розовый, розоветь.

РОСТ (подросток, возраст, расти, растение)

СТМ: ИСЭВ расти (Эвенк); п.мо. өs — расти.

**Каз. өс, өстi – расти; Рус. р(ос), рост, р(ас)ти, под(рос)ток, воз(раст), (рас)тение, и др.

*ДТС: TIКRӘŞ совм от tiкrә: мальчик подрос (МК ІІ 209).

**ДТ тік(рәш); Қаз. тікрей? Рус. под(рос).

РОСТОВЩИК

ДТС: ÜSТӘ увеличивать, умножать(QBN 212); ÜSТӘК излишек, добавка: men üstәk berdim – я дал лишнее (МК І 120).

**ДТ үстә, үстәк; Каз. (үстеу), үстеме, үстеуші; Рус. р(остов)щик.

РОТ

СТМ: ТУРУТ раскрывать (рот) (Эвен.).

** Каз. ұрт – рот; Рус. рот, (рот)озей.

РОТА

ДТС: ОRТА середина: isig ortasin tut aj edgu kisi – о добрый человек, в деле придерживайся середины (QBH 849); ORTAQI средний

(USp 3024).

**ДТ орта; Каз. орта; от метат. Рус. рота. (половина полка).

РУБЕЖ (межа, между)

СТМ: МУJЭ край, рубеж (Эвенк.); Ульч. муча; Ма. жэчэн – межа, граница.

**Каз. меже; Рус. межа, ру(беж).

РУГАТЬ

ДТС: QARYA, QARYAL ругать, проклинать: tәңri ani qarүadi – бог проклял его (МК ІІІ 290).

**ДТ қа(рға), қа(рғал); Каз. қарға, қа(рғал), қа(рғат); Рус. ругать, ругал, п(рокл)инать, п(рокл)ят.

*СТМ: ЖАРГАН брань, ругань (Эвен.). ҺИРУҒЭ обругать (Эвенк.).

191

РУЖЬЕ (оружье)

ДТС: URYU орудие, которым бьют (МК ІІ 69).

**ДТұрғу; Каз. ұрғы; Рус. (ору)дие, (ору)жье.

РУКА

ДТС: UR бить, ударять:ol ani urdi – он его ударил (МК І 333);

URUY удар: ol erig uruү urdi – он ударил мужчину (МК І 386).

**ДТ ұр; ұрұғ; Каз. ұр, ұру; Рус. рук)а; ручк)а? (См. ручка, вручать).

РУЛОН

СТМ: УРУЛЭН скатать (Эвен.);

ДТС: OYRA, OYRAL идти, направляться: ol jerkә oүraldi – он вернулся к тому месту (МК І 247).

**ДТ оғра; Каз. о(ралу, о(ралған; Рус. св(ора)чивать, рулон.

РУХЛЯДЬ (рухнуть)

ДТС: ERIK отсыревший, гнилой (МК І 70).

**ДТ ерік; Каз. іру, ші(рік);Рус. (рух)лядь, (рух)нуть.

РУЧЕЙ

ДТС: ARIQ ручей, арык: er ariq qazdi – мужчина прокопал арык

(МК ІІ 10).

** ДТ арық; Каз.арық. Рус. а(рык). (См. рек)а, речка, ручей).

РУЧКА

ДТС: ТАРÇUR передавать, вручать (МК ІІ 175).

**ДТ тап(чур), от метатезы слг.«чур» Рус. в(руч)ать, в(руч)ил;

ручка, рука; Каз.тапсыр, тапсырыс. (Ср. рука).

РУШИТЬ (разрушать)

ДТС: URUŞ драка, сражение: uruş qіlір – сражаясь (О а2);

*СТМ: АРЖАТ разрушать (Як.).

**ДТ ұрұш; Каз. ұрыс; Рус. руш)ить, раз(рушат)ь.

РЫГАТЬ

ДТС: KEКІR рыгать: er kekirdi – мужчина рыгал (МК ІІ 84).

**ДТ кекір; Каз. ке(кір), кекі(рік); от метат. слг. «кір» Рус.

(рыг)ать.

192

РЫДАТЬ

СТМ: ПЭ(РЭГДУ) рыдать (Орок.); др.тюрк.jіglа.

**Рус. рыдать; Каз.жылау, егілу.

РЫЖИЙ

ДТС: JEGRӘN гнедой, рыжий: jegrіn at binip – сев на рыжего коня (КЧ13).

**ДТ йегрән. Каз. жирен; от метат. слог (рен-жи) Рус. ры-жий.

СТМ: ЖЭРДЭ рыжий (п.мо.жerde).

РЫЛ (рыть)

ДТС: JAPRUL от страд.jap- : ton japruldi – одежда свалялась

(МК ІІІ 107).

**ДТ йапрул; Каз. жапырыл, опы(рыл); Рус. рыл, рыть, рыло (свиньи); (См. обрыв,овраг).

РЫСЬ

ДТС: IRBIÇ рысь, леопард: bir biçin ikinti quntuz üçünç irbiç – один – обезъяна, второй – бобр, третий – рысь (Uig D6);

**ДТ і(рбіш); Каз. ірбіс; Рус. рысь.

РЫСЬЮ

ДТС: JARІŞ бежать взапуски, состязаться: ol aniң birlә at jarişdi – он состязался с ним в скачке на лошадях (МК ІІІ 72).

**ДТ йарыш; Каз. жа(рыс); Рус. рысью.

РЫХЛЫЙ

СТМ: САРХУН редкий, рыхлый(Ма.);

**Каз. си(рек); Рус. (ред)кий, (рых)лый. (См. редкий).

РЬЯНЫЙ

ДТС: JANIY угроза, устрашение: beg janiүinda tüsmә – не поддавайся угрозам бека (МК ІІІ 14).

**ДТ йанығ; Каз. жанық, жанығу; Рус. рь(яный).

РЯД (грядка)

СТМ: ЭРJЭТ ряд (Эвенк.); п.мо.жerge ряд, шеренга.

** Каз. рет – ряд; шеру – идти шеренгами (поход); Рус. (гря)дка, ряд, шеренга.

193

*ДТС: QAT слой,ряд, рядный: toquz qat – девять слоев (ThS II77).

**ДТ қат; Каз. қат, (қат)пар, қат-қабат; (қат)ар; Рус. ряд.

С

САБЛЯ

ДТС: SAPI махать, трясти (МК ІІІ 256); SAPIL воткнуться, быть продетым (МК ІІ 120); ÇAP хлестать. стегивать: ol atni çibiq birla çapdi – он подхлестывал коня прутом (МК 2654); ÇAPIL страд.от çap – быть казненным (букв. зарубленным) (МК 32810).

**ДТ сапы, сапыл.Каз. сапы; шап, шабыл; Рус. (сабл)я.

САДКО (имя купца)

ДТС: SAТ продавать: anun satti malin – поэтому он распродал имущество (Юг С238); SAТҮА производить зачет платежами: alin berimni satүadi – он засчитал долг в счет кредита (МК ІІІ 288); SARТ купец, торговец (МК І 342).

**ДТ сат, сатға; сарт; Каз. сат, сату; сарт; Рус. Садко (новгородский купец).

САЖА

ДТС: IŞ сажа, копоть: ton iş boldi – халат стал закопченным

(МК І 37).

**ДТ ыш; Каз. ыс; Рус. с(аж)а.

САЙГАК

ДТС: SOQAQ сайгак: soqaq ja iviq – сайгак или косуля (QBN 3861).

**ДТ соқақ;Қаз. сайғақ; Рус. сайгак.

САКСАУЛ

CTM: ЖАҚ саксаул (Ма.); п.мо. жaү саксаул.

**Каз. сексеуіл; (жақ – жечь); Рус. саксаул; жег.

САМ!

ДТС: ӨZ (өzim) сам: men өzim qaүan olurtuqum ücün – так как я сам сел каганом (БК36).

**ДТ өз, өзім; Каз. өз, өзім – сам, я сам; Рус. сам, я сам.

194

САМАННЫЙ

ДТС: SAMAN солома: jeti qaңli saman – семь повозок соломы

(USp 926).

**ДТ саман. Каз. саман (шөп — салам); Рус. (солом)а. (саманный дом, кирпич).

САМКА (самец)

ДТС: JIMYA самка: qajada qaliүli bu jimүa tekә – эти горные козы и козлы, остающиеся в скалах (QBN 3915).

**ДТ йымға, ымға; Рус. самка.

САН (чин)

ДТС: SAN почет, уважение: bükün bulduң emti kisilәr sani – сегодня ты приобрел уважение людей(QBH 16415).

**ДТ сан; Каз. шен (шен-шекпен); Рус. сан,(сан)овник, чин, (чин)овник. (См. чин).

САНДАЛИИ

ДТС:SAMDA сандалии (МК І 418).

**ДТ самда; Каз. сандал; Рус. сандалии.

САНИ (санки)

CTM: ЧАНКИ санки (Эвенк.).

**Каз. шана – санки; шаңғы – лыжи. Рус. санки.

САПОГ

СТМ: САБСИ делать строчку (на сапоге) (Ма.): сабсин ғулха — сапоги (холщенные, строченные); ДТС: OYUQ род обуви (МК І 67).

**ДТ оғұқ; Каз. саптама – строченный; ұйық, етік; (сап)тама+ұйык – Рус (сап)+(ог), обувь.

САРАНЧА

ДТС: SARIÇYA саранча, кобылка (МК І 489).

**ДТ сарычға;Рус. саранча.

ССАТЬ

ДТС: SID, SIЙ, SIT мочиться (МК ІІІ 440).

**ДТ сід, сій, сіт; Рус. мо(чит)ься, с(сать). Каз. си, сиді.

195

САХАР

СТМ: ЖАХАРА галька (Ма.).

**Каз. шақыр-шұқыр (изобр.) – скрежет щебни; шекер; Сахара. Рус. сахар.

СБОРКА (морщина)

СТМ: БОРКИЧА сборка (Эвенк.)< Рус. сборка, морщина (?); др. тюрк. buris складки, сборки.

**Каз. бүріс. Рус. с(бор)ка, (морщ)ина.

СВАРА (междусобица)

1. ДТС: ӨZ сам: men өzim qaүan olurtuqum ücün – так как я сам сел каганом (БК36); 2. АRА между, среди (МК І 87).

**ДТ өз+ара; Каз. өзара; Рус. свара. (ХНН)

СВАТ (сваха)

ДТС: SAVÇI сват (МК ІІІ 441).

**ДТ савчі; Рус.сват, сваха; Каз. сөзші.

СВАТАТЬ (свадьба)

СТМ: САВЛИ угощать, сватать (Нан.).

**Каз. сыйла, сыйлат; Рус. (сва)тать, свадьба.

СВЕРКАТЬ (свет)

ДТС: JALTRIQ сверкание: tөrt taluj өguz suvinin jaltriqinça bolur – будет подобно сверкание воды четырех океанов (Suv 4619).

СТМ: ЖЭРКИЛЭ сверкать, блестеть (Ма.); Як. жәргәі мгновенно сверкающий.

**ДТйалтрық; Каз. жарқырақ; Рус. сверкать. (См. зеркало).

СВЕРНУТЬ (сверло, свергнуть) См. воротить.

СВИРЕЛЬ

ДТС: SІВІZҮU свирель (МК І 489).

**ДТ сыбызғу; Каз. (сыбы)зғы; Рус. (сви)рель

СВИСТ

ДТС: SIQRIS свистеть; шипеть (МК ІІ 213).

**ДТ сықрыш; Каз.ысқырыс; Рус. (свис)теть.

196

СВИТОК

ДТС: TEGZINÇ свиток; nom bitig bir tegzinç tükәdi – закончился

первый свиток священной книги (Uig ІІ 7957).

**ДТ (тег)зінч; Рус. сви(ток).

СВОБОДА (освободить)

ДТС: BOSAT освобождать: ol bulunuү bosatti — он освободил пленника (МК ІІ 307).

**ДТ бошат; Каз. босат; от метат. «бос» Рус. (осв)о(бож)дать,

(сво)бода.

СДИРАТЬ

ДТС: SIDIR сдирать (МК ІІ 231).

**ДТ сыдыр; Каз.сыпыр, сыдыр; Рус. (сдир)ать.

СЕГОДНЯ

ДТС: BUКUN (bogun) сегодня, сегодняшний (UigI 93).

**ДТ бұкүн(бү+күн); Каз. бүгін (осы+күн); Рус. се+(годн)я.

СЕДЬМОЙ

ДТС: JETI семь: jeti bөri өlürdüm – я убил семь волков (Е 1110).

**ДТ йеті; Каз. жеті; Рус. (седь)мой.

СЕК (высекать, сечь, жжечь)

ДТС: ÇAQ высекать (искру, огонь): ol çaqmaq çaqdi – он огнивом высекал (огонь) (МК 27213).

**ДТ чақ, чақмақ; Каз. шақ (жақ); Рус. сек, сечь, вы(сек)ать.

СЕКИРА

СТМ: СУКЭ топор (Эвенк, Ма.); п.мо.suке топор, секира; suкеlе – рубить секирой, топором.

**Каз. шекі – сечь, отколоть; Рус. секира, сечь, сеча, от(сек).

СЕКРЕТ

ДТС: SAQLA (SAQLAN) сохранять: baliqni jaqşi saqlap sen – ты хорошо сохранил город (ЛОК 233).

**ДТ сақла, сақлат;Қаз.сақ, сақта, сақтат; Рус.(сох)ранять, (сек)рет, на(чек)у.

197

СЕКС

ДТС: ÇEKNA вонзать, втыкать: anar torqu iddim tikәn çeknamiş – я посылал ему шелк, а он вонзил в меня шипы (QВN 11012);

ДТС: SIKIŞ совм.от sik-: er uraүut birlә sikişdi – мужчина совокуплялся с женщиной (МК ІІ 107).

СТМ: ЧИКИВ всунуть (Эвенк.); Сол. (шик)шэ – за(пих)ать, сунуть; Ороч. чиггэку – шомпол; п.мо.çікі — всовывать.

**ДТ чекнә; сікіш; Каз. сұқ, сұғу; Рус. секс, (су)нуть, за(пих)нуть.

*ДТС: SIY, SIYІS вмещаться, помещаться, втискивать: neçә jer bar erdi siүismaz eri – сколько было земель, а люди же не помещались (Юг С201).

**ДТ сығ, сығыш; Каз. сық, сығыс, сый, сыйғыз; Рус. (втис)кивать.

СЕЛО

СТМ: АJИЛ селение, группа юрт (п.мо.).

**Каз. аул; Рус. с(ел)о.

*СТМ: ИЛЭ человек (Эвенк.): и(лэди); п.мо.еl человек;

ДТС: EL народ, страна, племнной союз: bilgә tonuquq ben өzüm tabүaç eligә qilintim – я сам, мудрый Тоньюкук, получил воспитание (на манер) китайского народа (Тон1).

**ДТ ел;Каз. ел – народ; аул – село; Рус. с(ел)о, с(еле)ние, поселок, поселение.

СЕМЯ (сеять, семья)

СТМ: ЧЭМЭ (цэмэхи) семя, ядро (ореха) (Нан.);

**Каз. сеп, себу – сеять; Рус. семя, семечки, сеять; семья.

*СТМ: СИМИӘ толпа (Нан.); Ма. симэңгэ – шумно, весело, оживленно, многолюдно.

СЕНО См. пшено.

СЕПАРАТОР (сепаратизм)

1. ДТС:ÜZ, ÜZÜL, ÜZÜК рвать, отрывать, прервать: bu ikki biriksә ani kim üzәr – если эти двое соединятся, кто их разорвет? (QBN 18112);

2. ДТС: АDІR (АJIR) разделять, отделять друг от друга; различать: ajirmas men begsig ja qulsiү kisig – не разделяю я людей, беки они или рабы (QBH 688); АDIRIL – страд. от adir. 1. быть отделенным; 2. отделяться, расставаться, разлучаться: türk bodun tabүaçda adirilti – тюркский народ отделился от Табгач (Тон2).

198

**ДТ үз+адыр; Каз. үз, парн. үзіп-айыр – Рус. сеп+аратор, сепаратист.

СЕРДИТЫЙ

ДТС: ІSІR, ІSІRТ кусать; ІSRІМ сердитый, насупившийся (МК І 107).

**ДТ ысырт; Рус. (сердит)ый, сердиться.

СЕРДЦЕ (сердцевина, среда, середина)

ДТС: ORTA, ORTU середина: ev ortusi – середина дома (МК І 124).

**ДТ орта; Каз. орта, ортасы – середина, среди чего-л.; Рус. с(ердце), сердцевина, с(реда), с(ередина).

СЕРМЯГА

ДТС: SІRI крепко пришивать, стегать (МК ІІІ 262); SІRIТ побуд. от sіri-: ol qizqa kijiz siritti – он приказал девушке прикрепить кошму (МК ІІ 304).

**ДТ сыры; Каз. сыру, сырмақ; Рус. сермяга.

СЕРНА (зоол.)

СТМ: ЖЕГЕРЕН антилопа (п.мо.жegeren).

**Каз. жайран; Рус.(серн)а.

СЕРП

СТМ: ТЭРМЭ сражаться (Эвенк.).

**Каз. (сер)ме, серпі – размахивать; Рус. серп.

СЕРЫЙ См. посереть (бозару).

СЕРЬГИ

ДТС: SERIG блестящий: serig altunim – мое блестящее золото

(Е 415).

**ДТ серіг; Каз. сары, сырға; (зергер); Рус. серги.

СЕЧАСм. секира.

СЕЯТЬ

СТМ: СЕПЭР морося (Орок.): сепэр тугжэни – дождь морося.

**Каз. сеп, себер, себелер; Рус. сеять.

199

СЖАТЬ (сок)

ДТС: SIT выжимать (Suv 6126); СТМ: ЖИҒДА прижать (Нан.).

**ДТ сыт. Қаз.сық. Рус. сжать, сок.

СЖИМ (жмурить)

ДТС: JUМ закрывать, зажмуривать: er kөz jumdi – мужчина закрыл глаза (МК ІІІ 64).

**ДТ йум; Каз. жұм, жұму; Рус. за(жму)ривать, жмет, жмот, сжим.

СТМ: ЖИМУЙІ сжимать, смыкать ( п.мо.жіmujі).

СИГАНУТЬ

ДТС: SEKRI, SEKRІT прыгать, скакать:er suvqa sekridi – мужчина прыгнул в воду (МК ІІІ 281).

**ДТ секрі, секріт; Каз.секір, секірт; Рус. (сиг)ануть.

СИДЕТЬ

СТМ:СООРИН престол (Ма.); п.мо.sаүu сидеть, садиться, жить; сағурін место (для сидения).

**Рус. садиться, сидеть; Каз. сәкі – скамья; орын – место.

СИЛА (силач, сильный)

СТМ: ЧИНЭ сила (Эвенк.): т,инан – вождь; п.мо.çіnеgе(n) сила, мощь; Як.сәніә – сила, сәниіәләх – силный.

**Каз. шынығу, шыныққан – закаленный, сильный; шінеген; Рус. сила, сильный.

СТМ: КУЧИЧИ сильный, силач (Эвенк.);<п.мо.кu(çule) прилагать у(силье); сила. др.тюрк.кuç – сила, насилие.

**ДТ күч; Каз. күш, күш+шіне, кү(шле) – сила, усилье; (Ср. мо(гуч), мо(гуч)ий).

СИЛУЭТ

ДТС: SURӘТ вид, образ, изображение (QBN 3215).

**ДТ сурәт; Қаз. сурет – рисунок; сұлба; Рус. силуэт; (См. рисовать).

СИНАГОГ

ДТС: SIҮІN взывать о помощи, молиться, поклоняться: men tәңrikә siүinur men – я взывал к богу о помощи (МК ІІ 152).

**ДТ сығын; Каз. сыйын; Рус. (син)агог.

200

СИНИЧЬ

ДТС: SINIÇ синич (птица): çeçәklita siniç ünün solmadi – в цветнике не умолкал голос синича (QBN 17019).

**ДТ сініч; Рус. синич.

СИРОТА

ДТС: SÜRÜL страд. от sür-: быть гонимым, преследуемым (МК ІІ 123).

**ДТ сүрүл; Каз.(сүр)гін; Рус. (сир)ота.

*СТМ: СИЛХАТА одинокий (Ма.)

**Каз. жалқы, жалғыз – одинокий.

СИТО

СТМ: СИСЭ сеять, просеивать (Ма.): сисэку – сито, решето; п.мо.sіgsі сеять, просеивать.

**Каз. себу, себелеу; Рус. сито, ре(шето).

СИТЕЦ

ДТС: ÇIT ситец (МК 4951).

**ДТ чыт; Каз. шыт; Рус. (сит)ец, (ситц)евый; Каз. сиса (сиса көйлек).

СКАЗ (сказка)

ДТС: SӨZ слово, речь: sөz tіz – нанизывать слова (МК ІІ 9).

**ДТ сөз; Каз. сөз; Рус. сказ, сказка, (сказ)ать, рас(сказ).

СКАЛА

ДТС: QAJA скала: quruү qajata suv aqar – из-под сухой скалы потечет вода (ТТ VII 2913).

**ДТ қайа;Рус. с(кала); Каз. қия.

СКАНДИРОВАТЬ

ДТС: SARIT декламировать, скандировать: sarit qilu sөzlügü ol – надо говорить скандируя (Suv 2723).

**ДТ сарыт; Каз. сарсыт? Рус.скандировать, скандал.

СКАПЛИВАТЬ См. копить.

СКАРБ

ДТС: SARР трудный, нелегкий (ТТ І78).

**ДТ сарп; Каз. сарп (күшін сарп ету); Рус. скарб.

201

СКАТЕРТЬ

ДТС: QАТАRТ побуд. от qаtаr-: поворачивать, заворачивать (МК ІІІ 430); QАТ слой, пласт, складка: tоn qаtіү – складка одежды (МК І 320).

**ДТ қатарт; Каз. қайтар, қайыр, қайтарт, қатта, қат-қабат; Рус. с(катерт)ь.

СКАЧ (скакать)

ДТС: QАÇ убегать, бежать, уходить: oүuz qaүan başdi urum qaүan qaçdi – Огуз-каган одолел, Урум-каган бежал (ЛОК 195).

**ДТ қач; Каз. қаш, қашты; Рус. с(кач), с(кач)ки, скакать, ускакать, скакун.

СКВОРЕЦ

ДТС: SIYIRÇIQ скворец (МК І 501).

**ДТ(сығырч)ық; Рус. скворец.

СКИТАТЬСЯ

ДТС: КЕТ, KETIS уходить, исчезать: er jerindin ketti – мужчина ушел со своего места (МК ІІ 296).

**ДТ кет, кетіш; Каз. кет, кетеді, кетіс; кет алыс Рус. с(кит)алец, с(кит)аться, с(китат)ся.

СКЛАД (класть, кладка)

ДТС: QALА, QALАТ класть, складывать (МК ІІІ 249).

**ДТ қала, қалат; Каз. қала, қалас; Рус. класть, кладка, склад.

СКЛЕП

ДТС: SAQLA, SAQLAN сохранять: baliqni jaqşi saqlap sen – ты хорошо сохранил город (ЛОК 233).

**ДТ сақла, сақлан; Каз. сақта, сақтан; Рус. (сохран)ять, (скле)п.

СКЛОН

СТМ: ГУЛА склон (Эвенк.).

**Каз. құла – падать, құлама – склон; Рус. с(кло)н.

СКОБА

ДТС: QAVUŞ сходиться, быть вместе: taү taүqa qavuşmaş кisi kisikә qavuşur – гора с горой несходятся, а человек с человеком сойдутся (МК ІІ 103);

202

*ДТС: SIYZIY скрепка скоба (МК І 464).

**ДТ (қавұ)ш; Каз.қауыш, (қабы)с; Рус. с(коба). (Ср. капкан).

СКОВОРОДА

ДТС: QAYUR (qovur) жарить, калить (МК ІІ 81): saçqa qaүurzun – пусть поджарят на сковороде (Rach ІІ 223).

**ДТ қағур, қо(вур); Каз. қуыр; Рус. с(ковор)ода, (кавар)дак. (См. варить).

СКОРБЬ См. горе.

СКОРЛУПА

ДТС: QIRIL, QIRINDI скорлупа (МК І 449).

**ДТ қырыл, қырынды; Рус.с(корл)упа.

СКОР/О

ДТС: JÜGÜR бежать; JÜGÜRÜ бегущий: oүlan jügrüsdi – дети бежали (МК ІІІ 102).

**ДТ йүгүр, йүгүрү; Каз. жүгір, жүгіру; Рус. скор, скоро, скорый, скорость.

*СТМ: СОТОРО (сотору ) быстро, скоро (Як.).

СКОТ (скотина)

ДТС: TOQIM, TOQUŞ скот, предназначенный на убой (QBK 27610 ).

**ДТ тоқым, тоғус; от полной метат. «тоқус» Рус. скот; Каз. соғым, сойыс;

СКРЕБАТЬ

ДТС: QIR, QIRIL соскребать, царапать: er jerig qirdi – мужчина

скреб землю (МКІІ 7).

**ДТ қыр, қырыл; Каз.қыр, қыру; Рус. с(кре)бать, с(кребал).

СКРЕПКА См. крепкий (берк).

СКРИПКА (скрип, скрипач)

ДТС:ÇIQRА скрипеть, скрежетать: qapuү çiqradi – дверь скрипела (МК 5677). ДТС: SIQRIS свистеть; шипеть (МК ІІ 213).

**ДТ чықра; сықрыс; Каз. сықыр, шықырла, сықырла; Рус. (скр)ип, скрипеть, скрипка, скрипач.

203

СКРЫТЬ (скрыться)

ДТС: KIRIT ключ (МК І 357); KIRITLӘ закрывать: qapuү kiritladi – дверь заперли (МК ІІІ 345).

* ДТС: KIR входить, проникать внутрь чего-л.: içkarü kirip өlüg birlә jatti – войдя внутрь, он лег вместе с мертвецом (Маn І 53); KIRІL страд. от kir-:evkә kirildi – вошли в дом (МК ІІ 136).

**ДТ кір, кіріш;Каз. кір – входить; кірді – вошел; Рус. с(крыт)ся. (См. кре)мль.

СКУДНЫЙ

ДТС: QАТIYLІQ затруднение, огорчение, беда (Юг С40).

**ДТ қатығлық; Каз. қат, қаттық (тапшылық) – нехватка, скудность; Рус. с(куд)ный, не(хват)ка, (куц)ый?

СКРЯГА

ДТС: QURІ, QURUҮ сохнуть, высыхать (МК ІІІ 263).

**ДТ қуры, қуруғ; Каз. қура, қураған; Рус. с(кряга) перен. скупой.

СКУПОЙ

ДТС: QIZ, QIZYAQ скупой, скряга (ТТ VI5).

**ДТ қыз, қы(зға)қ; Каз. қызғаншақ? От «зға» Рус. (ску)пой?

СКУЧАТЬ (соскучиться)

ДТС: SAQINÇ мысль, дума, размышление; помыслы: qatiү qiniү kertü saqinç – чрезвычайно праведные размышления (Suv 42612).

**ДТ сақынч; Қаз. сағыныш; Рус. (соскуч)иться.

СЛАБЫЙ

ДТС: SIҢARLA считать кого-то одиноким, слабым (МК ІІІ 409).

**ДТ сыңарла; Каз. сыңар – без пары (одинокий); Рус. слабый.

*СТМ: СУЛА слабый, вялый (п.мо.sulа); монг.сул;

**Каз. сұлқ, сұла – слабый; Рус. (сла)бый.

СЛАВА (звание, славян)

ДТС: ÇAB (Çav, Savі) слава, известность, молва: bilig esi çab esi ben өk ertim – обладателем мудрости, обладателем славы был именно я (Тон7); ДТС: ÇАBLIN, SAVLAN прославляться, становиться известным: er çavlandi – мужчина прославился (МК 38817).

204

**ДТ чаб, савлан; Каз. сөз, сөйлен (сөзге ілін); Рус. славян, славить, прославлять, слава, слово.

СТМ: ЧОЛА звание, чин, прозвище (п.мо.çоlа); Бур. соло – слава; Як.соло-сан, чин.

*ДТС: SAVLA говорить (МК ІІІ 297).

СЛЕВА (левый)

ДТС: SOLDІN слева(QBN 14211).

**ДТ (сол)дын; Каз. (сол)дан; Рус.(сле)ва.

СЛЕД (следить, следовать, следователь)

ДТС: IZ след: atin еjgü bolsa qalir еjgü iz – если твое имя хорошее, останется хороший след (QBN 3787); IZDӘ, IZLӘ идти по следу, следить: izin izladi – пошел по его следу (QBN 44410).

**ДТ із, іздә, ізлә; Каз. із, ізде – искать (букв. идти по следу); Рус. след, следить, следовать, следователь, и др. (См. исследовать).

СЛИЗЬ (слезы, сливки)

СТМ: ҺИЛБИ слиз (Эвенк.); Як.сілбік – сырость, слякоть;

ДТС: LI слизь (МК 4987).

**Каз. жылбысқы; кілегей – сливки; Рус. слиз, слякоть, слезы, сливки.

СЛЮНА

СТМ: ЖАЛИКИ слюнявый (Эвенк); монг. (залха)г – слизь.

** Каз. (сіле)кей – слюна; Рус. слюна.

СЛОГ (слово, слова, словарь)

ДТС: SAB,SAV cлово, речь: tabүaç bodun sabi sü çig aүisi jimsaq ermis – у народа табгач речь была сладкая, драгоценности «мягкие» (КТ м5).

**ДТ саб, сав; Рус.слог, слов)о; Каз. сөз.

ДТС: SAVLA говорить (МК ІІІ 297).

**ДТ сабла, савла; Каз. сөйле; Рус. слово, слова, словарь, и др.

СТМ: ЧОЛИ (соли) язык, болтать языком (Эвенк.): чоливун – жало.

**Каз. сөйле – говорить; тілі – язык, жало; Рус. жало; слово.

СЛОЙ

ДТС: QIRTIŞLA снимать верхний слой (МК ІІІ 350).

205

**ДТ қырты(шла); от слг. «шла, сла» Каз. сылау, сылақ; (қыртысы); Рус. слой.

СЛОМ (ломать)

ДТС: SIN ломаться: toңuzuң aziүi sinmis – у кабана сломались клыки (ThS ІІ11).

СТМ: СОЛЛО (солдо) сломать (Эвенк.).

**ДТ сын, сынмыш; Рус. слом, сломались; лом, ломать; Каз.сын, сынды.

СЛУХ (глухой, ухо)

СТМ: СЭХУЛИ чуткий (о слухе) (Ульч.); ДТС: QULAQ ухо

(МК І 383).

**ДТ құлақ; Каз. құлақ, сақ құлақ – чуткий (о слухе); құлақ – ухо; Рус. слух, глух, ухо.

СЛУЧАЙ

СТМ: УЧИР случай (п.мо.): uçіr; Ма. учара; ДТС: UÇRA встречаться: bitig uçrasar – встретится документ (USp 55).

**ДТ ұчра; Каз. ұшыра, ұшырасу, душар – случиться; Рус. сл(учи)ться, сл(уча)йно.

СЛЫШАТЬ (уши)

ДТС: EŞID, EŞIT слышать: bu sabimin edguti esid – слушай хорошо эти мои слова (КТ м2).

**ДТ ешід, ешіт; Каз. есіт, есті; Рус. сл(ышат)ь, слушыть, уши. (Ср. в(ести), изв(ести)я), уши).

СМЕРТЬ

ДТС: BERТ увечить, наносить вред, портить: ol anin eligin bertti – он покалечил его плечо (МК 62815)

**ДТ берт; Каз. мертігу – покалечиться; мерт болу – умереть; Рус. с(мерт), (мерт)вый, у(мерет)ь.

СМЕЩАТЬ

ДТС: QAMŞAT смещать (W16).

**ДТ қа(мшат); Рус. с(мещать).

СМЕХ См. усмехаться.

206

СМОРКАТЬСЯ См. нос.

СМОТР (смотреть)

ДТС: ТЕLМІR осматриваться, озираться (МК ІІ 179).

**ДТ телмір; Каз. тел(мiр), тел(мірет); Рус. с(мотр), с(мотреть).

СМУТИТЬ (смущать)

ДТС: UМDU,UМІNÇ надежда (МК І 125);

**ДТ умду, умынч; Каз. үміт; үміттендіру – обнадеживать, смутить; Рус. с(мут)ит, (смущ)ать, смута, мутить.

СМЯГЧАТЬ

ДТС: JUМŞА, JUМŞАТ смягчаться: juмşаdі nең– нечто смягчилось (МК ІІІ 306).

**ДТ йумшат; Каз.жұмсақ, жұмсат; Рус. смягчать, мягче, мягкий.

СНЕГ

СТМ: ҺАҒА снег (Эвенк.); < п.мо.çаsu(n);Бур.çаһа(н) снег.

** Рус. снег; Каз. қар.

СНОВА

ДТС:JANА снова: tabүaçqa jana içikdi – он снова подчинился табгачам (Тон2); СТМ: НАНЭ снова (Эвенк.); др. тюрк. jаnа снова.

**ДТ йана; Каз. жаңа, және; Рус. занова, снова, новый, новость.

СНОХА См. жена.

СОВСЕМ

ДТС: ÇIМ препозитивная усил. частица: çim jig et – совсем сырое мясо (МК 1709).

**ДТ чым; Рус. сов(сем), сли(шком); Каз. тым.

СОБАКА

ДТС: KӨPӘК собака: kөpәk teg ürәrlar – лают как собаки (QВК 3914).

**ДТ көпәк; Рус. (собак)а; Каз. Кебек (имя).

СОБИРАТЬ

ДТС: QUBRA, QUBRAT собирать: qaүan olurip joq çiүaj boduniү qop qubratdim – сев каганом, я вполне собрал неимущий народ (КТм10);

207

СТМ: БАРЫЛА все вместе, собираться (Як.).

**ДТ құбра, құбрат; Рус. собирать, со(бира)ться; Каз. бәрі, сыпыра.

СООБЩИТЬ

ДТС: SABÇI вестник: sariү atliү sabçi – вестник на рыжей лошади (ThS ІІ16).

**ДТ сабчі; Каз. сөзші; Рус. сообщить.

СОВЕТ (советоваться)

ДТС:SAB ID сообщать, говорить: sab ança idmis – он так сказал (Тон9);

**ДТ саб ід; Рус. совет; Каз. сөз ет, сөз айт.

СОГНУТЬ (гнуть)

ДТС: ÇOK, ÇOKІN опускаться, становиться на колени: teva çөkdi – верблюд опустился на колени (МК 2752).

**ДТ чөк, чөкін; Каз. шөк, шөгу, шоқыну, жүгіну; Рус. (сoг)нуть, гнуть, гнуться.(Ср. икона).

СОЗДАТЬ

ДТС:ІŞLӘТ побуд. от іşlә- заставлять работать, делать: іş іşlәttі – он заставлял его дело делать (МК І 265).

**ДТ ішләт; Каз. істе, істет; Рус. создать

СОЗНАНИЕ (сознательный)

ДТС: SАN думать, раздумывать (Юг С133);

СТМ:СА знать (Эвенк.); п.мо.sаnа думать;

**Каз. сана – разум; саналы – разумный, сознательный; Рус. (зна)ние, зна)ть, (созна)ние, (созна)тельно.

СОЙТИСЬ

СТМ: СИТАН (сатан) сойтись, уживаться, ладить (Як.).

**Каз. сыйысу; Рус. сойтись.

*ДТС: SIY, SIYІS вмещаться, помещаться, втискивать: neçә jer bar erdi siүismaz eri – сколько было земель, а люди же не помещались (Юг С201).

СОК

СТМ: ЧҮКСЭ сок. (Эвенк); п.мо.sіgusu(n) сок, влага.

**Каз. сусын – напиток; сық – выжимать; Рус. сок.

208

СОКОЛ

ДТС: SOҢQUR, ŞUҢQAR сокол, кречет (QBК 33615).

**ДТ шуңқар; от метат. слог Рус. кор+шун; Каз. сұңқар; қар+шығ)а; Рус. сокол.

СОКРАТИТЬ См. короткий.

СОКРОВИЩЕ (сокровенное) См. сохранить, крыть.

СОКРУШИТЬ (крушить)

ДТС: SOQUS сталкиваться (ThS ІІ21).

**ДТ соқұш; Каз. соғыс; Рус. (сокруш)ить.

СОЛНЦЕ

СТМ: СИҒҰН солнце, день (Эвенк.); Ма. шун, сиун – солнце, день; Уд. сэунэ – светить.

**Каз. сәуле – светить; күн – солнце; день; Рус. солнце; день.

*ДТС: ÇOҮ блеск, сияние (о солнце) (МК 4991); ÇOҮLАN

сиять, блестет, сверкать: оt çoүlаndi – огонь горел ярким светом

(МК 38813).

СОЛОМА

ДТС: SAMAN солома: jeti qaңli saman – семь повозок соломы

(USp 926).

**ДТ саман; Каз. саман, шөп-(салам). Рус. (солом)а.

СОЛЬ (солончак)

СТМ: ДАВАСУН соль (п.мо.): dabu(sul)a солить.

**Рус. соль, (сол)ончак, за(сол);

ДТС: ŞOR соленый (Suv 59118).

**ДТ шор; Каз. сор.

СОМКНУТЬ

ДТС: ÇOM, ÇOMUN окунаться, нырять, погружаться: oүlan çomdi – мальчик погрузился (нырнул) в воду (МК 27713); JUМ закрывать,

зажмуривать: er kөz jumdi – мужчина закрыл глаза (МК ІІІ 64).

СТМ: СӨМ сомкнуть (глаза) (Эвенк.).

**ДТ чом, чомұн; йум; Каз. шом (ұйқыға); жұм; Рус. (сом)кнуть (глаза). (См. жмурить).

209

СОН

ДТС: SӨN прекращаться, утихать (ТТ VI76).

**ДТ сөн; Каз. сөн – гастуть; Рус. сон, у(сн)уть, га(сн)уть, за(сон)я, прекра(щен), завер(шен).

СОПКА

СТМ: ЧОВКО вершина (Эвенк.). п.мо. sоbхu- острие, остроконечный.

**Каз. шоқы; Рус. сопка.

СОПОСТАВИТЬ (соперничать)

ДТС: SAP, SAРÇA соединять, по очереди (QBК 14211).

**ДТ сап, сапча; Рус. (соп)оставлять, (соп)ерничать, соперник..

ССОРА

ДТС: ÇOҮI ссора, спор, распря, скандал (МК 54410);

СТМ: СОРИ ссора, сражение (Нан.); Сол. сугилди – поссориться.. **ДТ чоғы; Каз. соғыл, сoғыс; Рус. ссора, сражение.

СОРОК

ДТС: QIRIQ сорок: qiriq kündin soң – через сорок дней (ЛОК 22).

**ДТ қырық; Каз. қ(ырық; Рус. с(орок.

СОС!

ДТС: SUS – задевать: kemi susur sinur – лодка (их) задевает и разбивается (КР 175).

**ДТ сұс; Рус. сос! Каз. соғылыс.

СОСАТЬ

СТМ: СОРУ сосать (п.мо.sоr, sоru).

**Каз. сор, сору – сосать; Рус. сосать.

СОСЕДСм. сидеть.

СОХА

ДТС: ÇEKNA вонзать, втыкать: anar torqu iddim tikan çeknәmiş – я посылал ему шелк, а он вонзил в меня шипы (QВN 11012); SОQ всовывать, впихивать, погружать: elig qojqa soq – всунь руку за пазуху (МК ІІІ 142).

**ДТ чекнә; соқ; Каз. сұқ – воткнуть, сунуть; Рус. (сох)а.

210

СОХРАНИТЬ

ДТС: SAQLA (SAQLAN) сохранять: baliqni jaqşi saqlap sen – ты хорошо сохранил город (ЛОК 233).

**ДТ сақла, сақлан; Каз. сақта, сақтан; Рус.(сох)ранять, (сохран)ить.

СОЧИТЬСЯ (просачиваться)

ДТС:SIZ просачиваться, сочиться: ol majin suv sizdi – из кувшина просачивалась вода (МК ІІІ 182).

**ДТ сыз; Каз. сыздықтау; Рус. (соч)иться, про(сач)иваться.

СОЮЗ (связь)

ДТС:JUŞ скопление: bodun juş boldi – народ был в скоплении (т.е. теснился) (МК ІІІ 4); СТМ: УJ, УJИЛДИН связь, соединение (Эвенк.).

**ДТ йуш; Каз. ұйы, ұйыс, жүз, ұйылу; ұйым – объединение; Рус. с(оюз), с(вязь).

СПАСАТЬ (спасатель)

ДТС: ВАSUТ покровитель, защитник (МК 17811).

**ДТ басұт; Рус. спасут, спасать; (защит)а.

СПАТЬ

ДТС: JАТ лежать, ложиться: tünün jatmadi – не лежал ночью

(QВН 127).

**ДТ йат; Каз. жат; Рус. спать.

СПЕЛЫЙ

ДТС: BIŞ вариться, свариться; BIŞIY вареный (о пище): bişiү aş – вареная пища (МК І 372).

**ДТ быш, бышығ; Каз. піс, піскен – спелый; Рус. печь, (печ)еный; от метат. (сп)елый.

СПЕШИТЬ

ДТС: ŞAŞ спешить, суетиться (ЛОК 321); ŞAŞIL смущаться, замешательство (Suv 127).

**ДТ шаш, шашыл; Каз. сас, састы; Рус. (спеш)ить.

СПИЧКА

ДТС: ÇІВІQ прут, тонкая гибкая ветвь (МК 9112).

**ДТ чыбық; Каз. шыбық, шырпы; от метат. Рус. (спичк)а.

211

СПОКОЙНО

ДТС: ŞÜK спокойно, тихо: şük tur – успокойся! (МК І 335).

**ДТ шүк; Каз. тек (тұр). Рус.(спок)ойно, (тих)о.

СПОСОБ (способный)

ДТС: OSUY способ, манера, характер: bu is osuүi muntaү – характер этого дела вот такой (МК І 64).

**ДТ осұғ; Рус. сп(особ), способный.

СПРОС (спрашивать, справка)

ДТС: SOR, SORUL спросить: jemә küşi sorulmiş – о его славе вновь спросили (Man І 2628).

**ДТ сор, (сор)ыл; Каз. сұра, сұрас; Рус. спрос, спрашивать, справиться, справка, справочник, просьба, попрошайка, и др.

СТМ: СУРА спросить (п.мо.): sur;монг. сура; Як. соруи — поручить, заказать.

СПУСК

ДТС: TÜŞ падать, вниз, слезать: er attin tüşdi – мужчина слeз с лошади (МК ІІ 13).

**ДТ түш; Каз.түс; Рус. (спус)к, (спус)(тись).

СРАТЬ (сри)

ДТС: SIRI испражняться (о собаке) (МК ІІІ 262); ОSUR пускать кишечные ветры, газы: bu er ol osurүan – этот мужчина пускает ветры (МК І 156).

**ДТ сірі; осур; Каз. сары, сару; осыр; Рус. сри, срать.

СТАКАН (стекло)

СТМ: УСИ (ус) узда, вожжи, ремень (Эвен.): усиву –связывать; усилэн – оцепленный; женатый.

**Каз. ұста, ұстаған – держать; то(стақан) – посуда, кубок; Рус. узда, взн(узда)ть (держать); стакан; Гот. stікіs – держать.

(стек)ло.

СТАДО

ДТС: TAY стадо: kedik taүi birlә tirliglik qilaji – пусть я буду жить

среди диких зверей (QBК 3897).

**ДТ тағ; Каз. тағы; Рус. с(тадо);

212

*СТМ: ҺАДА (әда) стадо (Эвенк.).

**Каз. айда – погонять; айдамақ; Рус. ст(адо), айда! г(айду)к, г(айдамак). АБДУ скот (Эвенк.);Сол.аду – табун; п.мо.аbuүun табун, стадо.

СТАН (осанка, член)

ДТС: SIN стан,тело, туловище (МК ІІІ 138); bes kөzünür etüz sinlari sөңük siңir tamar et teri – пять членов видимого тела: кости, жилы, сосуды, мясо, кожа (Маn ІІІ 1813).

**ДТ сын; Каз. сын, мүсін; Рус. стан, о(сан)ка, стан, член..

СТАН (остановиться)

ДТС: ТIN остановиться, прекращаться: jiүla tinma – плач, не переставай (QBK 33812); tin – остановись! (замолчи!) (МК ІІ 28).

**ДТтын; Каз.тын, тыным, тыныс; Рус. ос(тан)овка, ос(тан)ки, с(тан), с(тан)ция, с(тан)овление, и др.

СТАРШИЙ

ДТС: ÜSTAR, ÜSTÜN возвышаться, превосходить; верхний, старший (МК І 221).

**ДТ үстүн, үстәр; Рус. (стар)ший; Каз. үстем, үстіңгі.

СТАРЫЙ (старик)

ДТС: QARI старый: qari өküz balduqa qorqmas – старый вол топора не боится (МК ІІІ 421).

**ДТ қары; Каз. кәрі, қарт; Рус.с(тарый).

СТАРУХА

ДТС: QURTYA (qart) старуха: tәңrilig qurtүa jurtta qalmis – умирающая старуха осталась в кочевье (ТhS II18).

**ДТ құртға; Каз. қарт; Құртқа; Рус.с(таруха.

СТЕГАННОЕ

ДТС: JORGANÇU стеганное одеало: er jorgançu sarlandi – мужчина завернулся в стеганное одеало (МК ІІ 246).

**ДТ йорганчу; Каз. сырған, сырмақ; Рус. (стеган)ный.(См. сермяга).

СТЕЖКА

ДТС: TEFÇIT шить мелкими стежками (МК ІІ 329).

**ДТ тефчіт; Каз. тік; Рус. с(тег)ать. (См. ткать; шить)..

213

СТЕНА

ДТС: ÇIT стена: çit anta toqitdim – там я велел возвести стену (МЧ В4).

**ДТ чыт; Рус. (ст)ена,(ст)роить — (чіт+тұр)оить.

*СТМ: СИТКИ стенка (Эвнек.).

СТЕПЬ

ДТС:ТЕРІZ солончаковая местность (МК ІІ 208).

**ДТ тепі)з; от переноса «з» вперед Рус.с(тепь); Каз. теп-тегіс – равнина.

СТЕРЕТЬ (стерт)

ДТС: SÜRT, SÜRTÜL втирать, тереться: terika jaү sürtüldi – жир был втерт в кожу (МК ІІ 231).

**ДТ сүрт, сүртүл; Каз. сүрт, сүртіл; Рус. стерт, стереть, (стерил)изовать?, вы(тират)ь.

СТИМУЛ

ДТС:ÜSТӘ увеличивать, умножать (QBN 212); ÜSТӘК излишек, добавка: men ustәk berdim – я дал лишнее (МК І 120).

**ДТ үстә, үстәк; Каз. (үстеу), үстеме; Рус. стиму)л; р(остов)щик.

СТИРАТЬ

ДТС: JOТТUR побуд. от joj-: bitig jotturdum – я велел стереть надпись (МК ІІІ 94).

**ДТ йоттұр; Каз. жойдыр, жудыр,(Жушы хан); Рус. (стир)ать. (Ср. стереть).

СТИСНУТЬ

ДТС: SIQIS стеснение(МК І 368).

**ДТ сықыш; Каз. сығыс, сығылыс; Рус. (стис)нуть, (стес)нение.

СТИХ

ДТС: ÇІQ выходть, оставлять пределы (чего-л): er evdin çiqti – мужчина вышел из дому (МК 2731).

**ДТ чық; Каз. шық; шығару, шығарма – сочинение, творение; Рус. стих.

СТЛАТЬ (постель)

СТМ: ТІЛГӘ стлать, постилать (Як.): тәjлах – шкура (оленя) для подстилки.

**Каз. тулақ – шкура; Рус. с(тла)ть, пос(тель).

214

СТОЙ!

ДТС: TID, TIJ удерживать, задерживать: kün aj jaruqin tidа qatiүlanur – они старались задержать свет дуны и солнца (TT I27).

**ДТ тыд, тый; Каз. тый, тыйыл; Рус. с(той)! стоял, стоять, стойбище, ставить, поставить,

СТОЛБ (столп)

СТМ: ТУЛГА таган, столб (п.мо.); ДУЛГА жилище (Эвенк.),дуңга – подпорка; п.мо.tul опираться на что-л; tulүa(n) подпорка, столб.

**Каз. (діңге)к – подпорка, столб; тұлға – личность, опора (в обществе); Рус. с(тол)б, с(тол)п, с(тол), с(тул), с(толь)ный, с(тол)ица, стойка, и др.

СТОРОЖ (стража)

ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55);

**ДТ тұр; Каз. тұр, тұрыс – стоять; тору – сторожить, Рус. с(торо)ж).

*ДТС: TURҮАQ сторож, страж (QBK 1395).

СТОРОНА (посторонний, странник, страна)

ДТС: TAŞQARUN снаружи, в стороне (ЛОК 336).

**ДТ та(шқарун); Каз. тысқары, сыртқары; Рус. (сторон)а, странник, по(сторон)ний, (стран)а.

СТМ: ТӨРА в стороне (Эвенк.)<Як.: туорат – сворачивать в сторону.

СТРАДАТЬ

ДТС: TАR узкий, тесный: tar jol – узкая дорога (ТТ VI275); TARIN гневаться, сердиться: ig aүriүta jek içkәk tarinsar – если во время болезни разгневаются демоны (ТТ І208).

**ДТ тар, тарын; Каз. тарыл; (тар)ығу, торығу – страдать; Рус. с(тра)дать, страдание.

СТРАХ

ДТС: QORQ, QORQINÇ страх, боязнь: bu qorqinç üçün bilga dünja qodup – из-за этого страха он покинул просвещенный мир (QBN 44010); ÜRK, ÜRKÜNÇ пугаться, страшиться, страх, поника: ürkünç bolup ürküldi – поднялась паника (МК І 250).

**ДТ (қорқ), үрк; Каз. қорық, үрік; Рус. страх.

СТМ: СҮРДӘХ страх (Як.); **Каз. (сүрг)ін; Рус. страх.

215

СТРЕЛА (стрелок, стрелять, стрелец)

ДТС: ÜSTIR побуд. от üs-: ol oq üstürdi – он заставил просверлить

отверстие в стреле (МК І 222); ДТС: UÇUR побуд. от uç-заставлять летать, пускать в полет: ol qus uçurdi – он пустил птицу летать

(МК І 176).

**ДТ үштір; ұчұр;Каз. үшкір; ұшыр; Рус. (остр)ие, острый, (стр)ела. (стр)емление (стр)емительно.

СТРЕМЯНКА

ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55); TURМАQ стояние, пребывание (Suv 22320).

**ДТ тұрмақ; Каз. тұрмақ, тұрамын; Рус. с(тремян)ка.

СТРИЧЬ

ДТС: QIRQ, QIRQIŞ стричь: ol qojun qirqdi – он остриг овцу (МК ІІІ 422).

**ДТ қырқ, қырқыш; Каз. қырқ, қырқыс; Рус. стриг, ос(тричь).

СТМ: КИРГА стрич (п.мо.): кіrүа; Як. кырг — стрич, обстригать.

СТРОГАТЬ

СТМ: ЖОРҒУ строгать (п.мо.жor).

**Каз. сүргі – строгать; Рус. (строга). (Каз. жон – сторогать; от метат. Рус. «нож»).

СТРОГОСТЬ(строгий)

СТМ: СУОС (суста) строгость (Як.).

**Каз. сұс, сұсты – строгий; Рус. строгость, строгий.

СТРОЙКА (строить)

ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55); TURАҮ убежище, логово (МК І 373).

**ДТ тұр, тұрағ; Каз.тұр, тұрақ, тұру; Рус. с(тро)ить, с(тро)йка, с(тро)й.

СТУЖА

ДТС: ÜSI, ÜSÜT мерзнуть, цепенеть, озябнуть(МК ІІ 137).

**ДТ үші, үшүт;Каз. үсі, үсіт, ү(сіту); Рус. остыть, (сту)жа, (сту)деный, (осту)дить, (оце)пенеть.

216

СТУК (стучать)

ДТС: TOQI, TOQIN ударять, стучать: er tamqa toqindi – мужчина стукнулся об стенку (МК II 147); 2.qiliç toqindi – меч ковали

(МК ІІ 147); TIQILA стучать, ударяться (МК ІІІ 326).

**ДТ тоқы, тоқыла; Каз. тоқ-тоқ, тоқыл, тықыл; Рус. тук-тук, с(тук); стучать..

СТУПНЯ (стопа)

ДТС: ТÜР низ, дно, основание, подножие:etil suvi aqa turur/ qaja tüpi qaqa turur – воды Етиля все текут, о подножия скал все плещут (МК І 73).

**ДТ түп; Каз. түп, түбі, түбіне; (таба)н; Рус. с(туп)ня, стопа, ступать, наступать, ступеньки, степень.

СТЫД

ДТС: UBUT, UJAD стыд: ariү ubuti jeg– стыд благопристойных (чистых) хорош (Тон37).

**ДТ ұбұт, ұйад; Рус. стыд; Каз.ұят.

*ДТС: UVUTLUY стыдливый: uvutluү kisi – застенчивый человек (МК І 146).

**ДТ ұв(ұтлұғ); Рус. ст(ыдлив)ый; Каз. ұяттық.

СТЫК

ДТС: TIQ, TIQIL затыкать, заталкивать, набивать: ol qapqa un tiqdi – он набил муку в мешок (МК ІІ 16).

**ДТ тық, тықыл; Каз. тық, тығыл; Рус. за(тык)ать, с(тык), впри(тык);

*ДТС: TIK втыкать, водружать: başlaju qirqiz qaүaniү balbal tikdim – вначале я поставил балбал кыргызскому кагану (КТ б25).

**ДТ тік; Каз.тік; Рус.в(тык)ать.

СТЯГ (шток)

ДТС: ТUY знамя, бунчук: кün tuү bolүil – солнце станет знаменем (ЛОК 122).

**ДТ тұғ, туғ; Рус. с(тяг), ш(ток); Каз. ту.

СУДНО

ДТС: SUB вода (МЧ2).

**ДТ суб; Каз. су; Рус.(су)дно.

217

СУДОРОГА

СТМ: ДЭРБЭ трясти (п.мо.derbe).

**Каз. тербет – качать; Рус. дергать, су(дорога).

СУДИТЬ (обсудить)

СТМ: СИЛЭЛ осуждать (Як.): сі, сү — осуждение; сілә, сүлә – осуждать, уничтожать.

**Каз. сіле (қарғап-сілеу); Рус. судить, обсудить, суд, судья. (Ср. обсуждать, суждение).

СУЖДЕНИЕ (рассуждать)

ДТС: SӨZ слово, речь:sөz tіz – нанизывать слова (МК ІІ 9).

**ДТ сөз; Каз. сөз; Рус. сказ, (суж)дение, рас(суж)дать, и др.

СУЖЕНЫЙ

ДТС: SEVUG, SEVUGLUK любовь: sevüglük nişani negü ermiş aj – скажи, каковы признаки любви? (QBN 1455).

**ДТ севуг, севүглүк; Каз. сүйікті, (сүй)іктілік; Рус. (суж)еный.

СУКА

ДТС: QANÇIQ сука (собака) (МК І 475).

*SОQLUQ жадность, алчность (МК І 471).

**ДТ қан(чық); соқлық; Каз.қан(шық); (сұқ)тық, сұғанақ?; Рус. сука.

СУМРАК (мрак)

ДТС: ІМІR предрассветные сумерки (МК І 94); ІҢІR рассвет, предрассветные сумерки: üç jegirmika iңirtә kөrünür – покажется в тринадцатый день на рассвете (ТТ VII 132);

**ДТ іңір, імір; Каз. іңір, ымырт – сумерки; Рус. сумрак, сумрачный, смеркаться, мрак, мрачный.

СУНДУК

ДТС:SANDUY сундук (Юг С288).

**ДТ сандұғ; Каз. сандық; Рус. сундук.

СУНУТЬ

ДТС: SUN, USIN, SUNUL протягивать, ощупывать руками

(МК ІІ 28).

**ДТ сун, ұсұн, сұнұл; Каз. ұсын, ұсыныл; Рус. сунул, сунуть.

218

СУНУТЬСЯ (заглядывать)

СТМ: СИҒИН подсмотреть, высунуться (Эвенк.); п.мо. sіүа смотреть, заглядывать.

**Каз. сығалау; Рус.(загля)дывать, вы(сун)уться?

СУПРУГ

ДТС: BIRIK соединяться, объединяться: iki kөңül birikdi – два сердца соединились (ТТ І136).

**ДТ бірік; Каз. бірік, бірігу, біріктір – соединять, объединять;

Рус. су(пруг), супруга, супруги. (См. брак).

СУРГУЧ

ДТС: SURQAÇ лак, смола для оброботки рукояток холодного оружия (МК І 454).

**ДТ сұрқач; Рус. сургуч.

СУРОВЫЙ См. посереть (бозару, сұрлану).

СУРОК

ДТС: SOҮUR сурок (МК І 363). СТМ:СОРИҚУ сурок (Ма.).

**ДТ соғур; Каз. суыр; Рус. сурок. (Суриков, Суворов).

СУРТЮГ

ДТС: SÜRTÜK натертый (МК І 477).

**ДТ сүртүк; Рус. суртюг; Каз. сүртік, сүрілген.

СУТЬ

ДТС: ŞÜT происхождение, природа, натура (МК ІІІ 120).

**ДТ шүт; Рус. суть. СТМ: (ҺОТ)ИВУН суть (речи) (Эвенк.).

СУФЛЕР

ДТС: SӨVLAN, SUFSA, ŞUVŞAT шептать, нашептывать (МК ІІІ 278, III 286).

**ДТ сөвлән, суфса; Каз. (сыб)ырлау; үпту-сүптеу – уговаривать; Рус. (шеп)тать, на(шеп)тывать; (суфле)р.

СУХАРЬ

СТМ: ШУХУРИ шелуха (сухая) (Ма.;ҺИҒИТ, ҺУШИТ греться, сушить (Эвенк.).

219

ДТС: QURІ, QURUҮ сохнуть, высыхать (МК ІІІ 263).

**ДТ қуры, қуруғ; Каз. (қур)а, қураған; Рус. су(хар), сухой, сушить (См. курага).

*ДТС: SUSIZ без воды (ТһS ІІ69).

СУЩНОСТЬ (существо)

ДТС: ӨZ сущность: munsuz өzüңüzün – беспечную сущность

(Man І 1116).

**ДТ өз; Каз. озмыш, жазмыш; Рус. с(ущность, существо, существовать.

СХВАТИТЬ

ДТС: QAP хватать: qapmis – схватил (ThS II68). QAPIL быть захваченным.

**ДТ қап; Каз. қап; Рус.с(хват)ить, хват)ка, (хап)уга.

СЧАСТЬЕ

ДТС: SAÇТUR побуд. от saç -: ol maңa jarmaq saçturdi – он приказал мне разбрасывать деньги (МК ІІ 183).

**ДТ сач, сачтур; Каз. шаш, шашу, шашты; Рус. (счас)тье, (счастли)вый.

СЪЕДАТЬ (еда)

ДТС:JЕ есть (кушать): er as jedi – мужчина ел пищу (МК ІІІ 67); JЕDI ел, съел;

**ДТ йе, йеді; Каз. же, жеді; Рус. еда, съедать, съел.

СЪЕЗД (езда)

ДТС: JЕZА обходить, осматривать (МК ІІІ 88); КЕZ ходить, бродить, странствовать: ol jerig kezdi – он обошел землю (МК ІІ 10).

**ДТ йеза, кез; Каз. кез; Рус. езда, ездить,съездить, съезд, разъезд.

СЫЛКА (посылка, посылать) См. посол.

СЫПАТЬ

ДТС: EK сып, сыпать, сеять: negu jerka eksә jana ol orur – что посеет в землю, то и пожнет (QBH 5715).

**ДТек; Каз. ек, сеп, себу; Рус. сып, сыпать, сеять.

СТМ: СЭПКЭДУ рассыпаться (о толпе) (Орок.).

220

**Каз. себілу, (сейі)лу – рас(сеи)ваться; Рус. (сып)аться, рас(сеился).

СЫРОЙ (недоваренный)

ДТС: SÜLLÜG сырое:süllüg et – недоваренное мясо (МК ІІІ 134).

СТМ: СУРГУJ сырой (Эвенк.);< монг.шүүрхий – недоваренный.

**ДТ сүллүг; Рус. сырой; Каз. шикі.

СЫРОСТЬ (влажный)

ДТС: ÇI 1.роса (МК 53517); 2. сырой, влажный: çi jer – сырая земля (МК 53517).

**ДТ чы; Каз. шық, сыз; (шірі)к; Рус. (сыро)е, сырость, (рос)а.

СЫТЫЙ

СТМ: СИТ край чего-л (Як.): сіт – достигнуть, оканчиваться.

**Каз. шет, шеті; жет, жету, жетер! Рус. сыт, сытый.

СФЕРА

ДТС: SÜR жить, влачить, тянуть: aja үam qatiүsiz surur umүuçi –

о (ты), надеющийся прожить без печали и трудностей (Юг А211).

**ДТ сүр; Каз. сүр, өмір сүру; Рус. сфер)а.

Т

ТАБАК

СТМ: ДАМГА табак (Нег.); п.мо.tamaki(n) табак.

**Каз. (темек)і – табак; Рус. табак.

ТАБОР (толпа)

ДТС: TOJ народ, толпа (МК ІІІ 447); TOPLA собирать (Тон13).

**ДТ той, топла; Каз.топ, тобыр – толпа;Рус. толпа,.табор.

ТАБУРЕТКА

СТМ: ДАЛБА полка (Эвенк.); п.мо.talbiүur полка; Бур. табюур – подставка, столик.

**Як.далбур – полка; Рус. (табур)етка.

221

ТАВОЛГА

ДТС: TABILQU таволга, спирея (ТһS ІІ48).

*СТМ: БОЛОКО таволга (Эвенк.).

**ДТ табылқу; Каз. тобылғы; Рус. таволга.

ТАВРО

СТМ: ТАБ заклепка, металлическая бляха (п.мо.tab); Бур. табла – клепать.

**Каз. тапта, табы; Рус. тавро.

ТАГАН

СТМ: ГУВАҚАН таган (на трех ножках) (Ма.); ТАҒАН тренога (Як.).

**Каз. бақан, таған; Рус. таган.

ТАЙГА

СТМ: ТЕҒАН таежный житель (Урм.); Як.тыа- тайга.

**Каз. (тоға)й; Рус. тайга.

ТАЙНА

ДТС: ТІJІNDІ запрещенный, запретный (МК І 449).

**ДТ тый, тыйын, тыйынды; Каз. тый, тыйын, тыйым; Рус. тайна, тайно.

ТАК

ДТС: ТЕК только, так просто (МК І 334).

**ДТ тек; Каз. тек, текке; Рус. (тольк)о, так.

ТАКОЙ (таким, также)

ДТС:ANTAҮ(ANDAҮ) так; такой, таким образом: ol mana andaү tedi – он сказал мнe так (MKIII 247); negu teg qilinsa andaү qilin – как поступает он, таким же обазом поступай и ты (QBN 3096).

**ДТ ан(тағ); Рус. так, такой, таким.

СТМ: JАKИ так, таким образом (Эвенк.).

ТАКТ

СТМ: ТАКТИКА токовать (о глухаре) (Эвенк.).

**Каз. тоқылдақ; Рус. токовать (о глухаре), такт (музыкальный); тактично, тактика.

222

ТАЛАНТ (талантливый)

СТМ: ДАВЛАЛАН талантливый певец (Эвенк.); п.мо.daүula петь; daүulaсі(n) певец.

**Каз. күйле, дауыс – голос (даулас); Рус. талант, голос.

ТАЛЬНИК

ДТС: TAL ива, тальник (ЛОК 42); СТМ: ЖАТАЛА ива (Ульч.); Як.талах – тальник.

**ДТ тал; Каз. тал; Рус. (тал)ьник.

ТАЛЫЗ

ДТС: TALIZ корень талыза (Rach ІІ 15). **ДТ талыз;Рус.талыз.

ТАМБУР См. амбар, веранда.

ТАМГА

ДТС: ТАМҮА (таможня) печать, отпечаток, знак: beg tamүasi elginda – печать правителя в твоих руках (ТТ І129); ТАМҮАÇI хранитель печати: türgәş qaүanda maүaraç tamүaçi oүuz dilgә tamүaçi kelti – от тюргешского кагана пришли хранитель печати Магарач и хранитель печати Огуз-Бильге (КТ б53).

СТМ: ТАМАҒА метка, тавро (п.мо.); др. тюрк. tamүа печать.

**Каз. таңба; Рус. тамга, таможня, тавро.

ТАПЧАН

ДТС: ТАРÇAN подставка на трех ножках (МК І 435). СТМ: ТАПЧАН трон (ср. мо.);

**ДТ тапчан; Рус.тапчан.

ТАРАНИТЬ

СТМ: ЧИТАРАН натянуть (ремень, веревку) (Эвенк.).

**Каз. тарт –тянуть; Рус. таранить.

ТАРЕЛКА

СТМ: ДАВJКА тарелка (Эвенк.); п.мо.tabaү тарелка.

**Каз. аяқ, табақ – тарелка; Рус. тарелка.

ТАСКАТЬ (тащи, тачка, тачанка)

ДТС: TAŞU таскать, носить (МК ІІІ 266). СТМ: ТАСАҒАС груз (Як.).

223

**ДТ ташу; Каз. тасы, тасу; Рус.(тас)кать, тащи, б(агаж), (носи)ть, тяжесть.

ТАСОВАТЬ (карты)

СТМ: САСА тасовать (карты) (Ма.); Чж. sәһ-sәһ упорядочивать.

**Каз. жаса – делать, упорядочивать; Рус. (тасо)вать.

ТВАРЬ

ДТС: ТЕВRӘТ 1. двигат, шевелить (МК ІІ 329); ТЕВRӘNUR живое существо, тварь (QBK 2992).

**ДТ тебрәт, тебренур; Каз. тербет, тебірент, тербелер (қозғалар); Рус. теребить, трогать, тварь.

ТВЕРДЫЙ (гордый)

СТМ: ГУР твердый (Эвенк.); п.мо.үordui быть твердым.

**Каз.өрлік – г(ор)дый;Рус. т(вердый), гордый.

ТВОРИТЬ (творчество)

ДТС: ТӨRÜT, ТӨRІ создавать, творить: qamuү sen tөrәttiң – всё сотворил Ты (QBH 114).

**ДТ төрүт; Рус. творить, творчество, творительный.

ТВОРОГ

ДТС: TURUQ запекаться (о крови), свертываться: qan turuqti – кровь запеклась (МК ІІ 115).

**ДТ тұрұқ;Рус. творог.

СТМ: ТАРАҒ творог (п.мо. taraү);

ТЕЗКА

ДТС: ADAŞ друг, приятель, товарищ (МК 4212).

**ДТ адаш; Каз. а(даш), (дос); Рус. (тез)ка.

ТЕКУЧИЙ (тек, стек, поток)

ДТС: ТӨК лить: oүlan suv tөkdi – мальчик пролил воду (МК ІІ 19).

**ДТ төк; Каз.төк, төгіл; Рус. с(тек), течь, (тек)учий, потек, потоп, по(текл)и, лить, течь.

ТЕЛЕГА (тележка)

ДТС: TILGӘN колесо: qaңli tilgәni teg – подобно колесу телеги (Suv 13320);

224

СТМ: ТЭРГЭ телега (Эвенк.); п.мо.tеrgе(n) телега.

**ДТ (тілгә)н; Рус. телега.

ТЕЛЕНОК (телиться)

ДТС: TADUN, TAJUN годовалый теленок (МК ІІІ 171).

**ДТ тадұн, тайұн; Рус. (телен)ок; Каз. тай, (тайын)ша?

*СТМ: ДУЛАҢ телиться (Эвенк.(Учр.). ТУҒУЛ теленок (п.мо.): tuүullа телиться; монг.үнэ – корова.

**Каз. туыл; төл; төл+үне – теленок; Рус. (тел)иться, (тел+ено)к. (букв. корова телилася)

ТЕЛО (туловище, туша, тельняжка) См. человек.

ТЕМНО (тень, темень, тьма)

ДТС: ТÜN ночь: tün udusiqim kelmәdi – ночью не приходил мой сон (Тон12); TÜNӘK темница, тюрьма (МК І 408): tünәk ol bu dunja isi-oq jilan – этот мир – темница, сущность его – (что) змея (QBN 3895)

**ДТ түн; Каз. түн, түнек; Рус. тень, темень, темно, темница, тьма, тюрьма.

ТЕМЯ

ДТС: ТӨPÜ темя, макушка (Uig I 4313);

СТМ: ТУМАХА (тэмугэ) темя (Уд.); ДУВЭ конец, вершина (Эвен.); Ма.дубэ кончаться; умирать; Як.төбө – вершина, макушка, голова.

**ДТ төпү; Каз. төбе; тымақ; Рус. те(мя), (ма)кушка, отдать дубы (скончаться).

ТЕПЛО (теплый)

ДТС: JILITU побуд. от jilit-: er suviү jilitti – мужчина согрел воду (МК ІІ 317).

**ДТ йылыт; Каз. жылы, жып-жылы – тепло; Рус. тепло, теплый.

*СТМ: JЭПУ (жэпу) теплый (Эвенк.); Чж. tu-lu-wenтеплый;

ТЕРЕБИТЬ

ДТС: ТЕВRӘТ двигат, шевелить (МК ІІ 329); 2. трясти, дрожать, содрогаться (МК ІІ 360);

СТМ:ДЭРГИ вздрогнуть (Эвенк.); п.мо.: derbe трясти.

**ДТ тебрәт; Каз. тербе, тербеліс – качать; Рус. теребить, (тряс)ти, трепетать (от страха). См. тварь.

225

ТЕРЕТЬ (втирать, натирать)

ДТС: TÜRT натирать, втирать, намазывать: kөңә jaү türtti – он втирал жир в кожу (МК ІІ 229).

**ДТ түрт; Каз. сүрт; Рус. тереть, на(тират)ь, в(тират)ь.

ТЕРЕМЬ См. хором.

ТЕРНАК

ДТС: TIRJAQ тернак, опиум(QBN 8812). **ДТ тырйақ; Рус.тернак.

ТЕРПЕТЬ (сдерживать, держать)

ДТС: SER терпеть (МК ІІ 7); SERІМLІG терпеливый, сдержанный (QBН 5416).

**ДТ сер, серімліг; Рус. (тер)петь, (сдер)жанный, у(дер)живать.

ТЕРПУГ

ДТС: ТӨRPIG терпуг, напильник (МК І 476). **ДТ төрпіг; Рус. терпуг.

ТЕСАК

ДТС: TEŞÜK дыра:tesük suvda belgürәr – дыра обнаруживается в воде (МК ІІІ 387).

**ДТ тешүк; Каз.тесік; Рус. тесак (инстр.)

ТЕСНЫЙ (тесно, стесняться)

ДТС: QIŞ сжимать, стискивать (МК ІІ 11); QIŞІL теснина, ущелье (Suv 38210).

**ДТ қыш; Каз.қыс, қысыл; Рус. (тес)но, с(тис)нуть, (тес)нина, с(тес)няться.

СТМ: (ТУС)ЭХЭ мыс, узкий проход (Нег.).

ТЕСЬМА

СТМ: ТАСМА тесьма (Ма.); ср.мо. tasma ремень.

**Каз. таспа; Рус. тесьма.

ТЕТИВА

ДТС: TЕТRÜ обратно, в обратную сторону: qali tetrü jetsә burunduq vәzir/ qamuү tetrü boldi – когда визирь тянет поводок в обратную сторону,/ все идет кувырком (букв. наоборот) (QBK 31810).

**ДТ тетру; Каз. теріс; Рус. тетива.

226

TЕТРАДЬ

ДТС: TЕ говорит, сказать: bu oүul ne ter – что говорит этот мальчик (MK I 74); TETÜR от te-: ol andaү tetürdi – он заставлял говорить так (MK III 186).

**ДТ те, тетүр; Каз. де, деді, дегіз; деп, дер; дәптер – тетрадь; Рус. тетрадь.

ТЕТЯ

СМТ: ТЕТЕ бабка по оцу или матери (Сол.).

**Каз. тәте – тетя; Рус. тетя.

ТЕЧЬ

ДТС: TEŞ, TEŞÜK дыра:tesük suvda belgürәr – дыра обнаруживается в воде (МК ІІІ 387).

**ДТ тешүк; Каз. тес; тесік дыра; Рус. течь, у(теч)ка, тесак (инстр.). (Ср. текучий, стек, поток, и др).

ТИРАЖ

ДТС: TARAŞLА рассеивать, разогнать (МК ІІІ 332).

СТМ:ТАРА расходиться (п.мо.).

**ДТ тара, тарашла; Каз. тара, тарат; таралымы, тарасы – тираж (газеты, книги); Рус. распрос(тра)нять, тираж; (тра)нжировать.

ТИХО

ДТС: TIKІSIZ беззвучный, — о (Suv 48418).

**ДТ (тікі)сіз; Каз.(тықы)рсыз; Рус. тихо, тихий, затих.

ТИШЕ (утешать)

ДТС: ІNÇ TІNÇ покой: bodun inçkә tegdi turuq semridi – народ достиг покоя, худые пополнели (QВN 22713).

**ДТ ынч, тынч; Каз. тыныш, тиыш; Рус. тише, тишина, у(теш)ать.

ТКАНЬ (ткачь, ткацкий, ткать)

ДТС: TIK шить (МК ІІІ 25); TIKIŞ совм. от tik -: ol meңә ton tikişti – он со мной шил халат (МК ІІІ 25); ДТС: TOQI ткать: er bөz toqidi – мужчина ткал бязь (МК ІІІ 268).

**ДТ тік, тікіш; тоқы; Каз. тік, тігіс; тоқы; Рус. ткать, (ткущ)ий, (ткац)кий.

ТЛЕТЬ (об огне)

СТМ: ТЭЛЭН (төлөн) пламя (Як.); п.мо.dөlu пламя; гал – огонь.

**Каз. жалын; Рус. тлеть, (тлен)ье ( об огне).

227

ТОВАР (утварь)

ДТС: ТАР находить, преобретать (QBN 2054); TABAR имущество: türgәş qarluqiү tabarin alip – захватив имущество тюргешей и карлуков (МЧ29); СТМ: ТАВ (тавул) собрать, нажить (Эвенк.); ТАБАР товар (п.мо.); др.тюрк.tabar, tavar товар.

**ДТ тап, табар, тавар; Каз. тап, табыс – добыча, находить, нажить; Рус. товар, утварь. (См. добыч)а.

ТОВАРИЩ

СТМ: ДОҒОР друг (Эвенк.) < Як.доғор – друг, товар)ищ.

**Рус. (товар)ищ.

ТОКАРЬ

ДТС: QIRMAÇI столяр: temürçi etükçi jana qirmaçi (QBN 3215).

**ДТ (қыр)мачы; Каз. (қыр)машы? Рус. то(карь).

ТОКОВАТЬ

СТМ: ТАКТИКА токовать (Эвенк.).

**Каз. тоқылдақ – глухарь; Рус. токовать (о глухаре).

ТОЛКАТЬ

ДТС: TUL толкать: er topiqni ajri bilә tuldi – мужчина толкнул мяч палкой (МК ІІ 22); TALQIT отталкивать: ol jükni talqitti – он столкнул тюк (МК ІІ 339).

**ДТтул; талқы, талқыт; Каз. түй; толқыт; Рус. от(талки)вать, толкать.

ТОЛКОВАТЬ (толковый)

ДТС: TALQI осуждать: өjlәk qaritmisqa bojuү talqimas – для того, кого состарило время, краска непредосудительна (МК ІІ 304).

**ДТ талқы; Каз. талқы, талқылау – обсуждать; Рус. толковать, толковый.

ТОЛКУЧКА

СТМ: ТУҢКЕ толкать (Эвен.); Нан. туңкулэ – закачаться.

**Каз. толқы, толқыт — закачаться; Рус. толкучка. (Ср. толкать).

ТОЛМАЧ

ДТС: TILMAÇI переводчик: uqusqa biligkә bu tilmaçi til – переводчиком разума и знаний является язык (QBN 248).

228

СТМ: ТИЛ язык (др.тюрк.): til ; Як.тілбәс – переводчик, толмач;

**ДТ тіл; Каз. тіл – язык; тілмаш –переводчик; Рус. толмач.

ТОЛОКНО (толочь)

ДТС: TALQAN поджаренная мука, толокно (МК ІІ 189).

СТМ: ТАЛҚАН толокно (п.мо.).

**ДТ талқан;Каз. талқан; Рус. толокно.

ТОЛПА

ДТС:TOPLA собирать (Тон13).

**ДТ топла; Каз. топ, топта – толпа, собирать; Рус. толпа. (Ср. табор).

ТОЛСТЫЙ

ДТС: ТОLІ, ТОLU полностью, полный: tоlu іdіs – полный сосуд (МК ІІІ 232);

СТМ: ТОЛИ полный (Эвен.); др.тюрк.tоl наполняться; толун көрук – полная луна;

**ДТ толы, толу; Каз. толы, толысқан – толстый, полный; Рус. толстый.

ТОМИТЬ (томный, утомленный)

ДТС: QOM, QOMIT томиться, тосковать: ujik meni qomitti – тоска меня томила (МК ІІ 311);

*ДТС: ТОМLІТ побуд.от tomlі-: охлаждать; омрачать(QBN 1927).

**ДТқом, қомыт, томлыт; Рус. томить, у(томить), утомленный; Каз. томсару; тоңу.

ТОНУТЬ

СТМ: ДӨН нутро, нижний (Эвенк.); п.мо.dotuүsi внутрь; Орок. дө, дөну – внутри; в глубине;

ДТС:TUNCUQ задыхаться, с трудом переводить дыхание; погружаться (МК ІІ 227).

**ДТ тұн, тұнчұқ; Каз. (тұн)шық; Рус. (тон)уть, утонуть. (См. дно).

ТОПИТЬ (утопить)

ДТС: ТÜР низ, дно, основание, подножие: etil suvi aqa turur/ qaja tupi qaqa turur – воды Етиля все текут, о подножия скал все плещут (МК І 73).

**ДТ түп; Каз. түп, түбі, табан; Рус. у(топ)ить, утопленник, топь.

229

ТОПТАТЬ

ДТС: ТЕРІТ побуд. от tep -: saңramig tepitip – заставлю растоптать (Huen322).

**ДТ тепіт; Каз.теп, тапта, таптат; Рус. топтать.

ТОП-ТОП (изобр.)

ДТС: ТАР (tap tap) шлепать (МК ІІІ 145).

СТМ: ТОП-ТОП (изобр.) топ-топ (Нег.); Нан. топол-топол.

**Каз. топ-топ; тапыл-тұпыл; Рус. топ-топ, топать, топал.

ТОРГ (торговать)

ДТС: TОRQU шелк (І 427); СТМ: ТОРҒО ткань, материя (Як.); п.мо.torүаn атлас, щелк.

**Каз. торғын; Рус. торг, (торго)вать, торговля, торгаш.

ТОРМОЗ

СТМ: ТОРЕЙ тормозить нарту (при спуске) (Эвенк.).

ДТС: ТІRӘ подпирать:ol qapuү tirәdi – он подпер дверь (МК ІІІ 262); ТURMAQ, TURMIS стояние; пребывание(Suv 22320).

**ДТ тірә; тұр, тұрмыш; Каз. тұрыс, тірес; Рус. тормоз.

ТОРОПИТЬ

СТМ: СОТОРО быстро, скоро (Як.): сотору;

**Рус. бы(стро), скоро, (торо)пить.

ДТС: TAVRAQ быстрый (МК І 468).

**ДТ таврақ; Рус. торопить.

ТОРЧАТЬ

ДТС:TURUҮSА желат. от tur-: ol munda turuүsadi – он захотел стоять здесь (МК ІІІ 333).

*СТМ: ЧОҒЧА 1.куча; 2.торчать.(п.мо.): çoүça; Як.чохчоі – сидеть на корточках.

**Каз. шоқша, шошай; шөкеле; Рус. куча,торчать.

ТОСКА (тосковать)

*СТМ: ТӘСІ терпеть (Як.); п.мо. tes, tesbüri — терпеть;

ДТС: ТӨZ терпеть, выдержать:er tomluүqa tөzdi – мужчина вытерпел холод (МК ІІІ 182); ТӨZÜN сдержанный, скромный (QBN 209).

**ДТ төз, төзін; Каз. төз, төзу; тос, тосу; Рус.(тос)ка, тосковать.

230

ТОТ (в тот час)

ДТС: ТАР вмиг, сразу: tәkәbbür libasin kejip tap salin – если ты надел рубашку высокомерия, тотчас сними (Юг А277).

**ДТ тап;Каз. тап (қазір); Рус. (тот)час;

ТОЧИТЬ

ДТС: TIŞӘ точить (МК ІІІ 267).

**ДТ тішә; Каз. қаша; Рус. точи)ть.

ТОЧКА

ДТС: ÇЕКІК точка: çекік çекturdi – он велел расставть точки (в рукописи) (МК 35712).

**ДТ (чекі)к; Рус. то(чка).

*ДТС: TЕŞÜК дыра, отверстие: tеşüк suvda belgürәr – дыра обнаруживается в воде (МК ІІІ 387).

**ДТ тешүк; Каз. тесік; Рус. (точк)а?

ТОЧНО

ДТС: TÜZÜN (tөzün) точно: men kisim tөzün kөni bersün – мой человек пусть точно и правильно отдаст (USp 186).

**ДТ түзүн, төзін; Рус. (точн)о; Каз. түзу?

ТПРУ! (остановить коня)

ДТС:TUR, TURU стоять: tili jalүan erdin jiraq tur – стой подальше от обманщика (Юг В123).

ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55);

**ДТ тұр, тұру; Каз. тұр, тұру; Рус. тпру!

ТРАКТ (трасса, тропа) См. дорога.

ТРАТА (тратить, терять)

ДТС: TARA рассеивать: аnің susin taradi – он рассеял его войско (МК ІІІ 260);

СТМ:ТАРА расходиться (п.мо.);

**ДТ тара; Каз. тара, тарат, тарқат – тратить, раздават; Рус. трата, тратить, рас(трат)а, терять, тра)нжирить. (См. тираж, дробь).

ТРЕБОВАТЬ См. теребить.

231

ТРЕВОГА

ДТС:TUR, TURU стоять: tili jalүan erdin jiraq tur – стой подальше от обманщика (Юг В123).

**ДТ тұр, тұру; Каз. тұр, тұру; тұруға! Рус. (трев)ога!

ТРЕЗВЫЙ

ДТС: TIRIG живой: tirigi küң boltaçi erti – живые из вас стали бы рабынями (КТ б49).

**ДТ тіріг; Каз.тірі – живой; Рус. (тре)звый. (См. з(доро)вый).

ТРЕПЕТАТЬ (трепет, трель)

ДТС: TITRӘ, TITRӘŞ дрожать, трепетать (Uig III 1211).

**ДТ тітрә, тітрәш; Каз. тітіре, дірілде; Рус. (тре)петать, трель, (дрож)ать, трус.

ТРЕПЫХАТЬ

ДТС: TALPIN, TALPIR трепыхаться (МК ІІ 173).

**ДТ талпын, талпыр; Каз.талпын; Рус. (трепых)аться.

ТРЕСК (хруст)

ДТС: TIKI звук, шум (ТТ І135); tiki çoүi парн. шум, ссора:tigirtsiz tabirtsiz alqu tiki çoүi iraq – тихая и спокойная, отдаленная от всякого шума (Suv 1666); TIKIR издавать легкий треск, хрустет (МК І 361).

**ДТ тікі, тікір; Каз.тықыр; Рус. треск, хруст.

ТРЕЩЕТКА

СТМ: ТАРЧИ кузнечик (Эвенк.); п.мо.tarçiginaүn трещетка, саранча.

**Каз. шегіртке; Рус. трещетка, трещать, саранча.

ТРИ

ДТС: ТӨRT, ТӨRTINÇ четыре, четвертый (ThS I а1).

**ДТ төрт, төртінч; Каз. төрт, (төрт)інші; Рус. че(тверть), че(тыре), три, (треть)ий.

ТРОН

ДТС: ORUN 1. место. 2.трон, сидение: jeti altunluү taү içintә orun ornaү tutmişlar – в семи золотых горах они держали трон (Suv 50915).

**ДТорұн; Каз. орын (төр орын); Рус. трон.

232

ТРОНУТЬ (трогать)

ДТС: TÜRT натирать, втирать, намазывать: kөңә jaү türtti – он втирал жир в кожу (МК ІІ 229).

**ДТ түрт; Каз. түрт – тронуть; Рус. тронуть, трогать.

*ДТС: UTRUN противиться, наталкиваться, напротив: utrun- oq – напротив же (ТТ VIII І18).

**ДТ ұ(трун); Рус. (трон)уть?

ТРОПА (строка, дорога) См. дорога.

ТРОСТЬ (тростник)

СТМ: ТИJЭУ(Н) трость, посох (Ороч.).

ДТС: ТІRӘ подпирать: ol qapuү tirәdi – он подпер дверь (МК ІІІ 262);

**ДТ тірә;Каз. таяну, тіреуіш; Рус. трость, тростник.

ТРУБА (трубач)

СТМ: БУРЭ гармонь (Нан. < мо.); п.мо.burijen труба; мо.бурээ – труба (духовой муз. инструмент).

**Каз. үр, (үр)ле – дуть; Рус. ур+ба = труба. (См. ураган, буран (үр).

ТРУДНЫЙ (труд)

ДТС:TURІ человек с трудным характером (МК ІІІ 220).

**ДТ тұры; Рус. трудный; Каз. тұрпайы.

ТРУП

ДТС: TURUQ худой, истощенный, тощий: turuq buqali semiz buqali – и тощие быки, и жирные быки (Тон5).

**ДТ тұрұқ; Каз.парн. арық-тұрық – тощий; Рус. труп.

ТРЯПЬЕ

ДТС: ӨPRAQ ветхий (МК І 118).

**ДТ өпра)қ; Рус. тряпье; прах?

ТРЯСТИСЬ (тряс, трус, дрожь, трель, трепетать)

ДТС: TITRА, TITRАŞ дрожать, трепетать (Uig III 1211).

**ДТ тітрә, тітрәш; Рус.тряс, трус, трель, трепетать, дрожь, дрожать, вз(дро)гнуть; Каз.тітіре – дрожать. (См. трепетать, трель).

233

ТУГОЙ

ДТС: TІQ набивать, закладывать: ol qapqa un tiqdi – он набил муку в мешок (МК ІІ 16).

**ДТ тық, тығыл; Каз. тық, тығу, тығыз; Рус. туго, тугой. (Ср. тужится).

*ДТС: ТÜG завязать, затягивать (узел): er tügün tügdi – мужчина завязал узел (MK II 20).

**ДТ түг; Каз. түй, түйіл, түйін; Рус.(туг)о, за(тяг)ивать, тянуть.

ДТС: TÜGUL, TÜGÜN узел (МК ІІ 124). (См. тюк).

ТУДА (сюда, куда)

ДТС: UD, UТ, UDU следовать, вслед: ben seleңә keçә udu joridim –

я переправился через Селенгу и шел следом (МЧ16).

**ДТ ұд, ұдұ; Рус. иди, ид(ти), т(уда), с(юда), к(уда); Каз. өт, өту, (үд)ере көшу.

ТУЖИТЬСЯ (потуги).

ДТС: ТOY рождаться, возникать, появляться, восходить: toүar qut küni elkә inçlik bolur – взойдет солнце счастья, и на страну снизойдет спокойствие(QBК 31812);

**ДТ тоғ; Каз. ту – рождаться; Рус. по(туг)и, (ту)житься.

ТУК-ТУК (стук)

ДТС: TIQILA стучать, ударяться (МК ІІІ 326).

**ДТ тықыла; Каз.тықылдат, тоқ-тоқ, тық-тық; Рус. с(тук), стучать, зас(тукал), тук-тук!

ТУЛОВИЩЕ (тело) См. человек.

ТУМАН

ДТС: TUMAN туман:qararip tuman tozdi dunjә tudi – чернея, нависла мгла и закрыла мир (QBK 29817).

**ДТ тұман; Каз. тұман; Рус. туман.

СТМ: ТАМНА туманиться (Эвенк.).

ТУПИК

ДТС: ТÜР низ, дно, основание, подножие: etil suvi aqa turur/ qaja tupi qaqa turur – воды Етиля все текут, о подножия скал все плещут (МК І 73).

**ДТ түп; Каз. түп, түбі; топас – тупой; Рус. (туп)ик; тупой.

234

ТУСКЛЫЙ

ДТС: ТÜŞSÜZ бесплодный, никчемный, безрезультатный (TT V B96).

**ДТ түшсіз; Каз. түссіз – безцветный, тусклый; Рус. тусклый.

ТУХЛЫЙ

ДТС: JATUQ брошенный, забытый: jatuq nең – забытая вещь (МК ІІІ 14).

**ДТ йа(туқ); Каз. жатып қалған; Рус. затхлый, тухлый, протухший, тухнуть.

ТУЧА

СТМ: ТУКЧЭ облака, туча (Сол.); Эвенк. туксэди – облачный, пасмурный.

**Каз. түксию; Рус. туча.

ТУША

ДТС: ТӨŞ грудь, грудинка (МК ІІІ 346).

**ДТ төш; Каз. төсі – грудь, грудинка; Рус. туша.

ТУШИТЬ

ДТС: ӨÇ, ӨÇÜR гаснуть, тушить, исчезать: ot jalini өçti – пламя огня погасло (ТТ І124).

**ДТ өч, өчүр; Каз. өш, өшті; Рус. т(уш)и, (исч)езать). (См. гаснуть, по(гас).

ТЫКАТЬ

ДТС: TIK втыкать, водружать: başlaju qirqiz qaүaniү balbal tikdim – вначале я поставил балбал кыргызскому кагану (КТ б25).

**ДТ тік; Каз.тік, тық; Рус. (тык)ать, в(тык)ать, вер(тик)аль..

ТЬМА

СТМ: ТУМАН десять тысяч (Чж.): t`u-man;Уд. туменжиэри – множество ; п.мо.tume(n) тысяча, множество, тьма.

**Каз. түмен — десять тысяч; мың; Рус. (мн)ого, ть(ма), тьма.

ТЩАТЕЛЬНО

ДТС: ТАРІŞ находить; спорить: tirig bolsa jalңuq tilәp tapisuroq – если люди будут живы, они будут искать и найдут друг друга (QBN 24310).

**ДТ тапыш; Каз. табыс; тәптіштеп іздеу – тщательно искать; Рус. тщательный.

235

ТЩЕДУШНЫЙ

ДТС: KIÇIG малый, маленький: uluүqa kiçigkә açuq tutti juz – он был приветлив и в отношении великих, и в отношении малых

(QBH 286).

**ДТ кічік; Каз. кіші – малый; Рус. (тще)душный (малодушный).

ТЩЕТНО

ДТС: TЕКІN напрасно, зря (QBК 23216).

**ДТ текін; Каз. текке; Рус. тщетно.

ТЮБЕТЕЙКА (головной убор)

ДТС: ТӨPÜ темя, макушка (Uig I 4313);

СТМ: ТУМАХА (тэмугэ) темя (Уд.); Як.төбө – вершина, макушка, голова.

**ДТ төпү; Каз. төбе; Рус. те(мя), (тюбе)тейка.

ТЮК

ДТС: TÜG завязать, затягивать (узел): er tügün tügdi – мужчина завязал узел (MK II 20); ДТС: TÜGUL, TÜGÜN узел (МК ІІ 124)..

**ДТ түг, түгүл, түгүн; Каз.түй, түк, түктеу, түю, түйіл; Рус. тюк, за(тяг)ивать, (туг)о.

ТЮТЮНЬ

ДТС: TÜTÜN дым (МК І 400); TÜTӘT дымиться, куриться: ol tütün tütәtti – огонь задымел (МК ІІ 299).

**ДТ түтүн, түтәт; Каз. түтін, түтет; Укр. тютюнь.

ТЮФЯК

ДТС: TӨŞӘK постель (QBN 24111).

**ДТ төшәк; Каз. төсек; Рус. тюфяк. (См. ТС В.Даль «тюшякъ»).

ТЯГАТЬСЯ

ДТС: TIRӘŞ тягаться: utun birlә tirәşma – не тягайся с порочным (МК І 414).

**ДТ тірәш; Каз. тірес; Рус. (тягатьс)я. (Ср. тянуть (тарт).

ТЯЖЕСТЬ

СТМ:ТАСАҒАС груз (Як.).

**Каз. тасы – таскать; Рус. таскать, б(агаж), тяжесть.

236

ТЯНУТЬ

ДТС: TARІТ тянуть (ЛОК 319); TARТІL растягиваться, быть растянутым (МК ІІ 229).

**ДТ тарт; Каз. тарт, тартыл; Рус.тянуть, тянул.

СТМ: ТЭНИ растягивать (п.мо.tenii).

**Рус. тяни, тянуть.

У

УБОГИЙ

ДТС: JABА дикий: jaba tinliү oүlanlari – детенышы диких живых существ (Suv 6829);

*JABАQU свалявшаяся шерть:jabаqu bоldі – (волосы) сбились в комок (МК ІІІ 36).

**ДТ йаба; йабағу; Каз. жабайы; жабағы; Рус. убогий.

УБЫТЬ

ДТС: ВÜT кончаться, завершаться: bütәr bir jilta – завершается в одном году (Suv 58918);

**ДТ бүт; Каз. біт; Рус. у(быт)ь, убывать.

УВАЖАТЬ

ДТС: XOЖA (перс.) старый, старик: jigit xoжa bolur jaңi eskirür – юноша становится стариком, новое стареет (Юг В195); (Рашид ад-дин: «На тюркском языке пожилых называют «ходжа», ибо слово ходжа в действительности тюркское, но не персидское или арабское», «Огуз-намэ» 13 стр.).

СТМ: ЭЖЭН хозяин (монг.); п.мо.ежеn; др.тюрк.әdі, іdі – хозяин.

**ДТ хожа; Каз. қожа, қожайын; Рус. у(важа)ть, у(важаемый). (См. хозяин).

УВЫ!

ДТС: AVA, ava ava – увы! (МҚ І 89).

СТМ: УВЭJ нет (Эвенк.);< п.мо.ugti нет; ugеіlе обеднеть.

**ДТ ава; Аз. (аф)сус! Рус. увы!

УВЕЧИЕ (вывих)

ДТС: ÇIQ, ÇIQІŞ выходить, оставлять пределы (чего-л): erevdinçiqti – мужчина вышел из дому (МК 2731).

237

**ДТ чық; Каз. шық; қолын шығару – вывихнуть руку; Рус. вы(вих), увечие.

УВЛЕЧЕНИЕ См. дело ( иле).

УГЛУБЛЕНИЕ (глубокий)

ДТС: OJ, OJUL яма, углубление: jer ojuldi – в земле было сделано углубление (MK I 268).

**ДТой, ойұл; Каз. ой, ойылу; Рус. (углу)бление. (См. глубь, глубокий).

УГОЛ

ДТС:BÜК угол (МК І 333).

**ДТ бүк; Каз. бүк, бүгіл – сгибаться; Рус. угол.

УГОЛЬ

ДТС: КÜL зола: кül ürküncә kөz ürsә teg – чем дуть на золу, лучше дуть в глаза (МК І 337).

**ДТ күл; Каз. күл; Рус. у(голь).(См. зола).

СТМ: ГОЛО І бревно (Эвенк.); голо, гулу – 2. чурка (обгоревшая); Орок. голо – 1 дрова; 2. основные бревна-поленья в костре); Ма. голтон – головешки (обгорелые концы дерева);

УГОЩАТЬ

ДТС: AŞAТ побуд. от aşa-: угощать: ol mana aş aşatti – он меня угостил едой (МҚ І 210).

**ДТ ашат; Каз.асат; Рус. уг(ощать), уг(остить); г(ост)ь?

УДАЛОЙ (удаль, удача)

ДТС: QUT, QUTLUY удача, счастливый удел (КТм9).

**ДТ құт, қ(ұтлұ)ғ; Рус. удалой, удаль, удача; Каз. құт, құтты; талай, талайлы.

УДАР

ДТС: BADAR (badar qil) бить кулаком: badar qildi – он бил кулаком (МҚ 1766);

*UR, URUY бить, удар: ol ani urdi – он его ударил (МК І 333).

**ДТ бадар; ұр, ұрұғ; Рус. удар, ударить; Каз. ұр. (Ср. рука).

238

УДЕЛ

ДТС: ÜLӘ, ÜLӘТ дели, делить, раздавать (МК І 214); ÜLӘŞ делись (МК І 189).

**ДТ үлә, үләт, үләш; Каз. (үле)с, б(өлу), бөліс, (үлест)ір; Рус. д(оля), д(ели), д(елит)ь. (См. область).

УДИВЛЯТЬ (чудо)

СТМ: АДУЛА удивляться (Як. адыла, одула).

**ДТ йадчы; Рус. чудо, чудеса, (удивля)ться; Каз. жады, жадыла.(См. ведьма).

УДЛИНЯТЬ (длина, длинный)

ДТС: UZUN длинный, долгий: kөzәgü uzun bolsa elig kөjmәs – если кочерга будет длинной, рука не сгорит (МК І 448).

**ДТ ұзұн, ұдұн; Каз. ұзын; Рус. (удлин)ять, длина, длинный,

УДОД

ДТС: ÜBGÜK, ÜВÜР удод (МК І 78); übüp qusniң sөңükin jipar birlә qosup –соединив кости удода с мускусом(TT VII 235).

**ДТ үбгүк, үбүп; Рус. удод.

УЖ

ДТС: AYU яд (MK 579); AYUSUZ неядовитый: jultaqi julaqtaqi suvlar aүusiz ariq – воды, находящиеся в ручьях и ручейках, неядовиты, чисты (ТТ VIII I15).

**ДТ ағу, ағусыз; Каз. у, усыз; Рус. уж (о змее).

УЖАС

СТМ: ЖЭКСЭ (жэкшэ) ужасаться (Ма.).

*ДТС: ŞAŞ спешить, суетиться (ЛОК 321).

**1. Каз. шошын, шошыс, шошыну; Рус. у(жас), у(жасн)о, у(жасну)ться.2.

**ДТ шаш; Каз.сас, сасу; Рус. у(жас.

УЖИМ

ДТС: JUМ закрывать, зажмуривать: er kөz jumdi – мужчина закрыл глаза (МК ІІІ 64).

**ДТ йум; Каз. жұм, жұму; Рус. у(жим), за(жму)ривать, жмет, жмот, сжим.

СТМ: ЖИМУЙІ сжимать, смыкать ( п.мо.жіmujі).

239

УЗДА

СТМ: УСИ (ус) узда, вожжи, ремень (Эвен.): усиву –связывать; усилэн – оцепленный; женатый.

**Каз. ұста – держать; Рус. узда, в(ожжи), разн(узда)нный, об(узда)ть.

УЗДЕЧКО

ДТС: АҮАZ рот, уста: netar jema elig aүazqa sevüg erür – как же милы руки устам (Маn І 237); АҮІZ 1. рот, (МК 401); aүizta tut постоянно читать, повторять (букв. держать на устах).

**ДТ ағыз; Каз. ауыз (ауз); езу; а(уызды)қ – (узде)чко; Рус. уста, уздечко.

УЗЕЛ

ДТС: JUŞ скопление: bodun juş boldi – народ был в скоплении (т.е. теснился) (МК ІІІ 4);

**ДТ йуш; Каз. ұйы, ұйыс, ұйыл; Рус. узел, с(вязь), со(юз).

СТМ: УJ, УJИЛДИН связь, соединение (Эвенк.).

УЗКИЙ

ДТС: ӨZӘК узкий проход в горах, ущелье (ТТ В122).

**ДТ өзәк; Каз. өзек; Рус. (узк)ий, (уще)лье.

СТМ: Т(УСЭХЭ мыс, узкий проход (Нег.).

УЗОР

СТМ: БЭДЭРИ полоса (Ма.); п.мо.beder пятно, крапинка, полоса.

**Каз. (өр)нек; бед(ер) – уз(ор); Рус. уз(ор).

УЙМО

ДТС: JÜD, JÜJ, JÜJMAK нагружать, навьючивать: bu ejgü eji ters jüki jüjmaqin – это хорошо, но совсем иное – взваливание такого груза (QBN 2494).

**ДТ йүй, йүймәк; Каз. үй, үйеме; Рус. уймо.

УЙТИ (уходить)

СТМ: ҺИТИ уйти, двигаться (Эвенк.); Эвен.һит – ехать.

ДТС: КЕТ уходить: er jerindin ketti – мужчина ушeл со своего места (МК ІІ 296).

**Каз. кет, кетті – уйти; Рус. уйти, е(хать).

240

УКЛАДЫВАТЬ

СТМ: ҺУКЛЭ (һуклэжэк) лежать, укладываться (спать) (Эвенк.); Нан. фукулэ – укладывать, класть.

**Каз. ұйықта; (уқла); Рус. (укла)дывать.

УКОЛ (уколоть)

СТМ : УҒУ уколоть, укол (Эвенк., Нан.);

ДТС: SOQ 1. всовывать, впихивать: burunqa soqsar – всунуть в нос (Rach I133); 2. жалить: ani jilan soqdi – его ужалила змея (МК ІІ 18).

**ДТ соқ; Каз. с(ұқ), с(ұғу), сұғыл – всунуть, уколоть; Рус. (уко)л, (укол)оть.

УКОРЯТЬ

ДТС: QARAYUR чернить, порочить: qaraүurma dünjakә saqluq qilip – не порочь этот мир, испытывая (к нему) зависть (QBK 36512).

**ДТ қарағұр; Каз. (қара)лау – очернять; Рус. у(коря)ть.

УЛАН

ДТС: OYLA юноша (МК І 129); OYUL, OYLAN, OYULÇUQ

1.ребенок, мальчик (МК ІІІ 196); 2. сын: üç oүlanimin ulүadturu umadim-a – я не смог вырастить трех своих сыновей (Е 591).

**ДТоғлан, оғұл, оғұлчық; Каз.ұл, ұлан; Рус. улан.

УЛИКА

ДТС: IL цеплять, зацаплять: tikәn tonnіү ildi – колючка зацепила шубу (МК І 169); ILІ- : ili qapuү – дверь, закрытая на крючек (МК І 192).

**ДТ іл; Каз. іл,ілу – цеплять; ілік – зацепка; Рус. улика.

УЛИЦА (улочка, переулок)

СТМ: ТУЛИН внешняя пространство, улица (Эвен.).

**Каз. аула; Рус. (ули)ца, (уло)чка, пере(уло)к.

УЛОВ

ДТС: ABLA (avla): ab abla (av avla) устраивать облаву на зверей: ab ablasar – когда устраивали облавную охоту (КЧ9); AVLA охотаться; поймать (в сети): кejik av avlaja turur erdi – он охотился на оленей (ЛОК 28).

**ДТ абла, авла; Каз. аула – ловить; Рус. улов, лов, ловля, ловить, ловкий. (См. облава).

241

УЛЫБАТЬСЯ (улыбка)

ДТС: KÜL сеяться, улыбаться: azun külçirar – мир улыбается (Юг В205).

**ДТ күл; Каз. күл, күлу; Рус. (улы)бка, (улыб)аться.

УМ (умный, думы, думать, дума)

ДТС: MUN слабоумный, выживать из ума: uqusluү kisi kөr qarisa munar – взгляни, как умный человек выживает из ума, старея (QBN 3311).

**ДТ мұн; Каз. санасы (мұн)арту; Рус. ум, умный, слабо(умн)ый, д(ум)ать, д(ума).

УМЕР

ДТС: АМRUL (АМRІL) успокаиваться, приобретать покой: qajnar asiç amruldi – кипящий котел успокоился (т.е. перестал кипеть (МК І 248); AMURT – успокаивать; ol beg өpkәsin amurtti – он успокоил гнев бека (МК ІІІ 428); AMRILMAQ – успокоение, прекращение (Uig II 735).

**ДТ амрул, а(мурт); Каз.мерт; Рус. умер, п(омер), з(амри), з(амер), (мерт)вец, и др.

СТМ: АМУР мир, спокойствие (п-мо.amur); Монг. амаржи успокаиваться; ХУМЕРИ гибнуть (Орок.).

УНИЖАТЬ (нижний, низ)

ДТС: ENIŞ спуск, низ: aүisqa eniş ol edizkә batiү – за подъемом следует спуск, за высоким местом – низкое (QBH 479).

**ДТеніш; Каз. еңіс; Рус. низ, в(низ), (низ)кий, (ниж)ний, (низ)менный.

УПРАЖНЕНИЕ

ДТС:ӨGRÜNÇ, ӨGRӘN учить, обучать:ol meңә bilig ogrәtti – он научил меня мудрости (МК І 261).

**ДТ өгрән; Каз. үйрен; Рус. (упражн)ение.

УПРЕК

ДТС: ELVIR бросать упреки: ol anin jüzünә elvirdi – он бросился на него (МК І 226).

**ДТелвір; Рус. (упр)еки.

УПЫРЬ

ДТС:AVZURI кушанье (МҚ І 145); ӨР – хлебать, глотать: er suv өpdi – мужчина хлебал воду (МК І 72). СТМ: ЭБУРИ хлебать, жадный (Ульч.).

242

**ДТ өп, авзуры; Каз. өп, обыр – обжора; Рус. упыр, вампир,

обжор)а.

УРА!

ДТС: URAN боевой кличь, пароль: kөk bөri bolsunүi uran – пусть будет боевым кличем «сивый волк» (ЛОК 119); URLA, URІLA кричать: еr urіlаbі – мужчина кричал (МК І 309).

**ДТұран; ұрла, ұрыла; Каз. ұран; Рус. ура!

СТМ: ОРАЛ эхо (Эвенк.); Ма. ура, уран – звучать, шуметь; эхо.

УРАГАН

ДТС:ÜR дуть: ol ot ürdi – он раздул огонь (МК І 164); ÜRÜL – ot ürildi – огонь был раздут (МК І 195).

**ДТ үр, үрүл; Каз. үр, үріл, үрген; Рус. ураган.

УРОК

ДТС:ӨGRӘТ учить, обучать:ol meңә bilig өgrәtti – он научил меня мудрости (МК І 261).

**ДТ өгрәт; Каз. үйрет; Рус. урок.

УРОН

ДТС: UR, URUY бить, удар: ol ani urdi – он его ударил (МК І 333).

**ДТ ұр, ұрұғ; Каз. ұр, ұрыну, (ойран)дау. Рус. удар, урон.

УРЧАТЬ

ДТС: QAR (qar qur et) урчать: qar qur etti qarin – в животе урчало (МК І 324).

**ДТ қар-құр; Каз. (құр)ылдау; Рус. (ур)чать.

УРОЧНЫЙ См. неурочный.

УРЮК

ДТС: ERÜK слива, урюк (МК І 318).

**ДТ ерүк; Каз. өрік; Рус. урюк.(См. абрик)ос).

УСИЛИТЬ

СТМ: ҺЕСО усилить (Эвенк.).

**Каз. есе, еселе; Рус. (уси)лить, (усили)вать.

243

УСЛУГА (слуга, служить, служба)

ДТС: TAPUYSAQLIQ услужливость (QBN 19113).

**ДТ тап(ұғсақлық); Рус. услужливость.

УСМЕХАТЬСЯ (смех)

СТМ: МУСЪМ усмехаться (Эвенк.); п.мо.mіsіje смеяться.

**Каз. мысқыл – усмехаться; Рус., усмехаться, смех, смеяться.

УСНУТЬ См. сон.

УСТА (устно)

ДТС: АҮАZ рот, уста: netar jema elig aүazqa sevüg erür – как же милы руки устам (Маn І 237); АҮІZ 1. рот, (МК 401): aүizta tut постоянно читать, повторять (букв. держать на устах).

**ДТ ағыз; Каз. ауыз (ауз); Рус. уста.

УСТАЛ

ДТС:TAL лишаться чувств (UigIVC171).

**ДТ тал; Каз. тал, талу; Рус. ус(тал), усталый.

УСТРЕМИТЬСЯ (стремиться)

ДТС: UÇUR, UÇТUR побуд. от uç – заставлять летать, пускать в полет: ol qus ucurdi – он пустил птицу летать (МК І 176).

**ДТ үштір; ұчұр; Каз. ұшыр; Рус. (устр)емиться, (стр)емление (стр)емительно.

УСТУП

ДТС: SІRТ возвышенность, сырт (МК І 342).

**ДТ сырт; Каз. үстірт; Рус. уступ.

УСТЬЕ См. уста (ауыз).

УСЫ

СТМ: ПУСЭЛЭ бородатый (Сол.); п.мо. busele волосатый; монг.үслэг – пушной; үс(эн) – шерсть, усы.

**Каз. өсу – расти; Рус. усы, п(уш)ной.

УТВАРЬ См. товар

244

УТКА

СТМ: НУГАҺА утка (Бур.). Н(угаһ)а –

**Каз. үйрек; н(угаһа) – Рус. утка.

УТЛЫЙ

ДТС: ÜGI, ÜGIТ молоть, растирать: ol tariү ügitti – он молол хлеб (МК І 213); ÜGÜK придавленный, подавленный (QBN 44311).

**ДТ үгі, үгіт; Каз. үгіт, үгітіл, уатыл – молоть, придавливать, размельчать; Рус. (утл)ый, утиль.

УТРО

ДТС:ERTӘ утро (МК І 124). andan soң ertә boldi – затем наступило утро (ЛОК 44). **ДТ ертә; Каз. ерте; Рус. утро.

СТМ: ТИМАРДУН с утра (Эвенк.); Ма. чимари эрдэ – рано утром.

**Каз. таң ертең (тым ерте?) – рано утром; Рус. утро.

УТЮГ (водит)

ДТС: ÜTI гладить: ol toniү ütidi – он гладил одежду (МК ІІІ 252); ÜTÜK утюг (МК І 68).

**ДТүтүк; Каз. үтік (өтік); Рус. утюг.

*ДТС: ӨТ, ӨТКÜR побуд. от өt- проводить, отправлять: ol evgә bitig өtkürdi – он отправил домой письмо (МК І 226).

УТРОБА

ДТС: ORTA, ORTU, OТRА середина: ev ortusi – середина дома

(МК І 124, І 125).

**ДТ орта, орту, отра; Каз.орта; Рус.нутро, в(нутри), утроба.

УХО

СТМ: СЭХУЛИ чуткий (о слухе) (Ульч.); ДТС: QULAQ ухо (МК І 383).

**ДТ құлақ; Каз. құлақ, сақ құлақ – чуткий (о слухе); құлақ – ухо; Рус. слух, глух, ухо.

УЧАСТНИК

ДТС: TURUSÇI участник спора, противник:anti aniң turusçilarin oqiңlar savlarin ajitalim – теперь позвольте его противников: спросим их слова (Suv 139).

**ДТ тұр(ұшчы); Рус. (учас)тие, участник; Каз. ұр(ысшы).

245

УЧИТЬ (научить)

СТМ: ТЭДЭ(УЧИ учить чему-л. (Ороч.). **Каз. де, де(уші; Рус. учи, учить.

УШИ (слышать)

ДТС: EŞID, EŞIT слышать: bu sabimin edguti eşid – слушай хорошо эти мои слова (КТ м2).

**ДТ ешід, ешіт; Каз. есіт, есті; Рус. сл(ышат)ь, сл(ушать), уши. (Ср. в(ести), изв(ести)е.

УШЛИ (ушло, ушла)

ДТС: UÇUR побуд. от uç-заставлять летать, пускать в полет: ol qus uçurdi – он пустил птицу летать ) МК І 176).

**ДТ ұчыр; Каз. ұшты; Рус.ушли, ушла, ушло. (Ср. пошла – башла, баста; Отсюда ложные корни «шло», «шла», «шаг».

УЩЕЛЬЕ

ДТС: ӨZАК узкий проход в горах, ущелье (ТТ В122).

**ДТ өзәк; Каз. өзек; Рус.(узк)ий, (уще)лье.

УЩЕРБ

ДТС: QORÇU вредитель, наносящий ущерб (USp 459).

**ДТ қ(орчу); от метат. Рус. (ущер)б.

УЮТ (приют)

ДТС: UJІ спать: er ujudi – мужчина спал (МК ІІІ 259); UJІТ

усыплять, давать спать: bu taflat turur kөr ujitur kisig – это беспечность, смотри, усыпляет человека (QBN 3793).

**ДТ ұйы, ұйыт; Рус. уют, приют, ютиться; Каз. ұйықта, ұйықтат.

Ф

ФАЗАН

ДТС: JAZІN фазан: süvlin jazin edarmә – не гоняйся за фазаном в степи (МК ІІІ 11). **ДТ йазын; Рус. фазан; Каз. бір(қазан)?

ФАРТУК

ДТС:ARTІҮ короткая женская куртка без рукавов (МҚ І 198).

**ДТ артығ; Рус. ф(артук.

246

ФЛАГ

СТМ: ЖАЛАҒАН кисточка-украшение (Эвенк); < мо; Ма. жаласу – кисть у бунчука; п.мо. – жa(laү)a.

**Рус. флаг; Каз. жа(лау – флаг, знамя.

ФЛАНГ

СТМ: ҢАЛА (ғала) рука, крыло, фланг (Эвенк.); Ма. ғалай фалангу – ладонь.

**ДТ еліг (алық) – брать, рука; Рус. фланг; Каз. алу, алақан, қол – ладонь, рука; қол – войска.

ФОНАРЬ

ДТС: JAN гореть: ot jandi – огонь горел (MK III 65).

**ДТ йан; Каз. жан, жану, жанар – гореть; Рус. фонарь.

ФУРГОН

СТМ: ҺОРОЛ крутиться (Эвенк.); Ма. форғон – оборот, вращение вокруг оси; Бур. арьюл, арье – крутиться.

**Каз. орал, үйіріл; арба; Рус. фургон. (См. юлить).

ФУФАЙКА

ДТС: KÜРIK верхняя одежда на вате (МК І 408).

**ДТ күпік; Каз. күпі; Рус. (фуфа)йка.

ФЫРКАТЬ

ДТС: BIRQIR фыркать, храп (о лошади): at birqirdi – лошадь зафыркала (МК 35214).

**ДТ бырқыр; Каз.бырқ, үрк; Рус. фыркать, (хр)ап.

Х

ХАКИ

ДТС: QAQ лужа, стоящая вода (МК ІІ 282); QAQAÇ грязь (МК І 358);

QОQ пыль,прах (USp 9717).СТМ:ГАГА свинья (Сол.); п.мо.үаxаi свинья, кабан.

**ДТ қақ, қақач, қоқ, қоқач; Каз. қақ, қоқыс; Рус.кака, какашка; Анг. хаки (цвет грязи, пыли).

247

ХАНДРА

ДТС: QАLDІRА шуршать: tоn qаldіrаdі – платье шуршало (МК ІІІ 447).

**ДТ қалдыра; Каз. қалтыра – дрожь, дрожать; Рус. хандра, хандрить.

ХАОС

СТМ: ХАВУЛ (хауос) сходить с ума (Нег.); Нан. хауос-хауос – беспорядочно, хаотично.

**Каз. ауыс – меняться; ауыш, ес ауысу – сходить с ума; Рус. хаос.

ХАПУГА (хватать)

ДТС: QАР хватать, захватывать (QBN 43711); СТМ: ХЭПЭРЭ брать без разбора (Ма.).

**ДТ қап; Каз. қап, қарпы – хватать; Рус. хапать, хапуг; ХОБДУҒ жадный (п.мо.): хobduү жадный, алчный, ненасытный.

**Каз. (қомағ)а)й – ненасытный, (хапуг)а.

ХАРАКТЕР

ДТС: QILIQILІҮ (от qiliq- поведение, нрав) обладающий каким-л. поведением, манерами, характером: ejgu qiliqilіү kisi – человек с хорошим характером (QBN 3969).

**ДТ қылық, қылықлығ; Каз. қылық – (харак)тер; қылықты; Рус. характе)р.

ХАРКАТЬ

ДТС: QAQIR харкать: qaqirma sen anda ja sudma qatiү – не харкай и не плюйся громко (QBK 24212).

**ДТ қақыр; Каз.қақыр; Рус.харкать.

ХАТА (хутор)

ДТС: ОТАҮ шатер, жилище (МК ІІІ 208).

**ДТ отағ; Каз. отау; Рус. х(уто)р, х(ата.

ХАРЧО (суп)

СТМ: ҺОРЧО крошить мясо (Эвен.).

**Каз. борша, боршалау; Рус. крошить, харчо (суп).

248

ХВАЛИТЬ (хвалебно)

ДТС: KÜLӘ хвалить (Huen 2114); ДТС: QIVAL правильный, красивый: qival burun – правельный нос (МК І 412).

**ДТ күлә; қывал; Рус. хвала, хвалить.

ХВАТАТЬ См. хапуг.

ХВОРАТЬ (хиреть)

ДТС: AYІRІ, AYRIҮ боль, болезнь (МК 6116); AYRІŞ – совм. от aүri – переживать, мучиться: olar bu isqa aүristilar – они болели из-за этого дела (МK 1249).

**ДТ ағрығ; а(ғыры); Рус. хворь, хворать, (хворы)й; хиреть; Каз. ауру, ауырады.

СТМ: ЭРЫ эпидемия (Эвенк.);<Як.ыары – больной, хворый.

ХВОСТ

СТМ: ҺОГЖО спина (нижняя часть спины человека) (Эвенк.); Эвен.һовжи – хвост. **Каз. көк жота; кежеге?;Рус. хвост

ХИЛЫЙ (слабый)

СТМ: ТИЛА обессилеть (Эвенк.); п.мо.tulaki хилый, слабый.

**Каз. (әл)сіз; талу; Рус. (хил)ый, (сл)абый.

ХИТРЫЙ

ДТС: ÜТRÜK хитрец (МК І 102).

**ДТ үтрүк; Каз. өтірік; қитұрқы; Рус. хитрить, хитрый, хитр.

ХЛЕБ (колобок, хлебок)

СТМ: К(ОЛО)Б(ОКТО) скалка (для раскатывания теста). (Ороч.); От «к(оло)б(окто)»

**Каз. оқтау – скалка; уқала, (иле) – мести (тесто); Рус. колобок, (хле)бок, (хле)б.

ХЛЕБАТЬ

ДТС: ӨР хлебать, глотать: mun өpdi – он хлебал суп (МК І 163).

**ДТ өп; Рус.хл(еб)ать; Каз.(об)ыр, (үп)теу.

ХЛОПЬЯ

ДТС: JAPUL страд. от jap -: qapuү japuldi – дверь закрылась (МК ІІІ 76).

249

**ДТ йапыл; Каз. жабыл; қар жапалақтау; от метат. «жапалақ» Рус. хлопья, хлопковый.

ХМЕЛЬ

ДТС: QUMLAQ название вьющегося растения (МК І 475).

**ДТ құмлақ; Каз. (құлм)ақ – хмель (бот.); Рус. хмель.

ХМУРЫЙ См. сумрак, мрачный.

ХНЫКАТЬ

СТМ: ҺЭҢИМУ хныкать (Эвенк.).

**Каз. қыңқыл, күңкіл; Рус. хныкать.

ХОД (ходить, ходун, ходок)

СТМ: ХЭДЭН быстрый (Нег.): ходо – дух скорости; др.тюрк. іd поcылать.

**ДТ ід, ид; Каз. кет – уходить; Рус. ходун, ход, ходок, ходить. (См. идти, уйти).

ХОЗЯИН

ДТС: XOЖA (перс.) старый, старик: jigit xoжa bolur jaңi eskirür – юноша становится стариком, новое стареет (Юг В195);

(Рашид ад-дин: «На тюркском языке пожилых называют «ходжа», ибо слово ходжа в действительности тюркское, но не персидское или арабское», «Огуз-намэ» 13 стр.).

СТМ: ЭЖЭН хозяин (монг.); п.мо.ежеn; др. тюрк. әdі, іdі –

хозяин.

**ДТ хожа; Каз. қожа, қожайын; Рус.хозяин, хозяйственный,

и др.

ХОЛКА (хохол)

ДТС: ULUQ холка (МК І 68).

**ДТ ұлұқ; Рус. х(олк)а;

СТМ: КУКУЛУ 1.челка (у лошади); 2. хохол (у птицы) (Ма.); <п.мо.көкеl.

**Каз. кекіл; Рус. хохол.

ХОЛОД

ДТС: SOYUТ, SOYUL охлаждаться, холод (Rach I 18).

250

**ДТ соғұт, с(оғул); от слг. «оғул», «ғул» Рус. (охл)аждаться, (хол)од; хо(лод) – от слг. «лод» ложн. корень на Рус. лед, ледяной; Каз.суыт, суыл.

ХОМУТ

СТМ: КОМ седло (п.мо.):хоm хомут.

**Каз. қом; қамыт; Рус. хомут.

ХОРОВОД (хор)

СТМ: ҺОРОЛ крутиться (Эвенк.): jэһэрэ – название эвенкийского кругового танца; һорогдон – кружиться хороводом; Ма. форғон – оборот, вращение вокруг оси; ср. мо. һоrçі – вращаться; Бур. арьюл, арье – крутиться; ехор – бурьятский хоровод.

**ДТ евір, евріл; Каз. орал, үйіріл; Рус. хоровод, хор.

ХОРОМЫ (храм, теремь)

ДТС: QORUM каменные россыпи, валуны: qorumlar qamuү juvlusdi – все валуны катились (МК ІІІ 105).

СТМ: ХЭРЭМ стена (городская) (Сол.); < п.мо.керем стена (кирпичная или каменная); крепость; город Кара-Корум.

**ДТ қорұм; Каз. қорым; Рус. хором, хоромы, храм, терем.

ХОРОН (хоронить)

СТМ: ХЭРГЭ перид выполнения церемониального обряда после смерти человека (Нан.); Як.корон — нора.

**Рус., (хоро)нить, похороны, с(хорон; Каз. (жерле)у.

ХОРОШО

СТМ: ГОJО нарядный (Эвенк.); монг.гоjел – наряд, украшение;

Тур.гюзел – красивая; Брг. гоіочо – одежда (праздничная).

** Рус. хорошо.

ХОТЕТЬ (хочу)

СТМ: КОТОН никак (Як.). **Рус. хотеть.

ХОХОТ (хохотать, кокетничать)

ДТС: QATUR, QATҮUR хохотать, закатываться смехом (МК ІІ 201).

**ДТ қатұр, қатғүр; Каз. ішегін (қат)ыру (күлдіру). Рус. хо(хот)ать, за(кат)ываться.

251

СТМ: КУКУ ҚАҚА хохоча (изобр.) (Ма.). Каз. қарқылда – хохотать; Рус. (хохо)тать. (См. кокетка).

ХРАБРЫЙ

ДТС: KÜR отважный, смелый: kür еr – смелый мужчина (МК І 324).

**ДТ kүр; Рус.(хр)абрый, (гер)ой, (гор)дый?

ХРАНИТЬ (охранять)

ДТС: QORI охранять: otiү qoridi – он охранял пастбище (МК ІІІ 263).

**ДТ қоры; Каз. қоры;Рус. храни,о(хра)нять.

СТМ: КОРИГАН ограда (Эвенк.); <п.мо.хоri запирать; хоrіүuі загородка.

ХРАП (храпеть)

СТМ: ҚОНТОРА храпеть (Нан.).

**Каз. (қоры)лдау – (хра)петь; Рус. (хра)п, (хра)петь.

ХРЕБЕТ (горы)

СТМ: КИРА край, грань (предмета) (Эвенк.); п.мо.кіrа гребень.

**Каз. қыры – край, грань; қырат – хребет (горы) Рус. грань; гре)бень, хре)бет (горы). (Каз. қабырға – хребет (анат.).

ХРЯЩЬ

ДТС: EMIRÇGӘ хрящ (МК ІІІ 442).

**ДТемірчгә; Каз. ше(мірш)ек;

СТМ: п.мо. mogeresun. «мө(герес)үн» Рус. хрящ.

ХУДОЙ (худощавый, тощий)

СТМ: ХӨТӨХ – худощавый, тощий (Як.).

**Каз. (көте)рем – (худо)щавый, тощий; Рус. худой, худо, (худо)щавый, от «…дощавый» = тощий.

ХУЛА (хулить, хулиганить)

ДТС:QOVLA клеветать: jazuqsuz kisig neçә qovladimiz – сколько мы не клеветали на невинных людей (Chuast L104)

**ДТ қовла; Рус. хула,хулить, хулиганить, клевета; Узб. гапла – говорить?

ХУТОР См. хата.

252

Ц

ЦАПЛЯ

ДТС: ŞA птица, похожая на цаплю (МК ІІІ 211).

**ДТ ша;Рус. цапля;

ЦАРАПАТЬ

СТМ: ЖУРҮ чертить, оцарапать, рисовать (Эвенк.); п.мо.жіruk

чертеж, рисунок; Як.сура – черта; сураі рисунок.

**Каз. жыр, жыру; сыр, сыру – (цар)апать, (чер)тить царапая; сыр ет – сделать царапину; сур+ет; от метатезы «сыр» >Рус. (рис)унок, (рис)овать. (См. рисовать).

ЦВЕТОК

ДТС:ÇЕÇӘК цветок, соцветие: türlüg çеçәк jazildi – разные цветы распустились (МК 726);СТМ: ЧЭЧЭК цветок (ср.мо. çеçег).

**ДТ чечәк; Каз. шешек, бәйшешек –подснежник; Рус. цветок.

ЦЕДИТЬ (чистить, процеживать)

ДТС: SIZIT побуд.от siz -: bu sөzni çijiүdin sizitma – эти слова не цеди сквозь зубы (МК І 374). SÜZ очищать, процеживать

(QBN 14210);

СТМ: САЙЖА сито (Ульч.); Нег. сайжала – цедить;

**ДТ сүз, сызыт; Каз. сүз, сызылт, сыздықтат; таза, тазала; Рус. о(чищ)ать), чистить, чистый, про(цеж)ивать.

ЦЕЛИКОМ

СТМ: СУВЭЛ весь, целый (Эвенк.). Каз. түгел; Рус. (цел)ый. (Ср. Нан. сугдэ –везде, повсюду).

ДТС:QAMAY, QAMAYAN все, целиком(ТТ VI363).

**ДТ қамағ; Каз. қамту, хәммасы; сувэл +qamaү Рус. цели+ком, целый.

ЦЕЛОВАТЬ

ДТС:ӨР, ӨV, ӨРÜŞ целовать, поцелуй: ol meniң birlә өpusdi – он целовался со мной (МК І 180).

**ДТ өп, ө(пүш); Каз. өп, өбіс; Рус. цел(ов)ать, л(обз)ать, (об)нять; от слг. «пүш, біс» Рус. (поц)елуй;

СТМ: ЧОПОН целовать (Нег.).

253

ЦЕЛЬ (целиться)

ДТС: UÇLUY имеющий конец, цель: uçluү qilip – имея цель

(Suv 257).

**ДТ ( ұчл)ұғ; Рус. цель, целиться; Каз. ұшығына жету.

ЦЕНА (ценный)

СТМ: УНИJЭ купит, продат, торговля (Эвенк.); п.мо.une цена.

**Рус. цена, ценный; Каз. құн, құны, құнды.

ЦЕННЫЙ (равноценный)

ДТС: ТЕҢ одинаковый, равный (Юг В87).

**ДТ тең; Қаз.тең; Рус. равно(ценн)ый, о(дин)аковый.

ЦЕПЬ См. оцепенеть.

ЦИРК

ДТС: SEKRI, SEKRІT прыгать, скакать:er suvqa sekridi – мужчина прыгнул в воду (МК ІІІ 281).

**ДТ секрі, секріт; Каз. секір, секірт; Рус. цирк; (скакат)ь, скакун.

ЦЫГАН

ДТС: ÇIYAJ, ÇIYAN бедный, неимущий (МК 268): çiүaj bodunuү baj qiltim – бедных подданных я сделал богатым (КТ29); çiүaniү jolagil – поддерживай бедняков (QBK 1894).

**ДТ чығай, чыған; Каз. сыған, (Шығай бай); Рус. цыган.

Ч

ЧАБАН

СТМ: ЧОБӘН скакать (Эвен.).

**Каз. шап, шабу – скакать; шопан – паcтух; Рус. чабан.

ЧАВКАТЬ (жевать)

ДТС:JЕ есть (кушать): er as jedi – мужчина ел пищу (МК ІІІ 67); JEM еда, съестное: jem keldur – принеси еду (МК ІІІ 144).

**ДТ йе, йем; Каз. же, жеу; Рус. (жев)ать, (чав)кать.

СТМ: СЕ жевать, чавкать (Эвенк.).

254

ЧАЙКА

СТМ: ЛА(ЧАВКИ) чайка (Нег.). **Каз. шағала; Рус. чайка.

ЧАЛЫЙ

ДТС: ÇAL серовато-белый, чалый: çal qoj – серо-белая овца (МК 5132).

**ДТ чал; Рус. чалый.

ЧАРА (чарка)

СТМ: ЧАРА чара – чаша (Ма.); ср.мо. çara 1. тарелка (металлическая); 2. чаша (деревянная).

**Каз. шара; Рус. чара, чаpка, чарочка, чаша, чашка.

ЧАРОДЕЙ (чары, очаровать)

ДТС: ÇARA средство, способ действия (ухишрения): qamuү nenra hila etig çara bar – в отношении всех вещей имеется какое-нибудь ухищрение, средство (QBN 972).

**ДТ чара; Каз. шара (шара қолдану), шарасыз; Рус. чары, о(чаро)вать, чародей.

ЧАРЫКИ

ДТС: ÇARUQ чарыки (род обуви): jadaү ati çaruq küçi azuq – для пешего конь – чарыки, сила – припас (МК 19113).

**ДТ чарұқ; Каз. шарық; Рус. чарыки.

ЧАС

ДТС: ÇAQ пора, время: өgәdәj qan çaqinta – во времена Угедей-хана (Usp 2215);

СТМ: ЖАҚАДЭ в то время (Ма.); Як. саға около ( о времени); Монг. цааг – время.

**ДТ чақ; Каз. шақ (сағ)ат; Рус. час.

ЧАСТЬ (частица)

ДТС: ÇART кусочек, частичка: bizin аnda bir çart alүumiz bar – мы там хотим взять одну частичку (МК 1728).

**ДТ чарт; Каз. жарты; Рус.часть.

ЧЕБУРЕКИ

ДТС: ÇORАК чурек (хлеб) (МК 19515).

**ДТ чөрәк; Рус. чебуреки.(См. пирог).

255

ЧЕКАНИТЬ

ДТС: ÇAQÇUQ изобр.отрывистые звуки (МК 16713).

**ДТ чақ чұқ; Каз. шақ-шұқ – звоны от удара; Рус. (чек)анить.

ЧЕЛОВЕК

СТМ: БЭJЭ человек (Ульч): бэjэ – тело, туловище; сам, лично); Чж. pei-ye тело; п.мо. beje(n) тело, организм.

**Каз. бойы – рост; тұла-бойы (парн.) – полный рост, вся тело; Рус. тело, (туло)+(вище), чело+вечье, человек.

ЧЕРВЯК

СТМ: СИРИКТЭ червь, глист (Эвенк.).

**Каз. ирек, иректе – извиваться; Рус. ч(ервяк).

ЧЕРДАК

СТМ: ЧАРДӘТ крыша над могилой (Як.); Бур. шардааг – чердак. **Рус. чердак; Каз. шарбақ – решетка.

ЧЕРЕЗЧУР

ДТС: JОRІQ, JОRUQ образ жизни, поведение: aniң joruqi ne teg – каков его образ жизни (MK I 27). joruq jaңil, joruq evur – сбиваться с пути; изменить поведение (QBN 3272).

**ДТ йоруқ; йоруқ йаңыл, йоруқ евур; Рус. черезчур? Каз. жол-жосықсыз, жорықсыз?

ЧЕРНЫЙ

ДТС:QIÇUR очернять, хулить: ol aңi qiçurdi (МК ІІІ 187).

СТМ: САҒАРИ (сәри) черный (Эвенк).

**ДТ қы(чур); от слг.«чур» и «сәри» Рус. о(чер)нять, (чер)ный.

ЧЕРНЬ

СТМ: ҺАРАН народ ( ср.мо); п.мо. арад, аrаn человек; Монг.аран – простолюдин, чернь; др.тюрк.аrаn – скотный двор.

**Каз. жаран, жарандар – народ; қарашы(н) – чернь; Рус. чернь.

*ДТС:QАRАÇІ нищий, попрошайка (МК І 345).

ЧЕРТ

СТМ: ЧУ страшный (Эвенк.): чурилавун, чурилан – суеверный страх; привидение, призрак; п.мо.su`rde бояться, трепетать; Як.сүр – страх.

256

ШИРКУЛ черт (Сол.);< п.мо.çіdкur; монг.чөттэр.

**Каз. сүргін, үрей, үріку; Тат. чурале – черт; Рус. (чер)т, чур!

ЧЕРТИТЬ (чертежь)

СТМ: ЧИРЧИ сцарапать (Эвенк.); ЖУРҮ чертить, оцарапать, рисовать (Эвен.); п.мо.жіruk чертеж, рисунок; Як.сура – черта; сураі рисунок.

**Каз. сыру, жыру, сызу; Рус. чертить, чиркать. (См. царапать, рисовать).

ЧЕСАТЬ (чеши)

ДТС: QASI, QASIT чесать, щекотать (МК ІІІ 267).

**ДТ қасы, қасыт; Каз. қасы, қасыт; Рус. чеши, чесать. (См. касаться).

ЧЕТА

ДТС: JUTUZ жена: jutuzuma adiriltim – я отделился от своей жены (Е 431).

**ДТ (йұтұ)з; Каз. жұп, жұбай – пара, чета; Рус.чета.

ЧЕТВЕРТЬ (четыре)

ДТС: ТӨRT, ТӨRTINÇ четыре, четвертый (ThS I А1).

**ДТ төрт, төртінч; Каз. төрт, (төрт)інші; Рус. че(тверт)ый.

ЧЕХОЛ

ДТС: SОQIL страд. от siq-: быть помещенным (МК ІІ 125); JАSIҮLІҮ – jаsiүlіү jа – лук, имеющий чехол:(МКІІІ 50); SIQIL страд. от siq-: быть сжимаемым, сдавливаемым (МК ІІ 125).

**ДТ йа+(сығлығ); Каз. сұғыл, сығыл, сал; Рус. чехол.

ЧИЙ (ботан.)

ДТС: ÇIY чий блестящий (МК 4992).

**ДТ чығ; Каз. ши; Рус. чий.

ЧИН (чиновник)

ДТС:SAN почет, уважение: bükün bulduң emti kisilәr sani – сегодня ты приобрел уважение людей(QBH 16415).

**ДТ сан; Каз.шен (шен-шекпен); Рус. сан, (сан)овник, (зван)ие, чин, (чин)овник. (См. слава, славян).

257

ЧИСТЫЙ (чистить) См. цедить

ЧИТАТЬ

СТМ: ГИҢСИ кричать (Ма.); п.мо.gingsi читать нараспев.

**Рус. книг+чи? (чи)тать; * ҮНГЧИ читать (п.мо.ungçi).

**Каз. үн – голос; үн(ші) – издающий голос; ән, үні – п(ени)е.

ЧЛЕН (анат.)

СТМ: ЖИБА мужской половой орган (член) (Уд.); п.мо.çibe penis; Як. сәп 1. орудие, инструмент; 2. половой орган (член).

**Каз. сап (сапта, сапла) – ствол, рукоятка лопаты, топора, и др;

Рус. член.

ЧЛЕН См. стан, сан.

ЧОМГА (зоол.)

ДТС: ÇOMYUQ чомга (птица) (МК 23614).

**ДТ чомғұқ; Рус. чомга.

ЧРЕВО (живот)

СТМ: УР живот (Эвенк.); Як.өрөғө – чрево, живот, брюхо.

** Каз. көкірек; құрсақ; Рус. чрево. (См. брюхо, брюки).

ЧУ!

ДТС: ÇUН межд. окрик, которым понукают лошадь (МК 49312).

**ДТчуһ; Каз. шу! Рус. чу!

ЧУБ

СТМ: ЧУБУЛ (чупул) торчать (Эвен.); Ма.чоб – торча, вздымаясь (о сопке, о ключе, фонтане); п.мо.suхuі торчать.

**Каз. (шап)шу – брызгать; шошай – торчать; Рус. чуб; (См. сопка).

ЧУБАРЫЙ

СТМ: ЧОҒУР пестрый (Эвенк.); п.мо.çоqхоr; др.тюрк.çоqur – чубарый; Як.чуоғур – пестрый. **Каз. шұбар; Рус. чубарый.

ЧУГУН

ДТС: ÇOJIN медь: çojin asiç – медный котел (МК 2069).

**ДТ чойын; Каз. шойын; Рус. чугун, чугунный.

258

ЧУДО См. ведьма.

ЧУЖОЙ См. другой, изгой.

ЧУЖБИНА

ДТС: TAŞLA отправляться на чужбину (МК ІІІ 294).

**ДТ (таш)ла; Каз. тысқы – наружный; Рус.(чуж)бина, чужой?

ЧУЛОК (чулки)

ДТС: ÇULQUJ (çulquj etuk) обувь со стоптанным задником

(МК 55117).

**ДТчулқуй; Каз. шұлық; Рус. чулок, чулки.

ЧУМА (мед.)

СТМ: БОMА чума (Эвенк.); п.мо.buүuma сибирская язва.

** Каз. бума? Рус. чума.

ЧУМАЗЫЙ

ДТС: JUМАQ мытье, омовение: ne türlüg ariүsiz arir jumaqin –

сколко разных грязных вещей очищаются мытьем (Юг А111).

**ДТ йумақ; Каз. жу, жумақ; жумас – не моющийся; Рус. (чумаз)ый.

ЧУР! См. черт.

ЧУТКИЙ (чуять, чувствовать)

ДТС: JITI, JITIG острый, проницательный:jiti kөzlüg ol kөr

baqisi jiraq – смотри, тот, у кого острый взгляд видит далеко

(QBH 7118).

**ДТ йіті, йітіліг; Каз. жіті, жітілік – чуткость; Рус. чуткий, чуткость, чуять, чувствовать, чувство.

ЧУЧЕЛО

ДТС: ŞAŞ спешить, суетиться (ЛОК 321); ŞAŞIL смущаться, заме-шательство (Suv 127).

**ДТ шаш, шашыл; Каз. сас, сасу, шошы, шошыту – пугать,

напугать; Рус. (чуч)ело.

259

Ш

ШАЛЬ (чалма)

СТМ: САЛИ одежда (зимняя) (Эвенк.).

**Рус. шаль, шали; Каз. шал, салы; шалу, шалма – наматывать.

ШАЛАШ

ДТС:ALAÇU шатер (МК 8013).

**ДТ (алач)у; Каз. (лаш)ық; Рус. ша(лаш. (См. лачуг).

ШАМАН

СТМ: САМӘН (һамән) шаман (Эвенк.); Орок. саматчи – шаманить, камлать. **Рус. шаман, камлать; Каз. қамшы – бичь (орудие шамана для камлания).

ШАПКА

СТМ: ШОБХУ (şоbхu) острие, остроконечный (п.мо.); Ма. шошон прическа (пучек); шошоңго – шапочка.

**Каз. шошақ, шоқ; шаш – волосы; Рус. шапочка, шапка.

ШАР (земной)

ДТС: ÇАҮRІ jer çаүrіsі – поверхность земли (МК І 422).

**ДТ чағры; Каз. шарбы; шарлау – ходить по поверхности земли, шарить; шарамыга; Рус. шар; шарить, шарамыга.

ШАРИТЬ См. шар.

ШАТЕР

ДТС: ÇАТІR (çaşir) шатер (МК 20417).

**ДТ чатыр, чашыр; Каз. шатыр; Рус. шатер.

ШАТУН (шататься)

СТМ: ШОТОҚУ шатун (Ма.).

**Каз. шатасу – запутаться, ошибаться; Рус. шатун, (шатат)ься.

ШАХТА (шахтер)

ДТС: ÇAXŞAQ каменистое место: çaxşaq uza ot bolmas – на каменистом месте не бывает травы (МК 2368).

**ДТ чахшақ; Каз. тастақ; Рус. шахта, шахтер.

260

ШАШЛЫК

ДТС: ŞІŞ вертел: et şişqa taqildi – мясо было пронизано на вертел (МК ІІ 129).

**ДТ шіш; Рус.шашлык.

ШВЕЯ (шить, шей)

ДТС: JEJ, JEJІL, JEDI шить: ol jetgak jeжildi – он шил суму (МК ІІІ 434);

**ДТ йей, йейіл, йеді; Рус. шить, шей, швея, шил, и др; Каз. жейде – рубашка.

ШЕЛК

ДТС: ÇEKIN çekin jipi – шелковая нить (МК 2097).

**ДТ чекін; Рус. шелк; Каз. жібек.

ШЕЛ (пришел)

ДТС: KEL приходить:tüpüt qaүanta bөlөn kelti – от тибетского кагана пришел бёлён (КТ б52).

**ДТ кел; Каз. кел, (шол, шолу); Рус. шел, при(шел).

ШЕЛУХА

ДТС: ŞӨPIK шелуха (МК І 390).

**ДТ шөпік; Каз. шопақ; Рус. (шелух)а.

ШЕПОТ (шептать, сипеть, осипнуть)

СТМ: СИВ (сивута) охрипнуть (Эвенк.); п.мо.sіbіnе шептать.

**ДТ суфса – шептать, суфлер; Каз. (сыб)ыр –шепот; Рус. о(сип), (шеп)от, (суф)лер. (См. суфлер).

ШЕРЕНГА (черед)

ДТС: ÇЕRGӘŞ образовывать ряды, выстраиваться рядами: іккі su çеrgәşti – два войска выстроились рядами (МК 3716);

СТМ: ЖЕРГЕ ряд, шеренга (п.мо.жerge).

** ДТ чергәш; Каз. рет – ряд; шерік – войска; шеру – идти шеренгами (в поход); Рус. шеренга. (См. очередь).

ШЕРСТЬ

ДТС: QARIŞ шерсть: qariş jamaүi qarişqa – заплата из шерсти –

к шерсти (МК ІІІ 28).

**ДТ қарыш; Рус. шерсть.

261

ШЕРШАВЫЙ

СТМ: ШИРУ шершавый, грубый (Сол.);< п.мо.şiregun.

**Каз. шірі(ген) – (гн)илой; Рус. шершавый, гниль.

ШЕСТЬ

ДТС:ÇЕРІŞ шести месячный козленок (МК 1856).

**ДТ чепіш; Рус. шесть.

ШЕЯ

СТМ: ЧИҢЭМЭ шея (тонкая) (Эвенк.).

**Каз. желке, шүйде – шея; Рус. шея.

ШИГРЕНЬЕВАЯ (кожа)

ДТС: SAYRI кожа со спины животного: etüklük saүri – кожа для сапог (МК № 152); СТМ: САҒАРИН кожа (лошадиная) (п.мо.): sаүаri(n);

**ДТ сағры; Каз. сауыры; шегірен; Рус. шигреневая (кожа).

ШИЛО

СТМ: СИЛКИ проколоть (шилом), сверлить (Эвенк.).

**Каз. ілy; Рус. шило, сверло. (См. вилы).

ШИРИНА

ДТС: EN ширина: bu boz eni neçә – какова ширина этой бязи? (МК І 49).

**ДТен; Каз. ен, ені; Рус. шир(ина).

ШИРОКИЙ (ширь)

ДТС: JIRAQ далекий: uvutsuzni өzdin jiraq tut saqin – бесстыжего держи далеко от себя, берегись (QBN 39611).

**ДТ йырақ; Каз. жырақ; Рус. (широк)ий.

ШИП (шиповник)

СТМ: СУП занозить (Эвенк.): шуптилэ – шиповник, шип.

**Каз. шөп – трава, растение; Рус. шип, (шип)ованик.

ШИТЬ (штопать)

СТМ: СИСЭ шить крупными стежками (Ма.). п.мо.şіdе; монг. шиде. **Каз. шиде, шиделеу; Рус. шить, про(шива)ть, (што)пать.

262

ДТС: TEFÇIT шить мелкими стежками (МК ІІ 329).

**ДТ теф(чіт); Рус.шить..

ШИШАК

СТМ: САЧА шлем, шишак (Ма.): сачала — носить шлем.

**Каз. шошақ; Рус. шишак.

ШЛЕМ

СТМ: САЧА шлем, шишак (Ма.): са(чала — носить шлем.

**Каз. шошақ; от «чала» Рус.шлем.

ШЛЕПНУТЬСЯ (шлеп-шлеп)

ДТС: ÇALQ – изобр. шлеп, хлест (МК 1766).

**ДТ чалқ; Каз. шалп-шұлп; Рус. шлеп-шлеп.

ШНУР

СТМ: УМУРИ шнур (Ма.); п.мо.umuүur узкий, стягиваться (об отверстии); Монг.үмрүүл – ремень, шнур; Як.үмүрүі – суживаться.

**Каз. өр – заплетать; Рус. шн(ур). (См. аркан, веревка).

ШОВ

ДТС: JI, JIGІ, ЖІGІ шов, сцепление: жіgі ji – плотный, частый шов (МК ІІІ 229).

**ДТ йігі, жігі; Каз. жігі – сцепление; жиі – частый; Рус. шов, (чики-чики).

ШОРТЫ См. короткий (күрт)

ШОФЕР

СМТ: ШОФОР СЭМЭ взапуски, вперегонки, быстро, торопливо (Ма.).

ДТС: JÜGÜR бежать; JÜGÜRÜ бегущий: oүlan jügrüsdi – дети бежали (МК ІІІ 102).

**ДТ йүгүр, йүгүрү; Каз. жүгір, жүгіреді; Рус. шофер.

ШПАРИТЬ (шпоры)

ДТС: ÇAР хлестать, стегать: ol atni çibiq birlә çapdi – он подхлестывал коня прутом (МК 2651).

**ДТ чап; Каз. саба – хлестать; шап, шаптыр – скакать (на коне); Рус. шпарит, шпоры.

263

ШРАМ

СТМ: СОРБИ шрам (п.мо.): sоrbі шрам, рубец.

**Каз. жара; сыру, жыру; Рус. шра)м.

ШТАНЫ

ДТС:IŞTONLAN надевать шаровары: er iştonlandi – мужчина надел шаровары (МК І 314).

**ДТ іштон; Каз. ыстан (іш тон); Рус. штаны.

ДТС: TON платье, одежда: jaңi ariү ton kedip – надев новую, чистую одежду (Uig I 2912).

ШТАМП (штемпель)

СТМ: ТЭМГЕТУ (тэмгэ) знак (Ма.); п.мо.tamaүa(n) печать, штемпель, штамп; др.тюрк.tamүа.

**ДТ тамға; Каз. таңба; Рус. ш(темпе)ль, ш(тамп).

ШТЫК

ДТС: TIK, ТІQ втыкать, водружать: başlaju qirqiz qaүaniү balbal tikdim – вначале я поставил балбал кыргызскому кагану (КТ б25).

**ДТ тік, тық; Каз. тік, тық; Рус. (тык)ать, в(тык)ать, во(ткнуть.

ШУБА

ДТС: JAPIN возвр. от jap-: ol qapuү japindi – он закрыл дверь (МК ІІІ 83).

**ДТ яп, япын; Каз. жап – запереть, закрыть; жабын, шапа)н – верхняя одежда; Рус. (шуб)а. (См. епанча, жупан).

ШУМ (шуметь, шоу)

ДТС: ÇAYILA, (çoүla, çumla) шуметь (МК 586).

**ДТ чоғла, чағла, чумла; Каз. шула, шулат; Рус. шум, шоу, шумно, шумет.

ШУРШАТЬ

СТМ: ЧИРГИ (шурги) шипеть (Эвенк.); п.мо.çіrçіgеnе шуршать.

**Каз. сыбдыр; Рус. шуршать.

ШУТКА

ДТС: JALTYA шутка: ol ani jaltүa qildi – он подшутил над ним (МК ІІІ 432).

**ДТ йалтға; Рус. шутка, шут.

СТМ: СОҚОДО озорничать, шутить, буянить (Орок.);

264

Щ

ЩЕБЕНЬ

ДТС:ŞEBIҢ пест, колотушка из металла для разбивания комьев земли (МК ІІІ 369).

**ДТ шебің; Рус. щебень.

ЩЕКИ.

СТМ: ЧИКИ(н) ухо (п.мо.çікі(n).

**Каз. шеке – висок; Рус. щеки.

ЩЕКОТ (щекотать)

ДТС: SUQI щекотать: ol ani suqidi – он щекотал его (МК ІІІ 269); . QIÇILA щекотать: ol meni qiçiladi – он щекотал меня (МК ІІІ 323).

**ДТ сұқы; Каз.шұқы, шұқыла; Рус. (щеко)тать.

ЩЕЛЬ

СТМ: ЖЭЛГЭ (жэjэ) щель (Нан.); п.мо.жіжі – мелкий.

** Каз. жиі – частый, узкий; Рус. (ще)ль; жидкий, жиже.

ЩЕНОК

ДТС: ENÜK детеныш зверей (МК І 72); ENÜKLӘ щениться: іt enüklәdi – собака ощенилась (МК І 308).

**ДТенүк; Рус. щенок.

ЩЕПКА

СТМ: ЧАПЧАКИ щепка (Эвенк.); п.мо.çаbçі рубить;çаbçіdasu(n) щепка.

**Каз. шап –рубить (делать щепку); Рус. щепка

ЩЕПОТКА

СТМ: ЧІМКІ щепотка, щипать (п.мо.çіmкі).

**Каз. шымшы, шымшым; Рус. щепотка, щипать.

ЩЕТКА

СТМ: ҺАТИҚА щетка (грубый волос под копытом оленя), подушечки (на лапе собаки) (Эвенк.); Ма. фатқа – лапа, копыто; ср.мо. һаdqu – сжимать в руке, горсть.

**Каз. қатты – грубое, твердое; Рус. щетка, копыто.

265

ЩИПЦЫ (щипать)

СТМ: ИСИ(іш, ичи) выщипывать (Эвенк.); Як.іскәх – щипчики.

**Каз. іскек – (щип)чики; шымшу – щепать; Рус. щипцы, щипать.

*ДТС:QISYAÇ щипцы, клещи (МК І 455).

ЩИТ (защита)

ДТС: JIŞIQ щит, шлем: eligk jişiү boldi – стал щитом для правителя (QBN 1333).

**ДТ йы(шық); Рус. щит? SАQIÇІ сторож (QВN 16213).

**ДТ сақчы; Каз. сақшы; Рус. (защи)та, защитник, щит.

ЩУКА

СТМ: ЧИРУКАН щука (Эвенк.); <п.мо. çuruхаі; Як.чороғой.

**Каз. шортан; Рус. щука.

Э

ЭПОХА

СТМ: УJЭ век (Як.); п.мо.ujе эпоха.

**Рус. (эпо)ха.

ЭРРЭКЦИЯ

ДТС: ERRӘ І. моча (МК І 38); ІІ. восклицание, побуждающее ослов спариваться (МК І 38).

**ДТ еррә; Рус. (эрре)кция.

ЭТАЖ

СТМ: ТЭДЭ (тэдэжи) этаж (Уд.).

**Каз. текше – полка; от переноса буквы «е» в начало (етекш)

Рус. этаж, этажерка.

ЭХО

ДТС: JAҢҮU эхо: barça esitür jaңүusin – все услышат его эхо

(Suv 49020).

**ДТ йаңғу; Рус. эхо; Каз. ж(аңғы)рық.

266

Ю

ЮГ (южный) См. правый (бері йағы)

ЮКОЛА

СТМ: JУКЭЛЭ юкола (Эвенк.); <Як.жұқала – валенная рыба.

**Каз. уқала – валять; жұқала; Рус. юкола.

ЮЛА (юлить)

ДТС: JUVLAN катить: topiү juvlinur – мячь катилась (QBN 587).

**ДТ (йувла)н; Каз. айнал (айлан); Рус. юла, юлить.

ЮНЕЦ (юноша, юнга)

ДТС: KENÇ ребенок: kenç süt sordi – ребенок сосал молоко (МК ІІІ 181).

**ДТ кенч; Рус. юнец, юнош)а, юнга; Каз. кенже – младший ребенок. (См. меньший; князь).

ЮРИСТ

ДТС: ÇARLIY (жаrliү): приказ, предписание; указ: жаrliү bеrdi – дал указ (ЛОК 116).

**ДТ чарлығ, жарлығ; Каз. жарлық – ярлык; жарғышы (йарғучи – лицо, наблюдающий за соблюдением закона, исполнением приказа, указа; Рус. ярлык; от «(йаргуч)и» – юрист.

ЮРТА

ДТС: JURТ дом, владение, страна: bedük bir jurt el kün erdi – была большая страна и большой народ (ЛОК 301).

**ДТ йурт; Каз. жұрт; Рус. юрт, юрта.

Я

ЯБЛОКО

ДТС: ALIҮ плохой (МҚ 448); JABLAQ плохой: iraq ersar jablaq aүi berür – кто живет далеко, (тому) дают плохие дары (КТм7).

**ДТ алығ, йаблақ; Рус. яблок)о – по Каз. алма – букв. не бери (запретный, плохой). Такое название появилось, вероятно, в связи с библейским сюжетом.

267

ЯВЬ (явный, явится)

ДТС: ODUN, OJUN пробуждаться: aj elig udima odun – о правитель, не спи, проснись (QBH 10822).

**ДТодұн, ойун; Каз. оян, ояу; Рус. явь, явно, явственно, явление, явиться, и др.

ЯГОДА

ДТС: QАТ 1. ягода, плод вообще (МК ІІІ 147); 2. Плод можжевельника (МК ІІІ 146).

**ДТ қат; Каз. қара(қат); Рус. я(год)а.

ЯГОДИЦА

ДТС:KED, KEDIN (кеt) конец, задная часть (МК ІІ 142).

**ДТ кет, (кед)ін, кейін; Каз. (көт), кейін; Рус. я(год)ица, зад.

ЯД (ядовитый) См. ведьма, гадать.

ЯДРО

ДТС: ORTA, ORTU середина: ev ortusi – середина дома (МК І 124).

**ДТ орта; Каз. (орта), ортасы – середина, среди чего-л.; Рус. ядро. (См. нутро).

ЯЗЫК

ДТС: АҮІZ 1. рот, (МК 401); перен. губы; 2. перен. уста (в значении органа речи):aүizta tut постоянно читать, повторять (букв. держать на устах).

**ДТ ағыз; Каз. ауыз, езу; Рус. язык. (См. уста).

ЯЗЫЧНИК

ДТС: JAZІ степь, равнина: jazida bөri ulisa… – если в степи воет волк …(МК ІІІ 255).

**ДТ йазы; Каз. жазық – ровный, равнина; Рус. язычник (человек равнины, степняк).

ЯКШАТЬСЯ

ДТС: JAXŞІ хороший (МК ІІІ 32).

**ДТ йахшы; Каз. жақсы – хорошо; Рус. якшаться – быть с кем-л. в хороших отношениях.

268

ЯМА

ДТС: OJ, OJUL яма, углубление: jer ojuldi – в земле было сделано углубление (MK I 268).

**ДТой, ойұл; Каз.ой, ойыл, ойым, ойма; Рус. яма.

ЯМЩИК

СТМ: JАМУ(Н) подвода (Ульч); др.тюрк. жаm почтовая станция; п.мо.жаm путь, дорога; жаmçі — проводник.

**Каз. жым – тропинка; жәмшік – ямщик; Рус. ямщик.

ЯНТАРЬ

ДТС: JAN гореть: ot jandi – огонь горел (MK III 65).

**ДТ йан; Каз. жан, жанып тұр – горит; Рус. янтарь. (Ср. фонарь).

ЯНЫЧАР

ДТС: JANА снова: tabүaçqa jana içikdi – он снова подчинился табгачам (Тон2).

**ДТ йана; Каз. жаңа – новый; және – снова; Рус. новый;

2. ДТС: ÇERIG войско: alp çerigdә bilgә tirigdә – отважный (проявляет себя) в войске, мудрый в (обыденной) жизни (МК 19512).

**ДТ 1. йаны; 2. черіг; Каз. жаңа; 2. шерік; Рус. яны+чары (новые войска). (См. шеренга).

ЯР

ДТС: JAR яр, овраг: jar qijіүi – край яра (МК І 375).

**ДТ йар; Каз. жар, ор; Рус. яр.

ЯРКИЙ (Ярила, жаркий)

ДТС: JARU, JARUQ свет, сиять, блеск, луч: jaruq jer – освященная земля (МК ІІІ 15).

**ДТ йарұқ. Каз. жарық – свет; Рус. ярок, яркий; жаркий, жарить, жаркое, Ярила (бог солнце)

ЯРЛЫК

ДТС: ÇARLIY (жаrliү): приказ, предписание; указ: жаrliү bеrdi –дал указ (ЛОК 116).

**ДТ чарлығ, жарлығ; Каз. жарлық; Рус. ярлык.

269

ЯРМАРКА

СТМ: ЖАРБАН ярмарка (Як.): жарбан, жарбай 1. съехаться, стоять большим стойлом; 2. гулять, расхаживать.

**Каз. жәрмеңке; Рус. ярмарка.

ЯРМО

ДТС: JARIL страд. от jar-: butiq jarildi – ветка раскололась (MK III 78); JARIM половина: almila jarimi – половина яблока (MК ІІ 19).

**ДТ йар, йарыл, йарым; Рус. ярмо (деревянный хомут, сделанный из двух половин расколотого бревна). Каз. жарыл, жарымы, жартысы.

ЯРОВИЗИРОВАТЬ (яровать)

ДТС: JARATIN возвр. от jarat-: совершенствоваться: аlqu edgü tөrülәrtә jaratinip – совершенствуясь во всех хороших правилах

(Suv 1813).

**ДТ йаратын; Каз. жарату ( напр. атты жарату); Рус. яровизировать (зерно). (Ср. ради).

ЯРОСТЬ

ДТС: JARIŞ состязаться, бежать в запуски: ol aniң birlә at jarişdi – он состязался с ним в скачке на лошадях (МК ІІІ 72).

**ДТ йарыш; Каз. жарыс; Рус. ярость.

ЯРУС

СТМ: УРСУ ярус, ряд (Ма.).

**Каз. сөре; от полн. метатезы (суря) Рус. ярус.

ЯСНО

ДТС:AJAŞ ясное (о небе): ajaş kөk – чистое небо (МК 742).

**ДТ айаш; Каз. (аш)ық; Рус. (яс)ное.

ЯЩЕРИЦА

СТМ: JЭКСЭРГЭН ящерица (Ма.).

**Каз. к(есір)тке – (ящерь); Рус. ящеритца.

ЯЩИК

ДТС: QABIRÇAQ 1. ящик, сундук (МК І 501).

**ДТ қабырчақ; Каз. қ(апшық); Рус. ящик.

270

ДОПОЛНЕНИЕ

Слова русского языка с тунгусо-маньчжурскими

основами из книги «Сравнительный словарь

тунгусо-маньчжурских языков»

АВАВА – бабочка (Эвенк); **Рус. бабочка.

АГУУ – великий, очень, весьма (Бур.). **Рус. огромный.

АДАКА – гадость (Ороч.). **Рус. гадость.

АДУЛА – рассматривать (Як.); Эвен. аду – удивлять. **Рус. удивлять, дивный.

АЖАРАЙ – сорванец, озорник (Эвенк, < Як.); **Рус. озорник, злой?

АК,А (ак,ан) – окунь (Ма.). **Рус. окунь.

АКАТА (акота) – лук (оружие) (Эвен.). **Рус. охота, охотиться.

АЛАДУ – поджаривать (Орок.). **Рус. олади.

АЛИ (ал,а) – сожалеть (Ма.). **Рус. ж(але)ть.

АМУН (амут) – кал, помет (Нег.). **Рус. помет.

АМБАН – большой, крупный (Ма.). **Рус. амбал.

АМУТ – озеро (Эвенк.); Ма. омо – пруд, болото, стоячая вода. **Рус. омут. (Қаз. қом су).

АПАЛДИ – идти сражаться (Сол.); Ма. афата – нападать. **Рус. нападать.

АПЧИКАJЭЧ – дать осечку (Эвенк.). **Рус. осечка.

АРПУКАЙ – веник, опахало (Эвенк.); **Рус. опахало.

АРЧА – встреча (Эвенк.). **Рус. встреча.

АСАСА – спасибо (Уд.). **Рус. спасибо.

АФАЕКТУ – орех (Уд.). **Рус. орех.

БАЛУКАН – надоедать, бездельничать (Эвен.). **Рус. баловень, баловаться, разбалованный.

БАДАР)А – гореть (о лесе) (Эвенк.); **Рус. пожар..

БАКВАНА – квакать (Эвенк.).

БАЛАМАТ – взбалмошенный (Эвенк.); < Як. **Рус. баламут, взбалмошенный.

БАЛБА – недогадливый, ненаблюдательный (Ма.). **Рус. балда, балбес.

БАЛДАКАТ – кататься (по льду) (Эвенк.). **Рус. кататься.

БАНЖИБУ – родить, оживлять (Ма.). **Рус. живой, оживлять.

271

БӨҢ(КЭЧЭКЭВ – кочковатое место (Эвен.). **Рус. кочка.

БАРГА – дуга (Эвенк.); Сол. баргә — браслет. **Рус. арка; браслет.

БАРГИ – противополжный (о стороне, береге) (Эвенк.). **Рус. берег, береговой; враг. (Каз. ірге, арғы).

БАРЕЛАК – амулет охотника (Эвенк.) < Як. **Рус. брелок, бирка.

БИ – быть (Эвенк.). **Рус. быть.

БИЛКИНИ – блестящий (Эвенк.). **Рус. блеск.

БІТ)ЕГЕ – пить (Сол.). **Рус. пить.

БИЧИРГЕ – стучать (о сердце) (Эвенк.). **Рус. биться.

БОБИ – гадание на палочках (Эвенк.). **Рус. бобы, гадание на бобах.

БОГДО – название идола (Нан.). **Рус. бог.

БОДО – думать (Эвенк.); п.мо. боду – обдумывать. **Рус. подумать.

БОКОН – догнать (Эвенк.). **Рус. догон, догонять.

БОХОРИ – горох (Нан.). **Рус. горох.

БОЛJОЛ – ползать (Улч.). **Рус. ползать.

БОЛО – палица (Сол.). **Рус. палица.

БОЛОҚОШО – болтать вздор (Ма.). **Рус. болтать, болтун.

БОЛОСУ (фаласу) – стеклянная посуда (Ма.). **Рус. посуда.

БОҢӨ – большой, крупный (Сол.). **Рус. большой.

БӨРА – рваться, бросаться с лаем (Эвенк.). **Рус. броситься, брось. (Каз. үру)

БОРОХ – вдруг, неожиданно (Нег.). **Рус. пере(полох), вс(поло)шить.

БОСОХТО – почка (Эвенк.Ма.). **Рус. почка.

БУВКИ (букки) – покойник (Эвенк.). **Рус. покой, покойник, спокойно, спокойствие.

БУБГИ – ворчать (Эвенк.). **Рус. бубнить.

БУЖИНА – пускать пузыри (Эвенк.). **Рус. пузырь.

БУКА – вероятно (Эвенк. Як.). **Рус. буквально.

БУЛТУКИ – полированный, гладкий (Эвенк.). **Рус. бултых! (скользкий).

БУЛЭТИ (булэ) – болотный (Эвенк.). **Рус. болото.

БУРБУЛЭН – бубенчик (Эвенк.). **Рус. бубенчик.

БУРГИ – журчать (Эвенк.). **Рус. бурлить, журчать, бурный, бурно.

БОЗОН – тучный, толстый (Ульч.). **Рус. пузатый, пуза.

БУРИ – выронить, обронить, уронить (Эвенк.). **Рус. бросать, бросить, уронить, урон, ронять.

БУСЭ – пояс (Эвенк.).

БУЭСИ – видеть вещий сон (Эвенк.). **Рус. вещий.

272

БЭБЭКИ – лапа (Эвенк.). Монг. бабка, лодыжка. **Рус. бабка.

БЭДУ – обидчик (Орок.).

БЭJДЭ – наказывать (Нан.). **Рус. бей!

БЭJЗЭ – везде, всюду (Эвенк.). **Рус. везде.

БЭЛИЭТ – пластинка с надписью (Эвенк.). **Рус. билет, плита.

БЭРИП – (проп)асть (Эвен.).

БЭРУВ (бэрувэн) – клеветать (Эвен.). **Рус. врун.

ВАЛАХА – плохо (Ульч.).

ВӘСА – чулки (вязаные) (Сол.). **Рус. вязаный, вязать.

ВАЧИАЛ-ВАЧИАЛ – шевеля (Нан.).

ВЭДУ – ехать на охоту (Нег.). ** Рус. еду, ехать.

ВЭJЖУХЭН – журавль (Ма.).

ВЭРФЭН – зверь (Ма. Кит.).

ВЭЧЭСИ (вече) – смотритель при жертвенном храме (Ма.). **Рус. вечя (собрание).

ГАПЛА – купленный (купля) (Нег.).

ГАСУ – носить (Орок.).

ГАБА – бляхи (Ма.): ғабан – тиски; ғабала –давить тисками при пытках). п.мо. ғаба -кандалы (ручные). **Рус. за кабалить, кабала.

ҒАБ САХУН – чахлый (Ма.).

ҒАХА – ворона (Ма.). **Рус. галка.

ҒАЛАДА – жилет (Ульч.). **Рус. жилет..

ҒАРИ – высыпать (об оспе) (Ма.). **Рус. корь.

ҒАРМАХ)ТА – комар (Нан.).

ГАРПА (гарпу) – стрелять из лука (Эвенк.). ** Рус. гарпун.

ГАРСИ – мантия, ряса (Ма.). **Рус. ряса.

ГЕГОТО – нищий (Сол.). ** Рус. нагота, нагой.

ГЕЖЭЛЭ – жалеть (Орок.).

ГЕЛА – комната (Сол.). **Рус. келье.

ГИ БУХУ – кабарга (Ма. Кит.).

ГИДА – копье; гидала — метнуть копье (Эвенк.). ** Рус. кидать, кидала.

ГИЛБЭЛЧИН – блеск, глянцевый (Эвенк., Сол.).

ГИЛЭКИ – гиляк (Эвен.).

ГИН – глушь; перестать выть (о ветре, о волках) (Эвен). ** Рус. сгинь!

ГИНЭЛЭ – клен (Нан.).

ГИНСИ – читать на распев (Ма.); п.мо. гингси; ** Рус. читать, книга.

ГИСА – испортиться, истлеть (Ма.). (Каз. иісі, иісті – с запахом)

273

ГИТУКУ – куропатка (Ма.). **Рус. петух.

ҒОJ – другой, иной (Ульч.). **Рус. другой, чужой, изгой.

ГОJОЧО – наряд, одежда (праздничная) (Эвенк.). **Рус. хорошо!

ҒОНҒОН – бабка (стоящая на кону (Ма.). ** Рус. кон.

ГӨРГЭ – седловина горы (Эвен.). **Рус. гора, горы, горка.

ГУРЭХЭ – загривок (Нан.).

ГУСКЭ – волк (Эвенк.). **Рус. кусать.

ГУҺИ – глухарь (Эвен.).

ГЭЛ – с трудом собираться в путь (Эвенк.). ** Рус. ели-ели.

ГЭЛЭК – калека (Эвенк.).

ГЭРБЭ – жерди (Эвенк.).

ДАБСУЛА – солить (Ма.). **Рус. соль, солить.

ДАҒА – недавно (Эвенк.) ** Рус. давно, дваний, недавно.

ДАҒАЧАН (дачан) – корень, ствол, начало, раньше (Сол.). **Рус. качан; начало.

ДАЙЛА – война (п.мо).

ДАҚСА – тяжба (Ма.).

ДАХУ – доха (шуба) Эвенк.).

ДАЛАН – дамба (Ма.).

ДАҢН)АХУ – дерн (Эвенк.) < п.мо.

ДАРАН(МУЧА – мешать (Эвенк.).

ДИДАСИ (дитси) – ученик (Ма.). **Рус. дитяти, дети.

ДОН (дону) – нутро, нижний, вглубь (Эвенк, Уд.). **Рус. дно, тонуть.

ДИСУТ (дисуч) – защищать, отстаивать (Эвенк.). **Рус. диспут, дискуссия, дискутировать.

ДЭЖИ (дегежи) – первинка, лучшая часть, пробa (Ма.) < п.мо. **Рус. дегустация.

ДОКОЛОК – храмой (Эвенк.). **Рус. доходяга, дохлый.

ДОҢА – арбуз (Сол.). **Рус. дыня.

ДОРАҚУ – бесчестный, беспутный (Ма.). **Рус. дурак.

ДУВУР – убирать (Эвен.).

ДУВАЛИНАХА – свирель (Ма.). **Рус. дуть, раздувать.

ДУҒ (дувуңки) – долбить (Эвенк.). ** Рус. долбить, дубить, дубасить, дубленка.

ДУДҒУН – пара (Эвен.). **Рус. два, двое.

ДУДИ – одежда (из ровдуги) (Эвенк.). **Рус. ров(дуга.

ДУЛБУ – глупеть (Эвенк.). ** Рус. глупый, долбаный, дундук.

ДУЛКУ – ольха (Эвенк.).

274

ДУЛХАЙ – посох, палка (Ма.). ** Рус. палка.

ДУНДРЭ – земля, тайга, местность (Эвенк.). ** Рус. тундра.

ДУҢ(МАЛИГИ – розовый (Уд.). ** Рус. малиновый, малина.

ДУС – толстый, тучный (Эвен.). ** Рус. тучный.

ДЭБДИРИН – густой (Эвенк.). ** Рус. дебри.

ДЭСЧИ – лежать, лечь (Эвен.). ** Рус. лечь.

ЖАЛОН – сустав (коленный) (Эвенк.). ** Рус. колено.

ЖАР ЖИР – чирикание (Ма.). **Рус. стриж.

ЖАУЛИ – ковш (Ульч., Нан., Ма.). **Рус. лить, литься, лил. (Каз. ожау).

ЖЕ (зе) – друг; муж, жена, золовка (Эвенк.). **Рус. (же)на, (же)них, (зо)ловка.

ЖИЖОКТО – чеснок (Уд.).

ЖИЛА – жалеть, жалкий (Ма.). < Кит.

ЖИЛИМ)ТИХИ – филин (Нег.).

ЖИНЖЭК)У – значок (Нан.).

ЖОРИҚҚУ (зори) – прицел (Орок., Нан.). **Рус. зорький.

ЖОРОҚО – вор (Эвенк.). **Рус. сорока, вор. (ДТ оғры).

ЖУ – жилище, чум (Эвенк.). **Рус. чум.

ЖУГААЛА – гулять, забава (п.мо., монг.). **Рус. гулять. (Каз. күйлет).

ЖУЖА (жөбсиелду) – обсуждать, судить (Ороч.).

ЖУJ – сын (Ма.). Кит. цзы –сын.

ЖУЧЭН – яр, пучина (Ма.). **Рус. пучина.

ЖЭГДУЧЭ – держать себя (Эвенк.). ** Рус. ждать, ждущий, задержаться.

ЖЭК – всегда (Нег.).

ЖЭЛГЭ – щель (Эвенк.).

ЖЭРГИ – ряд, шеренга (Сол., Нан.).

ЗЭВЭМНЭ (жавни) – зевать, зевнуть (Эвенк.).

ЕМЫJА – май (месяц), время, вымя (Эвенк.) < Як. **Рус. май; время; вымя.

ИДДУ (jибэ) – входить (Орок., Ма.). **Рус. изба.

ИДЭ – талант (Эвенк.); Як. удаль. **Рус. удаль.

ИЛАХА – лыко (Ма.).

ИЛОМО – лиана (Уд.).

ИЛЭДИ – человеческий (Эвенк.). ** Рус. люди, людской.

ИЛЭ-ДЭ – где-либо (Орок.).

ИЛЭЧЭ (илэ) – лизать, лакать (Нан.).

ИНЭҢ – день, днем (Эвенк.); Сол. инэн-дулин – полдень (день+пол).

275

ИНЭ (инэвсин) – интересно (Эвенк.).

ИРИ – варить, жарить (Эвенк.).

ИСАЛА – ячея (сети, невода) (Орок.).

ИСЭВ – расти, посадка (Эвенк). **Рус. посев. (Қаз. өсу).

И(ХЭРЭ – гореть (о свече) (Нег.).

JАКИ – таким образом, яки (Эвенк.).

JАҚЧИ – чихнуть (Ульч., Ма.).

JАЛИ – валеное (мясо) (Ма.).

JУКЭЛЭ – юкола (Эвенк.).

JУРИК – дурак, дура (Эвенк.).

JУСУ – уставать (Нан.).

JЭПУ – теплый (Эвенк.).

JЭ(ҺЭРJЭ) – название эвенкийского кругового танца (Эвенк.); Бур. ехор – бурятский хоровод. **Рус. хор, хоровод.

КАЛГА – ворота, забор (Сол.). < мо. **Рус. калитка.

КАНИ – очаг, печь (Нег.). **Рус. кань.

КАҢАЛЧИ – колокольчик (Эвен.).

КАМБО – комком (сжаться) (Ороч). **Рус. ком, комок, скомканный.

ҚАРЧИН – коршун (Ма.).

КАРЭ – убивать (Эвенк.). **Рус. карать, покарать, кара.

КАРИН – кора, с(кор)лупа (Эвенк.).

КИКИСИН – укусить (Нег.).

КИЛЗИ – кольцо (шейное) (Эвенк.). < Як. Ороч. косо.

КИРГЭ – грызть (Эвенк.).

ҚОJМАРИ – коварный (Ма.).

КОЛОБОКТО – скалка (для раскатыания теста) (Ороч.). **Рус. колобок.

КОЛТО – расколоть (Эвенк.).

КОҢЧО – колчан (рыба) ((Нег.).

КОРДОКО – горбатый (Эвенк.).

КОТОН – никак (Эвенк.). **Рус. хотеть.

КУВАЧА – кувшин (из тыквы) (Ма.).

КУКУРУ – вытряхнуть трубку (Орок.). **Рус. курить.

КУЛА – размахнуться (нанося удар) (Эвен.). **Рус. кулак.

КУЛУК – клубок (Эвенк.).

КУЛЭКТЭ – глотка (Нан.).

КУНЖА – кунжа (Эвен.).

КУНУС – сукно (Эвенк.). от метат. **Рус. сукно.

276

КУРГИ – гореть (Эвенк.).

КУРЧА – весь (Эвенк.); Як. кучча. **Рус. куча.

КУРЭЛДИН – кружиться (Эвенк.).

КУСЭ – борода (Ма.). Кит. борода, усы. **Рус. усы.

КЭКЭЧЭК – копчик (Эвенк.).

КЭПКЭ – копать (Эвенк).

КУПУЛИ – выпуклый (Нег.).

КЭРГИ – сгорбиться (Эвенк.).

КЭРЧИ – крошить (Эвенк.). < Монг.

КЭСУ – косой (Ульч.).

ХАҚУА – кукла (Ороч.).

ХАОС (хавус) – хаос (Нег, Нан.).

ХАО СЭМЭ – смело (Ма.).

ХОДО – дух быстроты (Ороч.). **Рус. ходить, ходок.

ХОСХОРИ – косматый, кудри (Ма.). **Рус. косматый.

ХО(ЧИА АПО)НИ – шляпа (Нан.).

ХУЖЭУЛИ – тяжелый, тяжело (Ульч.).

ХУЛХИ – глупый (Ма.).

ХУМЭРИ – гибнуть (Орок.). **Рус. умер, умри.

ХУПА(Н) (хупала) – группа, компания (Орок.).

ХЭДЭН – быстрый, ловкий (Нег.). **Рус. ходун, ходить.

ХЭСКЭ – кошка (Ульч.).

ХЭПЭРЭ – брать без разбора (Ма.). **Рус. хапать.

ХЭРГЭ – период выполнения церемониального обряда после смерти человека (Нан.). **Рус. хоронить.

ХЭРЭМ (херему) – стена (Ма.). ** Рус. хором, терем.

ЛАТА – подсвечник (Нан.). Кит. ләден. **Рус. ладан.

ЛАО, ЛАУ – лай, лаять (Орок.).

ЛА(ЧАВКИ – чайка (Нег.).

ЛЕМАН – ремень (Орок).

ЛИ (лиэн) – лить, ливень (о дожде) (Нег.).

ЛИҢАҚ БИ – липкий (Ороч.). Як. лікпа.

ЛОБОЗО – погреб (Нан.). **Рус. лабаз.

ЛОП (изобр.) – прямо куда-л. угодить (Ороч.). **Рус. влоб.

ЛАО-САҺ – мул (Чж.). **Рус. лошак, лошадь. (Каз. аласа ат)

ЛӨСКАМА –– оборванец (Эвенк.). **Рус. лоскут.

ЛУГДА-ЛУГДА (луку) – сплошь все порвано (Ульч.). **Рус. лохмотье, лохмато.

ЛУКИ – стрела (Эвенк.). **Рус. лук.

277

ЛЭС)СЭҒ – лес из мелких лиственниц (Эвенк.). **Рус. лес.

МАГУИ – шаманить (Ороч.). **Рус. маг, магический.

МАХА – мясо (Сол.). < Монг.

МАХАЛА – маковка (Ма.).

МАЛА – молот, булава, колотушка (Ма.). ** Рус. (моло)т, (моло)ть, (моло)тилка), (була)ва.

МАМА –– матушка, бабушка, старуха (Ма.,Нан., Ульч., Орок.). **Рус. мама, матушка, мать.

МАЧА – убитый (Сол.). ** Рус. мочить, замочить (убить).

МАМУ (мамңу, мамгу, маңгу) – река (большая), р.Амур. (Нег. Ороч.Уд. Ульч. Орок.- нанаец. Нан.). **Рус. Волга матушка река.

МАНТУ – булочка (приготовленная на пару) (Уд. Ульч.); Нан. манто; Ма. мэндун – завтрак из хлебцев мэнту. **Рус. манты.

МАНГА – котел (Эвен.); Нан. мэңгуа – котелок. **Рус. мангал.

МАР – марник (Эвенк.). **Рус. марник (поросль низкорослой березы).

МАПА (мафа) – старик , муж (Орок. Ма.). **Рус. папа.

МАСИ – сильный, крепкий (Ороч.); Нег. масижи –крепко. Масита – еще немного; Ма. масила – напригать силы. **Рус. массивный, масса, массово.

МАТАРА – проходить без дороги (Эвенк.). **Рус. мытарить, мытарсто.

МИҢГА – тысяча, толпа (Нан. Сол. Уд.). **Рус. много.

МИҢ(НИ – ныть (Эвенк.).

МИТ – мы (Эвенк.).

МӨГДИ – огниво (Эвенк.); Эвен. м(өжги) – высекать огонь. **Рус. огонь, ожог.

МОСИР – солома (Ульч.). ** Рус. мусор.

МОТКИ – вить, крутить (Эвенк. Сол.). **Рус. мотать, моток, мотки.

МОТОКО – орган половой женский (Эвенк.). **Рус. матка.

МОЧА – очень, сильно, огромный (Нан.). **Рус. мощь, мощный, могучий, очень.

МОЧОЛАЕ – не мочь (Ороч.).

МУ – вода (Эвенк.); Эвен. мөрен – обильный, проливной (о дожде); Ма. мэдэри – море; п.мо. мөрен – река (большая). **Рус. море.

МУ(ДУРИ – дракон (Ма. Сол. Нан.).

МУ(ЖИЛЭН –– желание, сердце, воля, влечение (Ма.). **Рус. желание.

МУҢҒА – могила, кладбище, царский курган (Ма.). **Рус. могила. (Каз. мола).

МУРЪМ – моргать (Эвенк.).

278

М(УСЪМЪ)Н – усмехаться, смех (Эвен.).

МЭМЭ – немой (Ороч.).

МЭНЭ –– мало (Эвенк.). ** Рус. мини, минимально.

МЭНЭ`К –– гуртом (Эвенк.); Як. бессчетно много. **Рус. много.

МЭ(ПЭЛГЭ – потрошить белку (Эвенк.) **Рус. белка.

НАЙНА –– бабушка по отцу (Нан.). **Рус. Наина – персонаж из поэмы А.Пушкина «Руслан и Людмила».

НАJДА – надеяться (Эвенк.). **Рус. надеяться, надежда.

НАJМАН (найма) – торговля, торговец (Эвенк. Монг.). **Рус. наем, нанимать, займ.

НАЛАҚУ – мелкий (Эвен.). < Як.

(Н`АЛМА)НУНГЭ – вельма (Эвен.).

ҢА(МЭНДИ – медведь (Эвенк.).

НАҢНА – небо (Орок. Нег. Ма.).

ҢАРРИ – звать (Орок.). Монг. орилох. **Рус. ори, орать, горланить.

Н`ОҒИ –– ноги (оленя, передние) (Эвен.). (ДТ ағ ).

Н`УМУ (нэмуча) – недомогание (Эвенк.). **Рус. немочь.

НЕЛБО – плевок (Бур.).

НИЛ – линять (Эвенк.); Нег. мимэк – линять, менять кожицу (о рогах оленя). **Рус. линять, менять

ҢИСУ –– принести , доставить добычу с места промысла. (Нег.). **Рус. несу, нести.

НИЧИКУН – маленький (Эвенк.). **Рус. (нич)тожный. (Каз. кіші.)

ҢО(JОҚҚО) – яйцо (Орок).

НОХО – только (Ма.).

НОҢ(ГОРJН – черный (Сол.).

НОРО – нора (Ма.).

НӨСУ (нөһу) – сморкаться, нюхать табак. (Эвенк.) **Рус. нос, нюхать, нюх.

Н(УҚА) – колючка (Ма.). **Рус. укол, уколоть.

Н`УРКУН – споткнуться, кувырком (упасть) (Эвенк.). **Рус. кувырком.

НЭГДЭКЭ – накидка (Эвен.).

Н`Э(ҒУРКИ – крупный (Эвенк.).

НЭJИ – новый (Эвен.).

НЭJЭТЭ – невестка (Ма.).

НЭРЭ – накрыться с головой (Ма.). **Рус. нырять.

Н`ЭХЭ – утка (Ма.); Бур. н(угаһа) — утка

ОБОЛО – обеднеть (Нег.): оболэн – неудачник. ** Рус. имя Оболенский.

279

ОДУ (одувкан) – чудо, удивительный (Эвенк.).<Як.

ОХОДО – охапка (Нег.).

ОЛГО – сохнуть (Эвенк.); Ма. валгв – вялить. ** Рус. вялить.

ОЛДОКСО – доска (Эвенк.).

ОЛӨЧИ – унты (Ороч.); Як. олһччу – обувь. **Рус. калоши.

О(МОЛГИ – юноша (Эвенк.). **Рус. молодой.

ОНОКТО – конопля (Ульч.).

ОН(НОРИ – нерпа (Орок.).

ӨР(ҮСҮЙ) – успевать (Як.).

ОСТИЛ – остол (Эвен.): өсталда — тормозить остолом.

ОТКИ – утка-крохоль (Эвенк.Эвен.Нег. Ма.). **Рус. утка.

ОҺ-ҺЕН – осел (Чж).

ӨЛИНЭ – лениться, лентяй (Эвен.).

ӨРӨҒӨ – брюхо, чрево (Як.). **Рус. брюхо, брюки.

ПАҒЛИ – пылить (Нег.).

ПАЛАН –– пол (Нег.Уд.); Ма. фала.

ПИАҚТА – пятка (Нан.).

ПИКТЭРЭ (путтэрэ) – падчерица (Ульч.).

ПИРУЭН – парить (Нан.); Ма ф`элэ — лететь, парить. **Рус. парить.

ПИСКА – сделать осечку (Эвенк.) **Рус. осечка.

ПИСКИ – писк (кузнечика). (Орок.).

ПИЧӘ – пищать (Эвенк.).

ПОЛ(ДОРО)М – про(дыря)вить (Нан.).

ПОҢ(ҒОЛ – холм, кочка (Орок.). **Рус. холм.

ПОРҚИНА – фыркать (Нан.).

ПОС (пос-пос) – свозь, насквозь (Нег. Нан. Орок.).

ПӨЧАҚ – палка (лыжная) (Эвен.); Ма. почоқ. **Рус. посох.

ПУСЭЛЭ – бородатый (Сол.); Монг. үслэг – пушной, волосатый. **Рус. пушной.

ПЭДДЭ (пэду) – под (Орок.).

ПЭДЭУ – бить, убить, губить (Ульч.). **Рус. падать.

ПЭК(ТИРЭ – стрелять (Нег.). **Рус. с(тре)ла, тир.

ПЭНТУ – панты (Эвенк.).

ПЭРГЭ – пробовать (пытаться) (Нег.).

ПЭРПЭЧИ – не спеша (Ульч.).

ПЭРЭ – выпархивать (Эвенк.): пэрпухи – перепелка; Ма. пэр пэр – порх!

ПЭ(РЭГДУ – рыдать (Орок. Ма.).

ПЭСЭН`Э – пузатый (Эвен.).

280

П(ЭУЧИ – н(еудачник (Орок.).

САВАР – коготь (Эвенк.).—п.мо. сабар –коготь, грабля, собирать. **Рус. собирать, сбор.

САJЖА (сида) – сито (Ульч. Нан.): сайжала — процедить, просеять. **Рус. сито, про(цедить).

САКСА – утка-саксан (Эвенк.).

СӘЛИ – уважать, ценить, цена (Ороч. Нан. Ма.). **Рус. ценить.

САМӘН (һамән) – шаман, камлать (Эвенк. Ма.).

САМАЛ (самэлки) – сигнал, метка, знак (Эвенк.). **Рус. сигнал, метка, мелкать.

САҢ(ӨҚАҢКИ) – опахало (Ороч.).

САР – чайка, сарыч (Эвенк.); Як. сар – сарыч. **Рус. сарыч.

САРИ (сарила) – пир, свадьба (Нан. Ма.). **Рус. свадьба.

САСА (сасу) – тасовать (карты) (Ма.).

САУЛА – посуда (Ульч.).

САҺАН – снег (Бур.); п.мо часун.

СИВИГЕ – волк, собака (Эвенк. Ороч). **Рус. собака.

СИҒА – о(шибка (Эвенк.).

СИJА – (сое)динить, (свя)зывать (Ороч.).

СИКТИ – рубить (дрова) (Уд.). **Рус. сек, сечь, сеча.

СИЛА (сила-сила) – едва, еле-еле (Нег.).

СИЛА – целиком (целый) (Уд.).

СИЛА – обжарить на вертеле (Эвенк. Ма.). п.мо. сіра –жарить; Бур. шара – жарить. **Рус. жарить, жар, жара; жир. (ДТ чыр – жир).

СІЛӘН – зеленый, синий (Сол.).

СИЛГИО (шилги) – шило, сверло (Эвенк.Нан.).

СИЛХАТА – одинокий (Ма.). **Рус. сирота. .

СИЛКИРУ – стирать (белье) (Эвенк.).

(СИЛЭ)МИН – жилистый, жила (Ма.).

СИМЭЛЭ – смачивать (Ма.).

СИ(НАС)У – нож (Ульч.).

СИҢИЛГЕН (сиңив) – снег (Эвенк.).

СИҢТИ һику(тивчин) – тихий, тишина (Эвен.).

СИНЭ – снять (кору бересты) (Ульч.).

СИРИЧИ – скрыться (Нан.).

СИР САР САМЭ – шорох, шелест (Ма.); п.мо. сір-сірге.

СИСА – чечевица (Ма.).

С(ИС)И – есть (Нан.Ма.).

СИСЭ – шить (Ма., Монг.).

281

СИТ – край чего-л. (Эвенк.). < Як. **Pyc сытый, до(стиг). (Каз. шет, шеті).

СИТКИ – стенка (Эвенк.).

СИФУХУ – шпилька (для волос) (Ма.).

СИҺОЛ(АСОН)И – осень (Орок.)

СОБОРИ – разношерстный (Ма.). **Рус. сброд.

СОЛЛО – сломать (Эвенк.).

СОЛОҢГО (һолоңго) – колонок (Эвенк.).

СУМАЛА – сума, сумка (Ма.).

СООРИЛА – царствовать (Ма.); п.мо. сағу – садиться, сидеть. **Рус. царь; садиться.

СУФАН – слон (Ма.).

СӨППО – ноздря (Орок.). **Рус. сопеть, сопли.

СО(РБИ – рубец (Эвенк.).

СОРИ – ссора, ссориться, сражаться ( Ульч. Нан.).

СОРИКУ – сурик (Ма.). **Рус. Суриков.

СОТОРО – торопиться, быс(тро) (Эвенк.). < Як.

СУБ – (соб)ираться, (сп)лошь (Эвенк. Ульч.).

СУ(ВЭ – вы (Ма.).

СУ(ВЭРИКУ – кочерга, ворошить (Нег.).**Рус. ворошить.

СУГЛЕ – согласен, соглашаться (Эвенк.).

СУДУРИ – история (Ма.). < п.мо. < скр.

СУГДЭ – везде, пов(сюду) (Нан.).

СУҚ(ДУН) – воз(дух), воз(душ)ный, (дых)ание, дух, душа (Ма.). ** Рус. (дун)овение, дуть, дул, душно.

СУКТУ – сухостой (о ветке) (Нан.). **Рус. сук, сучок.

СУҚУ (суқуна) – шкура (Чж. Ма.).

СУКЭ – топор (Эвенк.); п.мо. сүке – топор, секира. **Рус. секира, сеча, сечь.

СУЛА – слабый (Ма.). < п.мо.

СУЛУ – шалун (Ульч.).

СУМБУРША – приходить в замешательство, разбегаться (Ма.). **Рус. сумбур.

СУМНЭ – сумерки, сумрак, мрак (Эвенк.).

СУҢНИ(КЭЧИ – кочковатый (Эвенк.).

СУП – занозить (Эвенк.): һукти – куст; шуптэлэ – шиповник, шип. **Рус. шип. (Каз. шөп).

СУРБУ – петля (Ма.). **Рус. шнур.

СУРГУJ – недоварившийся (Эвенк.). Монг. шүүрхий. **Рус. сырой.

282

СУРДЭК – страшный, страх (Эвенк.) Як. сүрдәх. **Рус. страх. (Каз. сүргін).

СУЧУ – кольнуть, совать (Нан.). **Рус. всучить.

СЭБЧИЛЭ – отведывать новинку (Ма.); п.мо. себегүн – новый, свежий. **Рус. свежий.

СЭКЭ – цедить (Ма.): сэк`эку – цедилка.

СЭХЭРИ – мелькая, скрываясь (Ма.). **Рус. скрываться.

СЭЛЭ (сэлэмзэ) – железо, железный (Эвенк.Ма.Чж.). **Рус. железо.

СЭЛЭ – отсыреть, сыро (Ма.). (Каз. шірі – гнить).

СЭҢСЭ ХЭХЭ – неряха (Ма.).

СЭПКЭ – схватить (Эвенк.). **Рус. цепко, цеплять.

СЭПКЕДУ – сыпаться, рассыпаться (Орок.).

СЭҺКОҺ – соболь (Чж.).

ТАБИ – обувь (Эвенк.). **Рус. тапы, тапочки, туфли.

ТАБЛА – клепать, насаживать бляху (Бур.); Эвенк. тавин –ковать. **Рус. табло.

ТАГАН`А – тугой (Эвен.).

ТӘДУ-ДӘ – оттуда (Эвенк.).

ТАКА – лакать (о собаке) (Эвенк.).

ТАҚТА – пихта (Ма.).

ТАЛИН – тарелочка (Нег.).

ТӘН – тянуть, вытянуть (Эвенк.); Кор.таңги-да — тянуть.

ТАО(ЧИҒО – чинить (Нан.).

ТАРҒАН – тигренок (Ма.).

ТАРҒАП(ТУХА – тупой, тупиться (Орок.).

ТАСУ – сразу (Ульч.).

ТАТ – привыкнуть (Эвенк. Сол. Чж.). **Рус. с(тат)ь кем-л.

ТАТ(АБУН – обувь (Эвенк.).

ТАТАН – стан, становище (Чж.Ма.).

ТАТАРИ – тарахтеть (Нан.).

ТАШАН (ташон) – ошибка (Ма.).

ТАҺАҒАС – тяжесть, багаж (Эвенк. Як.).

ТЕ (тиа) – натянуть (о луке) (Ульч. Нан.). **Рус. тетива.

ТЕВА – тезка (Эвенк.).

ТЕЧУ – уплывать (Нег.). **Рус. течь, течение, утечька, утек

ТЕТЕ – бабка (по отцу или матери) (Сол.). Рус. тетя.

ТЕЛАЧ – захватчик (Эвен.); Калм. алач – грабитель. **Рус. сволоч.

ТИБЪР – тпрукать (Эвен.). (Каз. тыпыр етпе!)

ТИВНУТ – не двинуться (Эвенк.). (Каз. тын).

283

ТИЗӨ – тесно (Нан.).

ТИКИН (тикир) – теперь (Эвенк.); Эвен. тек би – до сих пор, с тех пор.

ТИКЭ (тихэн) – так, таким (образом) (Нег.).

ТИЛА – обессилеть (Эвенк.); п.мо. tulaki хилый, слабый. **Рус. хилый, слабый.

ТИМУ – тема, сюжет (Ма.). < kит. **Рус. тема.

ТИМПА – шомпол (Ульч.).

ТИП – завязнуть, погрузиться (Нег.); Ороч. типпа – лепить. **Рус. топь; лепить.

ТОҒО (тоғол, тоғын) – огонь (Эвенк, Эвен.).

ТОҚОН – середина (Ульч.Нан.). **Рус. кон, ставить на кон.

ТОКОРИВ – окружен (Эвенк.): корявый; **Рус. корявый.

ТОҢ(СОҒОК – сойка (Эвенк.). < Як.

ТОРЕJ – тормоз (тормозить нарту) (Эвенк.). (ДТ тұрғыз – остановит).

ТОРОН – тавро (Ма.).

ТОСИ – лысый (Ма.).

ТОСКИ – лоснящийся (Эвенк.).

ТОТИ – вот тот (Нег. Нан. Ульч.).

ТОТОТОП – совсем скрываясь (под водой) (Нан.). **Рус. утопить, утопленик, топить.

ТС`ИЕН-ҺУ – –тысячник, тысяча (Чж.).

ТУ – с(ту)пать , (то)пот, (то)пать (Эвенк.); Ма. туфун – стремянка. **Рус. туфли, с(ту)пать, и др.

ТУГЖЭНИ –– сепэр тугжэни – дождь морося (Орок.). **Рус. дождь.

ТУКСУ – туча (Эвенк.); Сол. тукчэ – туча.

ТУМ (тумэтлэ) – метать, мотать, моток (Эвен.).

Т(УМНА)ЧИ (тумнэ) – умный, умничать (Эвенк. Ороч.).

ТУР земля (Эвенк.); Як. түөлба – глыба, ком земли. **Рус. глыба.

ТУРГЭ – дорога (Сол.).

ТУТУВЭСИ – туда-сюда (ползать) (Уд.).

ТУША – случай, случаться (Ма.).

ТЫА – тайга (лес) (Як.); Эвенк. теған – таежный житель. **Рус. тайга.

(ТЭБЭҢ)КУ – кабан (Ороч.).

ТЭҒЭ (теси) – сидеть (Эвенк.); Чж.t`eh-pieh; от метат. «си-тэ» Рус. (сиде)ть.

ТЭГЭЛЭ – тетерев (Сол.).

ТЭДЭ(УЧИ) – учить (Ороч.).

ТЭЛЭ – петля (для пояса) (Ульч.). Орок. пута, путта – петля. **Рус. петля, путы, путать.

284

ТЭМИ – поэтому, потому (Эвен.).

ТЭРЭЧЭ – ос(тере)гаться, ос(торож)но, (береч)ся, с(теречь) (Эвенк.).

ТЭСИ (тэсиси) – чистить, щипать (перья) (Эвенк.Нан.).

ТЭСИ – сидеть (Нан.).

ТЭТ – о(дет)ься, о(дет)ь, на(дет)ь (Эвенк.).

УВЭJ – нет (Эвенк.). < п.мо. **Рус.увы!

УГГУН – угол (дома, внутренний) (Ороч.).

УГ(ДАМ)Э (уг(дакша) – жилище (летнее, из жердей, крытое корой лиственницы) (Эвенк.). **Рус. дом; дача.

УҒУ – уколоть, укол (Эвенк.Нан.).

УДИВУН – украшение, наряд; уди(чектэв)ки – щеголять; Орок. ужи – (оже)релье. **Рус. удивить, удивительно; щеголь, щеголиха; ожерелье.

УДЭ (удэл) – территория, удел (Нан.). **Рус. удел.

УДЭН – полдник (п.мо). **Рус. день.

УJУР – двор, дверь (ворота) (Эвенк.).

УJЭ – эпох, (век) (Эвенк.) < Як.

УК(КЭЛИ – халат (Ороч.).

УЛЭ-УЛЭ ОСИ – улучшаться, лучший (Орок.).

УЛЭХ (элөхши, улогет) – ложь, лох, лгать (Сол.).

УМ(КАКТА) – кухта (снег на ветках) (Нег.).

УМНА – говорить хорошо (Эвенк..Як.). **Рус. уметь.

УМ(УРУ – шнур (Ма. Эвенк.).

УНИJЭ – купить, продать (Эвенк.); Монг. үна –цена. **Рус. цена. (Каз. құны).

УН`ИСУ – одежда (шаманская, шадевавшаяся при обряде ун,и) (Ороч.). **Рус. униформа.

УНТА – унты (обувь) (Эвенк, Сол.).

УҢТ(УВУН – бубен (Нег.).

УНУЧИН – сын (Ма.). п.мо. өнүчін – сирота (сын). **Рус. сын.

УРГӨ – дорого, дорогой (Эвен.).

УРИККУ – крюк (Орок.).

УРУН (өрус) – радость (Сол. Эвен.): өрълдъвкэн – обрадовать.

УРЧИРЭ – давеча (Эвенк.). **Рус. вчера, давече, давно.

УРЭ – гром (Сол.). (Каз. гүріл).

УРЭ (хурэ) – гора (Эвенк. Нан.).

УРЭ (урэчит, уречиңив – уровнятся (Эвенк.).

УСУ – плыть (о судне) (Ма.). **Рус. судно. (ДТ су – вода).

УТТУ – этак, этаким образом (Уд.).

285

УТУН – тундра (болото) (Эвенк.).

УТЭПЛЭ – заплаты, штопать, стежок (на ватной одежде (Эвен. Нег.). **Рус. утеплять, тепло, за(пла)та.

УЧИ – мотать (Эвен.). **Рус. вв(инчи)ваить, раскр(учи)вать, сплетн(ича)ть, с(учи)ть.

УЧИН – скучно, скучный (Эвенк.).

УЧУНИ – шалить, шуметь (Эвенк.). **Рус. учинить, шум.

ФАДА – гадать (колду)н (Ма.). (Каз. жады).

ФАЛАҢГИ (балаңга) – болтун (Ма.).

ФАЛАСУ – глазурь (Ма.).

ФАЛАЧИ – пристреливать (ружье) (Ма.). **Рус. палить, пли!

ФАХИ – пах (Ма.).

ФИСХА – фисташка (Ма.).

ФИФАРИ – музыкалный инструмент похожее на гитару (Ма.) **Рус. гитара.

ФОҚ(ТОРӘ) – тропа, тропинка (Нан.).

ФОРҒОН – оборот, вращение вокруг оси (Ма.). **Рус. фургон.

ФУЖУН – важный, (почтен)ный, (почетн)ый. (Ма.). **Рус. почтен)ный, (почетн)ый.

ФУ(ЛЭХ)Э – луковица, лук (Ма.).

ФУРУНА (фуру) – прыщ во рту (Ма.).**Рус. фурункул.

ФУСИ – низкий, подлый (Ма.). **Рус. о(пус)тившийся, о(пус)тить.

ФУСЭРЭ – о(пуша)ть (Ма.). **Рус. пушнина, пух.

ФУЧИХА – кашлять (Ма. **Рус. чихнуть.

ФЭJ – жена (Ма.); Кит. фэи – принцесса. **Рус. фэя.

ФЭЧУХУН – чудный, причудливый, чудак (Ма.).

ҺАВАТА, ҺАВАЧИ – работа, работающий (Эвенк.).

ҺАДА – стадо (Эвенк.).

ҺАКИН (фахун) – печень (Нег.Ма.).

ҺАЛГАН (алға) – нога (Эвенк.);

ҺАМОР(КАТ – кататься (на спине) (Эвенк.).

ҺАПТАJ (абтай хүн) – колдун, волшебник , знахарь (Эвенк. Бур.). **Рус. аптека.

ҺАРАНТЪ – кровать (Эвенк.);

ҺАРАД – народ (Бур.).

ҺАРИ (һарил) – парить (Эвенк.).

ҺЕМУР – замерзнуть (Эвенк.): һемурилан — морозный.

ҺЕРКИ (серкин) – сверкать (о молне) (Эвенк.).

ҺИВЭ (пивэ) – точить (Эвенк.Орок.). **Рус. пила, пилить.

286

ҺИГИТ (хилэт) – греть, греться (Нег.Эвенк.): һушит – что-л. повесить над огнем (сушить);

ҺИҒ(ЭРЭНТИ) – орнамент (витой) (Эвенк.).

ҺИДА – бросить (Эвенк.). **Ру. кидать.

ҺИКАНА – спина (Эвенк. Нег.).

ҺИК`Ө – екнуть (о серце) (Эвенк.).

ҺИЛКИ (пилқи) – потирать (Нан.) **Рус. пилить.

ҺИМИ – кайма (Эвенк.);

ҺИНАЧ – храбрый, смелый (Эвен.). **Рус. силач.

ҺИМНЭ – метка, клеймо (Эвен.).

ҺИР (һирълън) – сердитый (Эвен.).

ҺИРКИН – вихрь (Эвенк.).

ҺИТИ (ити, һит) – идти, ехать (Эвенк.Эвен.).

ҺИЧИРГЪ – закоченеть (Эвен.).

ҺОВЖИ – хвост (Эвен.).

(ҺОДИ)ҺОН – хуже (Эвен.).

ҺОКОПЧО – копчик (Эвенк.).

ҺОЛОНЖО – старая дева (Эвенк.). **Рус. холост, холостой.

ҺОРКИ (пэрукэ) – брюки (Эвенк. Ульч.).

(ҺОТИ)ВУН – суть (речи) (Эвенк.).

ҺУҒУН (сүгүн) – спокойно (Эвен. Як.).

ҺУ(ЖИРЭКУ) – жернов (Нан.).

ҺУК)(ЛЭЖЭК – лежать , укладываться (спать) (Эвенк.); Нан. фукулэ — укладываться.

ҺУКЭЛКЭТЧЭ – кувыркаться, скатываться (кубарем) (Эвенк.): укэлкэт – укатать.

ҺУН(ҢЭЛКЭН) – метель (Эвен.).

ҺУН,ҢУКТЭ – нюхать (Эвенк.); Бур. үнэһэ — нюхать..

ҺУП)(КЭЧЭН) (һупкоон) – сопка, кочка (Эвенк.).

ҺҮРИЛЭ – зерно (Сол.); Монг. үр (тарна) — зерно.

ҺУРЪ(МЪҺЪН) һуро(моһон) – мигнуть, моргнуть (Эвен.).

ҺУТЭ (хитэкэ) – дитя, дитятко (Эвенк. Ороч.).

ҺУЧЭЛЭ – выпучиваться (Эвенк.).

ҺЭВ(ГУРЭ) (фубгуру) – кружок (на лыжной палке) (Эвенк.Нан.).

ҺЭЛЪК – куль, кулек (Эвен.).

ҺЭМЭКЭН – амулет (Эвенк.).

ҺЭҢН`Э – (анат.). книжка (Эвенк.).

ҺЭНКЭ – иней, заиндевать (Эвенк.).

ҺЭРЪМДЪМ – гарь, дым (Эвен.).

287

ҺЭСИ – красить, кисть (Эвен.).

ҺЭТКЭҢЧИ – отскочить (Эвен.).

ҺЭЧЭ – устать (Эвенк.); Бур. эсэ.

ЧАБҚА – чавкая (Ма.).

ЧАВУС – сразу (Нег.).

ЧАҒИ – болтун (Эвенк.); п.мо. шоғ — шутка, шалость; sоүlа шалить, шутить. **Рус. шалить, шутка, шутить,

ЧАҚТИ – активный (Эвен.).

ЧАЛ`АН – жалование (денежное и хлебное солдатам) (Ма. ).

ЧАМ (цам-цам) – пантомима (Монг.). **Рус. пантомима.

ЧА(МУКЧ)АН – мышь (Эвенк.): ча(мок)ос – мех. ** Рус. мышь; мех.

ЧАҢИТ – черт (Эвенк.).

ЧАРДА – могила (Эвенк.); Бур. шардааг – чердак. Як. чардат – крыша над могилой. **Рус. чердак.

ЧАРКАН – черкан (Эвен.).

ЧАР ЧИР – (изобр.) жарить (Ма.).

ЧАЧАРАҚУ – саранча (Ма.); п.мо. чарча, чарчаға.

ЧЕЛ – чуть слышаться (Эвен.). **Рус. еле-еле, шелест.

ЧЭЧИКЭ – чижик, птичка (Ма.).

ЧІ(МНАЧА) – монахиня (п.мо.).

ЧИВАР – извиваться (о червях) (Эвенк.). **Рус. червяк.

ЧИ(ВАПУН) – запор (кишечника) (Нег.).

ЧИВУКЭ (чукэ) – шило (Эвенк.).

(ЧИГ)ЖАН (чики) – снег (Эвенк.).

ЧИКЭКУ – лыко (Ма.).

ЧИКЭЛ)РУКЭН (чэку) – качели (Эвенк.Ма.).

ЧИЛКИ – мышца (Эвенк.); Як. чілка — жилы.

ЧИМ(ЧИКТЭ) – шишка (ели) (Нан.).

ЧИНЭ – сила ( Эвенк.). < Монг. Як.

ЧИҢЭМЭ – шея (Эвенк.).

ЧИПИЧА (чэчикэ) – птичка (Эвенк.)

ЧИРА – искра (Эвен.).

ЧИРГИ – жидкий (Эвенк.).

ЧИРГИ – шипеть, шуршать (Эвенк.).

ЧИСУJ – частный (Ма.).

ЧИРУКАJ – щука (Эвенк.); Монг. цурхай.

ЧИТАРАН – натянуть (Эвенк.). **Рус. таранить, тянуть.

ЧИФЭЛЭ – плевать (Ма.).

288

ЧИЧАКУН – трясогузка (Эвенк.).

ЧОҒ – язычок (ботала) (Эвенк.).

ЧОДОЛИ – бодрый (Ма.). **Рус. одолеть

Ч(ОИҚТА) – улитка (Ульч.).

ЧОЛА (соло) – слава (п.мо. Як.).

ЧОЛИ – жало (язык) (Эвенк.).

ЧӨЛО – шалаш (Уд.).

ЧОМОКАН – стакан (Эвенк.).

ЧОНКО – окно (отверстие в стене дома) (Нег.).

ЧОНКО – свинья (Сол.).

ЧОҢКОJ – чашка (Эвенк.).

ЧОҢНАС – настежь (открыть) (Нег.).

ЧОП (чопчиан) – совсем (Нан.).

ЧОПОХО – щепоть (Нег.).

ЧОР – проч! (Эвенк.) **Рус. чур!

ЧӨТГӨР – черт (Монг.).

ЧОФОЛО – цеплять, зацеплять (Ма.)

ЧУБА – безрукавка (Ма.). **Рус. шуба.

ЧУБУЛ (чоб) – торчать вверх (Эвен.). **Рус. чуб.

ЧУJУР – сугроб (снежный)(Эвенк.).

ЧУҚУ (чуқулу) – наклоняться (Ма.).

(ҺУЛЭ)(ПТЭН) – зола, пепел (Эвенк.);

ЧУ УЛЭ – лучший (Нан.).

ЧУҢКУJ – скучать (Як.).

ЧУПИ – спать (Эвенк.).

ЧУРИЛАВУН – суеверный страх (Эвен.). **Рус. суеверие.

ЧУР СЭМЭ – шурша, шмыг (Ма.).

ЧУЧУ ЧАЧА – шушукая (Ма.).

ЧЭМЭ – семя (Уд.); Эвенк. чимэлгэ – щелкать. **Рус. семя, семечки.

ЧЭРЭ – печся (Эвенк.); п.мо. сара – жарить, загорать; Монг. шара – жарить.

ЧЭЧИКЭ – чижик, птичка (Ма.).

ЧЭЧЭ – шелк (сетчатый, кисейный), кисея (Ма.). **Рус. щелк, (сетча)тый, (кисе)я.

ЧЭЧЭК – цветок (Эвенк.). < п.мо.

ШАЗИН – запрет (Ма.); п.мо. чағаза – казнь. **Рус. казнь.

ШАШАН – щи (суп) (Ма.).

ШИТТУ – обшивка (Сол.). **Рус. шить.

ШИФУ – учитель (Ма.Кит.). **Рус. шеф.

289

ШИЧИН – синий (Ма.).

ШИШИКТА – орех (кедровый) (Сол.). **Рус. шишка.

ШОҢҚОН ҒАСХА – сокол (Ма.).

ШОТОҚУ – шатун (Ма.): шодо – шататься (без дело).

ШОФОР СЭМЭ – взапуски, вперегонки (Ма.). **Рус. шофер.

ШОШОН – прическа (пучок) (Ма.). **Рус. пучек.

ШОШОҢҒО – шапочка (Ма.).

ШУХУРИ – щелуха (Ма.).

(ШУЛЭГ)ЭН – налог (Ма.): шудэ – собирать налоги; Кит. шоу –собирать. **Рус. шоу.

ШУШЭ – ощупывать, искать ощупью (Ма.) **Рус. щупать, ищи.

ШЭМПИ (шемпилэ, сепи) – сафьян (Ма.) < Кит.

ЭБИРИ – сгрести (Нан.). **Рус. убирать, собирать.

ЭБИРИ – есть, хлебать (Ороч.). **Рус. обжора, упырь.

Э(ВЭЧИЧ – весело (Эвен.).

ЭВЭРЕН (эвуjэ) – озеро (Нег.).

ЭҒЭ – ого! (Эвенк.).

Э(ДИҢЭТ) – жених (Эвенк.).

ЭДЭР – бодр, бодрый, отрок (п.мо.).

ЭДИЛ – подул, подуть (о ветре) (Нег.); Ма. эдулэ – идти против ветра. **Рус. подул, подуть.

ЭЖЭМУҒ – творог (Эвенк.) < п.мо. **Рус. казеин.

ЭJГЭГДИЖИ – чуть дыша (Нег.). **Рус. еле дыша.

ЭJДУ – везде, всюду (Эвен.).

ЭJ(МЭЧУКЭ) – мерзкий (Ма.).

ЭКИТИКИ (окотики) – отгадай-ка (Эвенк.).

ЭЛБИ – вербовать (Ма.).

ЭЛИВУН – главный (Эвен.). (Уз. гелла)

ЭЛКЭ-ЭЛКЭ – ели-ели (Нан.).

ЭЛКЭН – олень (Эвенк.).

ЭЛУ (бот.) – лук (Ма.)

ЭЛЛЭ – череп (Эвенк.). **Рус. голова. (Уз. гелла)

ЭЛЭН І – целин)а (Эвенк.).

ЭЛЭН ІІ – оглянуться (глянь, глядеть, взгляд) (Эвен.).

ЭЛЭП(ТИКИ) (эм(ники) – дичь, дикий (лесная) (Эвенк.).

ЭМУКЭЧ (эму(кэчивун) – качать (Эвенк.).

Э(МЭРЭЧ)УН – с(мороч)ка (лодка) (Эвенк.).

ЭҢГУРЭ – пригореть, гореть (Эвенк.).

ЭНДУРІ – мудрый (Сол.).

290

ЭНИККУ – легкий (Сол.).

ЭН(ТУКУН) – тихий (Эвен.).

ЭНТЪРЭН (энтългъ) – вытряхнуть (Эвен.).

ЭҢЭЗЭ – нельзя! (Эвенк.).

ЭНЭЛГЭ – ленивый, медленный (Эвенк.).

ЭПЭН – л(епе)шка (Ульч.).

ЭРБЪЖИ – неужели (Эвен.).

ЭРИ – кричать (Эвенк.). **Рус. ори, орать.

ЭРИСИН – перестань (Эвенк.).

ЭРМЭК – г(ермаф)родит (Сол.) < п.мо.

ЭРУ – (вре)дный (Эвенк.): оромоки – горе, горемыка; Ульч. эрулэ – ругать.

ЭРЭКИ – раковина (Эвенк.).

ЭСИ ДАҒАДУ – не давно (давно) (Нег.).

(ЭТИРК)ЭН – старик (Эвенк.).

ЭТЧИН – цвет (Орок.). от метатезы «чин-эт» **Рус. цвет.

ЭУ(РЭЧИ) – вст(реча)ть (Ульч.).

2013 – 2014 гг.

г. Алматы – аул Таутурген.

291

Сокращенные слова

ДТС – «Древнетюркский словарь». Ленинград, «Наука», 1969.

СТМ – «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков». Ленинград, «Наука», 1975.

«Огуз-намэ» – Азербайджан. Баку. «Элм», 1987. Фазаллах Рашид-ад-Дин. «Огуз-наме» .

МК №169 – Произведение Махмуда Кашгарского «Диуан Лугат-ат Тюрк», написанное в 1074 г.

Мы использовали перевод на русский язык З.-А. М.Ауезовой, изд. Алматы, «Дайк-Пресс», 2005.

ТС В. Даль – «Толковый словарь» В. Даль.

ХНН – Пример из книги Н.Н.Хусаинова «Словарь тюркских основ русского языка», г.Уфа, 2012.

Х.К-Т – примечание автора.

Сл. – слово

Слг. – слог

Сокращенные названия

тюркских письменных памятников

в «Древнетюркском словаре»

БК – Надписи на памятник Бильге-кагану. 735 г. река Орхон.

Е – Енисейские памятники.

КТ м – «Малая надпись» в памятнике Кольтегину

КТ б – «Большая надпись» в памятнике Кольтегину. 732 г. р. Орхон.

КЧ – Памятник Кюл-шор, 721 г., г. Урга.

ЛОК – «Огуз-намэ» ХІІІ в.

МК – Махмуд Кашгари, книга «Диуан Лугат-ат Тюрк», 1072-1074 гг.

МО – Пять документов, найденных С.Ф.Ольденбургом, начало ХІІІ в.

МЧ – Памятник Моюн-чор («Селенгинский камень»), 759 г.

О – Памятник Онгын, 731 г.

С – Памятник холма Суджин-даван.

Т – Памятник на р.Талас.

Тон – Памятник Тонукук, 712 г. и 716 г.

Юг – Поэма Ахмеда Югнеки «Дары истины», нач. ХІІІ в.

Сһuаst – «Манихейские документы». V-VІІ вв.

Huen – Биография буддийского монаха, VІІв.

292

КР – О принцах Калиямқара и Папамқара (уйгурская версия).

QВ (QВН, QВК, QВN – Сочинание Юсуфа Баласагунского «Қутадгу билик», написанное в 1069-1070 гг. Сохранилась в трех списках: гератском QВН, каирском QВК, наманганском QВN.

Rach – Целебный сборник.

W – Фрагменты манихейского содержания манихейским письмом.

Suv – Сутра «Золотое сияние», Х в.

ThS – Рукописи из храма «1000 буддийских пещер».

ТТ – Гадальная книга, найденная в Яр-Хото.

USp – Уйгурские юридические документы. ХІІ-ХІV вв. *

Алфавит примененный автором для текста из ДТС

Русская кириллица

Казахская кириллица

Буквы

алфавита ДТС

А а

А а

А а

…..

Ә ә

Ә ә

Б б

Б б

В b

В в

В в

V v

Г г

Г г

G g

.….

Ғ ғ

Y ү

Д д

Д д

D d

Ж ж

Ж ж

…..

З з

З з

Z z

И и

И и

I i

Й и

Й й

J j

К к

К к

K k

*Примечание:

За сокращенным названием памятника римская цифра указывает том книги, арабская цифра – страницу, мелкая цифра – строку. Например: (МК ІІ 213) означает: «Труд Махмуда Кашгарского, І том, 213 страница; или Юг 247 – труд А. Югнеки, 24-страница, строка 7.

293

……

Қ қ

Q q

Л л

Л л

L l

М м

М м

М m

Н н

Н н

N n

……

Ң ң

Ң ң

О о

О о

О о

П п

П п

P p

Р р

Р р

R r

С с

С с

S s

Т т

Т т

Т t

У у

У у

U u

.….

Ұ ұ

U u

.….

Ү ү

Üü

Ф ф

Ф ф

F f

Х х

Х х

H h (X x)

Ц ц

Ц ц

.….

Ч ч

Ч ч

Çç

Ш ш

Ш ш

Şş

Щ щ

Щ щ

…..

Ъ ъ

…..

…..

Ы ы

Ы ы

І і

Ь ь

…..

.….

…..

І і

І і

Э э

Э э

…..

Ю ю

Ю ю

J j

Я я

Я я

J j

294

Сокращенное обозначение языков

Тюркские языки:

Древнетюркский – ДТ. Казахский – Каз. Турецкий – Тур. Узбекский – Узб. Азербайджанский – Аз. Киризский – Кир. Татарский – Тат. Туркменский – Тукм. Якутский – Як. Чувашский – Чув. Калмыкский – Калм. Бурятский – Бур. Монгольский – Монг. Письменный монгольский (восточнотюркский диалект) – п.мо.

Тунгусо-маньчжурские языки:

Эвенкийский – Эвенк. Солонский – Сол. Эвенский – Эвен. Негидальский – Нег. Орочский – Ороч. Удейский – Уд. Ульчский – Ульч. Орокский – Орок. Нанайский – Нан. Маньчжурский – Ма. Чжурчженьский – Чж.

295

СОДЕРЖАНИЕ

О происхождении русского народа ……………………………………………..4

Орыс халқының шығу тегі туралы…………………………………………..18

Слова русского языка с тюркскими основами……………………………29

Орыс тіліндегі түрк негізді сөздер…………………………………………….29

Дополнение. Слова русского языка

с тунгусо-маньчжурскими основами………………………………………..270

Сокращенные слова………………………………………………………………..291

Сокращенные названия тюркских

письменных памятников в «Древнетюркском словаре» …………..291

Алфавит примененный автором для текста из ДТС…………………292

Сокращенное обозначение языков…………………………………………..294

ХАСЕН ҚОЖА-ТҮРК

РУССКИЙ ЯЗЫК

ДРЕВНЕТЮРКСКИЙ?

ОРЫС ТІЛІ КӨНЕ ТҮРК ТІЛІ МЕ?

Набор текста на компьютере, перевод, редактирование,

оформление книги выполнено автором.

Адрес для писем с предложениями

050060 г. Алматы, пр. Гагарина, 181, кв.20

Сдано в набор 10.11.2014. Подписано в печать 30.11.2014. Формат 60х90 ¹/16.

Бумага офсетная. Гарнитура «Times New Roman». Печать офсетная.

Объем 18,5 усл.печ.л. Тираж 300 экз. Заказ №.

Отпечатано

                                ХАСЕН   ҚОЖА-АХМЕТ 

 

ҒАСЫРЛАРҒА     ЖАЛҒАСҚАН            

  

                 ЖАҢСАҚТЫҚ

 

 

Алматы

«Білім» баспасы  2013

 

 

УДК    94(574)

ББК     63.3(5 Қаз.)

Қ56

 

 

 

 

 

Қожа-Ахмет Хасен Кәрімжанұлы   (Темір жолды  Қожа-Түрк)

 

Қ56     Ғасырларға  жалғасқан  жаңсақтық.   Тарих. / Хасен Қожа-Ахмет. –

Алматы:   «Білім», 2013. – 312 бет.

ІSBN  978-9965-09-777-5

 

 

 

 

 

 

 

 

Белгілі  қоғам және өнер қайраткері, саяси публицист Х.К.Қожа-Ахмет «Ереуіл атқа ер салмай», «Зиялы кім, зиянды кім», «Қазақ әні қалай космополиттенді», т.б. кітаптардың авторы. Ол 1970-1977 жылдар аралығында  КСРО үкіметінің  халыққа насихаттаған ресми тарихына  өз пікірін айтып «Одақ па, әлде отар ма?», «Ұлттарды ассимиляциялау кімдерге қажет», «Ұлт мәселесінің тарихи шешімі», т.б. мақалалар жазып таратқан. Бұл еңбектерінде ол КСРО-ның тоталитарлық-отаршыл жүйесін сынап, әшкерелеген. Сол үшін 1970-1980 жылдары екі рет саяси репрессияға ұшырап, есімі 1977 жылы  «Әлемдік саяси тұтқындардың Хельсинки тізіміне» жазылды.

Ұсынылып отырған бұл кітапта Х.Қожа-Ахмет бүгінгі қазақ, татар, өзбек, қырғыз халықтарының ата-бабалары – шығыс түрктерінің ХІІІ ғасырда Шыңғыз хан басшылығымен құрған Мәңгіел  мемлекетіне қатысты ресми тарихта қалыптасқан пікірлердің көпшілігіне сын тұрғысынан қарап,  көп ғасыр жұмбақ болып  келген  мәселелерге  өз пайымын айтады.

 

УДК  94  (574)

ББК   63.3 (5Қаз)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІSBN  978-9965-09-777-5                                                                               Қожа-Ахмет Х. К., 2013

«Білім» баспасы, 2013

 

 

                                   

 

 

 

 

 

 

 1206 жылы  Ұлы Шыңғыз ханның басшылығымен

                                                              Мәңгіел  мемлекетін құрған шығыс түрктері,

                                                                          қазіргі Қазақ халқын құрып отырған рулардың

                                                                                             батыр ата- бабаларына  арнаймын             

          

           Шынайы әрі рухты тарих – ұлттың бекем тұғыры

 

Бәйтерек ағаш тамыры неғұрлым терең болса, ол қандай да бір дауылдарға төтеп береді, топырақ тереңіндегі ылғалды алып, құрғақшылыққа да дес бермей, жапырақтарын жайқалтып, тұқым шашып, өніп-өсуін жалғастырады. Оның осы қасиеті адамзат қоғамымен салыстыруға келеді. Егер Ұлт-бәйтеректің тарих-тамыры терең болса, осы ұлтқа жататын халықтың рухы да қуатты болмақ.  Ұлттың (адамның) өмірде қадамын нық, сеніммен басуы – оның өз халқының тарихын айқын біліп, сол тарихынан рухтана алуына  байланысты.  Өзінің кешегісін білетін халық қана бүгін не істеу қажеттігін, ертеңгі жағдайының қалай боларын дұрыс бағдарлай алмақ. Ал халқының тарихынан  бейхабар кісі ата-анасының кім екенін білмейтін, оларды мақтан тұта алмайтын, өзгенің босағасында өскен жандай жасық, жалтақ мінезді болады. Ұлтының тарихын шала-шарпы білетін, сол себептен одан жігерленіп рухын көтерерлік үлгі, өнеге таппаған жан өз ұлттық құндылықтарын оңай тәрк етер, бөтенге еліктегіш, ассимиляциялануға икем көнбіс, табансыз келеді.  Әсіресе, тарихи жады мүгедектікке ұшыратылған ұлт дер кезінде өз рухын көтерер тарихын түгендеп отырмаса, күндердің-күнінде өзгенің отарына айналмақ. Содан ұлттық қасиеттері: тілі, мәдениеті, салт-дәстүрінен айырылып, ақыры жер бетінен мүлдем аты өшеді. Мұндай күйге халықты мақсатты түрде – тарихындағы абыройлы істерін  қасақана айтпай, санасына тек оның әлімсақтан әлжуаз этнос екендігін құя беру арқылы да ұшыратуға болатынына мысал толып жатыр.

Ұлттың рухтана алар айқын тарихының болуы, оның тиісті дәрежеде насихатталуы сол халықтың бүгін де, келешекте де тұғырының бекем болуының кепілі. Осы тұрғыдан бағамдар болсақ, қазақ халқының тарихи тұғыр-тамырының жай-күйі туралы не айта аламыз? Әрине, бұл мәселеде бізге баға, бірінші кезекте, «Қазақ этносы» болып шаңырақ көтерген 1459 жылдан басталып, бүгінге дейінгі тарихымызға берілмек. Бірақ, сол кездері «Қазақ хандығын» құрғанымызға біріміз мақтансақ, енді біріміз мұның Керей мен Жәнібек сұлтандардың  Жошы ұлысынан Шағатай ұлысының Моғолстанына ауған іс-әрекеті болғанын, бұл онысыз да «қазақ» Ақорданы екі жарым ғасырлық қақтығыстарға ұшыратып, ақыры бір этнос дерлік халық Қазақ, Өзбек  боп бөлініп тынғанын айтады. Өзара кикілжің басылар-басылмастан қазақ «Жоңғар шапқыншылығы» аталған ойрат-қалмақ ойранымен «ақтабан шұбырындыға» ұшырады. Иә, осы кезеңде елімізді қорғаған батырлар ерлігі мақтанға тұрарлық. Бірақ сол кезде-ақ екінші тұстан орыс отаршылары елімізге ес жиғызбастан жаулап жатқандықтан, халқымыз жоңғарды жеңген жеңісінің баянын көре де алмады. Ал одан кейінгі екі жарым ғасырлық тарихымыз орыс отаршылдарының жүйелі түрде қазақты жоюға бағытталған езгі, геноцидтеріне толы.

«Тәуелсіздік алдық» деген соңғы 20 жылда да іргедегі, іштегі көрші-қоңсылардың қас-қабағына жалтақтау саясаты әсерінен ең болмаса өз елінде өз тілінде сөйлеуге жете алмауы қазақта рухын көтерер жағдай қалыптастырмай келеді. Сөйтіп  қазақ  халқы баяғы «Қой аузынан шөп алмас», момын күйінен арыла алмаған жағдайда. Әрине, бұл ел билеушілерге де, қазақ жерінің байлығына қолын малған шетелдіктерге де аса тиімді. Бірақ мұндай ахуал, қанша жерден тәуелсіздігін жарияласа да, қазақтың келешегін бұлыңғыр етіп отыр.

Дегенмен, қоғам үнемі «қайнап жататын» тірі организм болғандықтан, қазанның қақпағы жабылған күйінде мәңгілік қала алмайды. Халық бәрібір өз рухын көтерер «пассионарлық мінез» танытқан тарихи кезеңін іздемей, аңсамай тұрмайды. Мұнысыз ол өзін мешеу, өзге елдермен терезесі тең емес санап, қорлану сезімінде болып, осыдан соң өз келешегіне сенімнен айрылады.

Осындай себептерден бергі тарихынан ұлттық рухын көтеріп, жігерін жаныр пассионарлық мысал таба қоймаған бүгінгі қазақ азаматы әрідегі тарихына үңіледі де, Шыңғыз хан империясы құрылған кезеңге ден қояды. Бұған негіз де жоқ емес. Өйткені, Шыңғыз хан империясының құрылуы мен оның ұрпақтары басқарған мемлекеттер  туралы шежіре, құжаттарда бүгінде қазақ ұлтының құрамындағы түрк текті рулар көптеп аталады.Бірақ шетел тарихшылары мұны да: «Бұл түрк текті рулардың пассионарлығынан емес, «моңғол» Шыңғыз ханның оларды күштеп бастарын қосуынан болған» деп, ол кезеңгі тарихымыз да «Қазақстан жерін монғол жаулап алуы» болып ресмиленіп отыр. Тіпті, кезінде «Шыңғыз хан», «Бату», «Соңғы теңізге жорық» романдарын жазғандықтан «осы мәселені  біледі-ау» дейтін орыс жазушысы В.Янның өзі: «Безумные орды монголов явились словно неизвестно откуда, смерчем пронеслись по Китаю и Евразии, дошли до Будапешта – и внезапно повернули обратно, чтобы некоторое время спустя вновь кануть в безвестность»,– депті. Ал осы, Шыңғыз хан империясын құрған түрк тайпалары жалайыр, найман, қоңырат, керейіт, т.б. тайпа, рулар ешқандай да «безвестность» болмай-ақ, көпшілігінің саны жарты миллион, кейбірінің саны миллионнан асып, қазір Қазақ деген халықты құрып отырғанын  шетелдік зерттеушілер қаперіне алар емес.

Осылайша, Шыңғыз хан кезіне қатысты біршама айқын бергі тарихымызды  әлі нақтылай алмасақ, ал одан әрідегі сақ (Тұран), ғұн  аталған кездегі тарихымызды, археологиялық қазба, т.б. айғақтардың жеткілікті екендігіне қарамастан, шетелдік ғалымдар «ирантектілердікі», «үндіевропа тілділердікі» деп,  тіптен бұлыңғыр етуде.

Ықпалды шетелдердің ғалымдары қазаққа арғы-бергі тарихта қандай да бір пассионарлық іс-әрекет, әлем өркениетіне қосқан сүбелі ешнәрсенің  тиесілі емесін бар күшімен «дәлелдеп» келеді. (Сөйте тұра, «Қазақтар өзге планетадан, аспаннан түсті»  деген сөзді тағы қимай отыр).

Міне, осындай, мақтанарлықтан жұрдай етілген, еңсесін бір көтертпей езгілеген тарихынан соң қазақ қалайша момын, жалтақ, ынжық болмасын?!

КСРО кезінде тек арнайы рұқсатпен маман ғалымдардың ғана қолы жетер шежіре, жылнамалар бүгінде көпшілік оқырман қолына тие бастады. Үкімет ұстанған пікірден өзгесін айтсаң, бас кетер тоталитарлық жүйенің сетінеуі әсерінен түрк әлемі, оның ішінде қазақ жазушыларының да халқымыздың пассионарлық іс-әрекеті жайлы деректер мол Шыңғыз хан империясы тарихына,  Бату хан кезінде Адриатика теңізіне жетіп, ат суытқан кезеңі тақырыбына  қалам тартуы күрт өскені байқалады. Өйткені жаттілді шежірешілер мен олардың еңбектерін аударушылар түрктік атауларды қаншама бұрмалағанымен, бүгінгі қазақ адамы онда жазылған сөздер арасынан өз руының атауын табады, ана тіліндегі көптеген сөздерді байқайды. Ал мағынасын түсіне алмағанын «моңғол тілі болар?!» дей салады.

Одан гөрі аналитикалық қабілеті жоғарырақ қазақ әлгінің «моңғолдікі» дегендерінен  тағы да ондаған, жүздеген сөздерді тауып: «Ау, мына «Мөнкэ Көкө Тенгрин» дегені, қазақша «Мәңгі көк Тәңірі» сөзі ғой!» деп, «Шыңғыз хан мен оның   империясын құрған халық түрк тілінде сөйлеген, ендеше Шыңғыз хан да моңғол емес, түрк  болған»,– деген тұжырым жасайды. Айқайлап тұрған ақиқатты көре тұра үндемей қала алмағандықтан қолына еріксіз қалам алып мақала, кітап жазуға кіріседі.

Мұндай еңбектерде көңілге қонар пікірлер көп. Алайда қытай, парсы, орыс тіліндегі шежіре, жылнамалардағы бұрмаланған түрк сөздерін қазақшаламаққа фонетикалық ұқсастық қуалаған жазушылар болжамдары кейде жұрт сенімсіздігін де туғызуда. Сондай-ақ, ХІІ ғасырда туған Шыңғыз ханның Қият тайпасы түрк текті екеніне өзімізді де, өзгені де сендірместен жатып, оны «қазақ» деп («қазақ» сөзі ол кездері болды ма, болса қолданыста этнос ретінде ме, әлде әлуметтік топ ретінде болды ма» деген мәселені айқындап алмастан), әр жазғыш өзінше болжап, оны Бағаналы,  Жалайыр, Тобықты, т.б. етіп шығаруға асығуы да  кері әсерін тигізуде.

Халқының тарихи шындығын фонетикалық ұқсастықтармен дәлелдеуден танбаған зерттеушілердің қолына күндердің-күні «Моңғол тілінің сөздігі» түсіп, жоғарыда «қазақша» (түркше) деген «Мәңгі көк Тәңірі», тағы басқа  сөздердің  қазіргі монғол тілінде де бар екенін көріп, ойға қалады. Осыған орай  кейбір қаламгерлеріміз: «Егер қазақ тілін ислам діні ықпалымен енген араб, парсы сөздерінен тазартсақ, ал моңғол тілін бұдда діні ықпалымен енген тибет, үнді сөздерінен арылтса – екі ұлт қиындықсыз түсініскен болар еді-ау!», – дейді.

Бірақ әлгі аталған «Сөздіктегінің» 90 пайызы мүлдем  бөтен тіл екенін, мұндай сөздердің Шыңғыз хан дәуірі тарихын жазған көне шежірешілер еңбектерінде қолданылмағанын байқайсың. Осыдан, КСРО тарихшыларының: «Моңғол – өз тілі бар ежелгі халық», – дегені еске түседі.

Ал Рашид ад-дин «Жами` ат-Тауарихта»: «В древности монголы были лишь одним племенем из всей совокупности тюркских степных племен»,– деді емес пе? Ендеше Шыңғыз хан да, оның мемлекетінің халқы да түрк болғаны, түрк тілінде сөйлегені еш дау туғызбаса керек… Бірақ осы шежірелерден: «Бәлен сөз моңғол тілінде былай, түрк тілінде олай айтылады»,–дегенді оқып: «Егер моңғолдың өз жеке тілі болса, ол «түрк тайпаларының бірі» емес, бөлек этнос болғаны ма?»,–  дейсің.

«Алтын Орда мемлекеті құрылған күнінен бастап жазылған құжаттардың түгелі, шығарған теңгелеріндегі жазуға шейін түрк тілінде екені дәлелденіп отырса, ал «моңғол тілі» қайда?  Егер орыс елін үш ғасыр бойы моңғолдар билесе, орыс тіліне неге моңғол сөздері емес, түрк сөздері ғана енген? Орыс ақсүйектерінің 40 пайызының тегі (фамилиясы) түркше екен де, неге моңғол тектілері жоқ?! Түрк тілді хуннулар (сиуңну) VІ ғасырда «Түрк қағанатын» құрған халықтың аталары болса, хуннуларды неліктен «ежелгі моңғолдар» деуге тиіспіз?!»  деген сұрақтарға да жауап болмай, керісінше, жаңа сауалдар туындауда.

Шыңғыз хан басшылығымен құрылған мемлекет халқының түрктік есімдері,  тіліндегі түрк сөздері туралы қаншама авторлар небір дәлелдер айтуда. Бірақ  ақыр-соңы: «Жарайды, Шыңғыз хан да, оның империясын құрушылар да түрктер болса,  сол территорияда мемлекет құрып отырған моңғол халқын қайда қоямыз?» деген сұраққа келіп тіреле береді.

«Ең болмаса қағандарыңның Темучин, Шыңғыз деген екі есімінің түрк тіліндегі мағынасын да білмейсіңдер», деушілерге: «Моңғолдар да бұл екі есімнің мағынасын білмейді», – дейміз. Бірақ одан бұл тарихи мәселенің шешілуі еш жеңілдемей, қазақты сендіріп  пассионарлық рух дарытар, өзге халықтар мойындап «жөн екен» дер, көңілдегі түйткілдерді түбегейлі жоярдай  нәтиже бермей, әлі де күмәнді, даулы күйінде қалып отыр.

Осы түсініксіздіктің өзі, кейінгі бірқатар тарихшылар айтқандай, ертеден басталғаны байқалады. Шынында да, сонау 1310 жылы жазылған Рашид ад-диннің: «Жами`ат-Тауарих» жинағында: «В древности монголы были лишь  одним племенем из всей совокупности тюркских степных племен»,– деліне тұра, ізінше: «Большую часть тюрков теперь называют монголами», – деп жазылуы «Моңғол түрк пе, әлде түрктер моңғол ма?» деген сұрақ туғызып келеді.  Сөйтіп тарихи тамырын  іздеген халқымыз осы мәселеде «Тауық  бұрын пайда болды ма, әлде жұмыртқа бұрын пайда болды ма?» дегенге ұқсас, шешуі жоқ жұмбаққа жолыққандай жағдайда.

Бұл тақырыпты көп жыл зерттеген Л.Н.Гумилев те 1960 жылдары жазған «Из истории Евразии» мақаласында: «Заканчивается третье столетие с тех пор, как возникла проблема научного изучения «монгольского вопроса», а решения нет!.. Каким образом немногочисленные монголы, которых было чуть больше полумиллиона, могли захватить полмира! Тут что-то не так. Очевидно, мы упустили какой-то фактор»,– деген еді  (Ритмы Евразии», М.2004. 128-б.).

Гумилевтің сауалдарынан соң да жарты ғасыр өтті. ЮНЕСКО Шыңғыз ханды «Екінші мыңжылдықтың ең ұлы адамы» деп таныды, оған және оның құрған мемлекеті тарихына әлемнің көптеген тілдерінде мыңдаған ғылыми-зерттеу еңбектер арнап жазылды. КСРО ыдырағаннан кейін тәуелсіздік алған түрк елдерінде Шыңғыз хан мемлекетінің түрктік негізін дәлелдеу бағытында бірқатар еңбектер жарық көруде. Бірақ «моңғол мәселесі» шешімін тапты деуге болмай тұр

Көп жылдардан бері осы тақырыпқа арнап бұрын-соңды жазылған жүзден аса кітап, мақалаларды оқып келемін, бірақ басқасы түгіл «моңғол» сөзінің, сондай-ақ ұлы қағанның «Темучин, Шыңғыз» деген есімдерінің не мағына білдіретіндігі жайындағы пікірлер де көңіл көншітерлік емесін көрдім. Қайта, бұл тақырыпқа неғұрлым қалам тартушылар көбейген сайын, сұрақтар одан әрі туындай бергені байқалады. Кезінде Л.Гумилев те: «Мне безумно захотелось узнать, как в пустынных степях Монголии внезапно возникла могучая империя Чингисхана, которая через 100 лет так же быстро развалилась. Конечно, я тут же бросился искать книгу, но каково же было мое разочарование: книг оказалось больше, чем я мог бы за всю жизнь прочесть, а ответа на вопрос так и не было»,– деген екен. Одан бері тағы бір ғасырдай уақыт өтті. Тағы да жүздеген кітап, мыңдаған мақала жазылды. Бірақ Шыңғыз хан тарихына қатысты барша сұрақтар әлі жауапсыз күйінде қалып тұр.

Бұл тарих төңірегінде сегіз ғасыр бойына созылған даудың толастамау себебі, меніңше, осы тарихқа қалам тартушылар әуелі бұл тарихты жасаушы халықтың кім екенін айқындап алмаған. Егер осы тарихтың ақиқатына жеткіміз келсе, шежірелердегі ұшы-қиыры көрінбес фонетикалық ұқсастықтарды шым-шымдап суырудан гөрі, бұл мәселе: «моңғол» деген сөздің мағынасы не, «ежелгі моңғол, Шыңғыз хан кезіндегі моңғол, қазіргі моңғол» дегендер кімдер, «көне моңғол тілі, қазіргі моңғол тіл» деп  жүргеніміз не нәрсе?» деген тұрғыдан қойылып, ыждақатты зерттелінуге тиіс. Шыңғыз хан мемлекетке біріктірген этностың кім екенін фактілермен дәлелдеп алмастан, тек долбармен том-том кітаптар жазғаннан тарихи шындыққа жету мүмкін емесін түсінер мезгіл жетті. Осы тарихтағы «негізгі кейіпкер этностың» кім екендігі туралы қателесу түзетіліп, оны қасақана жасыру әшкереленгенде ғана ғасырларға жалғасқан жұмбақтар шешілмек.

Әрине, этнос атауының мазмұнын анықтау онша жемісті шаруа емес. «Моңғол» деген көне сөз түгіл, ХV ғасырда «қазақ» деген  ұлт атана тұра, бұл сөздің мағынасын көп уақыт өтпей-ақ біз де  ұмытып, бүгінде нетүрлі пікірлер айтып жүрміз ғой…

Шыңғыз хан тарихының қазақ тарихымен байланысы бар-ау, халқымыздың тамырын анықтау үшін осы тарихтың ақиқатын ашу қажет деп санағандықтан, ойға оралғандарды көп жылдар бойына қағазға түсіре жүрген едім. Ғасырлар бойы өзімізге де, өзгеге де жұмбақ болып келе жатқан осы тарихқа қатысты сол пікірлерімнің бірқатарын жұртшылық талқысына ұсынуды жөн көрдім. Өйткені көз көріп тұрған шындықты айтпай қалуға болмады.

 

 

 

                                 .

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

*Ескерту: Өзі де даулы тарих болғандықтан, «Деректер  аударма кезінде өзгертілген» деген ой тумау үшін орыс тіліндегі деректерді түпнұсқа қалпында, қазақшаға аудармай бердік; Бір текті  халықты «түріктер», «түркілер» деп бөлшектеген  отаршылдық кезең зардабынан  арылу үшін  біз көне үлгімен «түрк» деп жаздық. Бұл тарихтағы кісі аттары түгелдей бұрмаланғандықтан, әр зерттеушінің жазуынша бердік. Аттарды түзету арнайы, жеке зерттеуді қажет етеді.   (Автор).

 

 

 

                                      

                                                              Бірінші  тарау

 

«Моңғол» сөзінің мағынасы

 

«Биде»  кімдер?

 

Моңғол» атауының жазба деректерде алғаш көрінген шағын  көп зерттеушілер қытайдың  «Ескі Таң тарихы» (945 ж.), «Жаңа Таң тарихы» (1060 ж.) жылнамаларындағы «мен гу»  сөзі деп санайды. Кейбір зерттеушілер  бұл пікірді теріске шығармай, келісе тұра, «моңғол» сөзін тұңғыш рет 1206 жылғы құрылтайда Шыңғыз ханың өзі жария еткен деген де пікір айтады.

Мысалы Ресей шығыстанушысы, академик В. П. Васильев (1818-1900)  «моңғол» сөзі туралы: «Оно –  искусственного, книжного происхождения, из китайской формы «мэн-гу». Это  имя было введено официально только после образования державы Чингис-хана, когда понадобилось общее имя для всех монголоязычных племен», деген пікір айтса, Б.Я Владимирцов та: «В ХІІ веке пространства, лежащие на север от Китая и Восточного Туркестана, были населены разными племенами кочевников и звероловов. Большинство этих племен принадлежало к монголам, но в ту пору они сами себя еще не называли монголами. Вследствии все они приняли это имя»,– дейді («Чингис-хан», 11-б.  Берлин-Москва. 1922).

Тува тарихшысы Н.В.Абаев: «Термин «монгол» есть «изобретение» самого первого «Великого Монгола», «Сына Неба» Чингис-Хана. Тем самым он хотел сплотить всех тюрко-монголов, включая все предшествующие тюркоязычные этносы, входившие в ту часть суперэтнической общности, которая называлась «татары», в единый монолитный суперэтнос, объединяющим началом которого явилась общая тюрко-монгольская религия тэнгрианство. Она имела бесспорное тюркское происхождение, но оказала огромное влияние на этнокультурогенез монгольских народов», – дейді (Абаев Н.В. О прародине всех тюрков и монголов: «Эргенекон, 2009: 41-59-б.).

Қазіргі Моңғолия тарихшылары Д.Майдар мен П.Турчин де «Разноликая Монголия» атты этнографиялық очеркінде:  «Онон мен Керулен  өзендерінің жағасында өмір сүрген шағын тайпаның адамдары өзін моңғолмыз деп атаған. «Монғолдар» деген ресми атау ХІІІ ғасырда, монғол халқы, мемлекеті пайда болғанда ғана шықты», – дейді (Москва, «Мысль», 1984 , 34-б.).

Қалмақ тарихшысы Э. Хара-Даван (1883-1942): «Чингис-хан как полководец и его наследие» кітабында: «Монгольский историк Санан-Сецен приписывает ему (Шыңғыз ханға.– Х.Қ-А.) следующие слова, сказанные на том же курултае 1206 года: «Этот народ биде, который несмотря на все страдания и опасности, которым я подвергался, с храбростью, упорством и приверженностью, примкнул ко мне, который, с равнодушием перенося радость и горе, умножал мои силы, – я хочу, чтобы этот, подобный благородному горному хрусталю, народ биде, который во всякой опасности оказывал мне глубочайшую верность, вплоть до достижения цели моих стремлений, – носил имя «кёкё-монгол» и был самым первым из всех, живущих на земле!», «С этих пор, – прибавляет Санан-Сецен, народ этот получил название «кёкё-монгол», «Кёкё» значит «голубое», как небо», деп жазыпты. Сондай-ақ, Хара-Даван:  «Над всеми поколениями, живущими в войлочных кибитках,–  говорит по этому поводу «Сокровенное сказание», – Чингис-хан отселе провозгласил единое имя монголов; это имя было такое блестящее, что все с пробуждающимся национальным чувством стали гордиться им», – дейді  (Белград-1929 ж. 72-б.).

Шынымен де 1206 жылғы құрылтайға (Шыңғыз ханға) шейін моңғол елі «биде» аталған ба?» деп, қосымша деректер іздедік.

Қазақтың әйгілі саяси қайраткері Ә.Бөкейханов (1870-1937) «Монғол халі» атты мақаласында: «Қытай шежіресінен көрінеді: Ғайсадан 2 мың 500 жыл бұрын бұл күнгі монғол жерінде көшпелі, мал баққан жұрт болған. Қытай шежіресі бұл елді «бей-ди», яғни темір қазықтағылар деген. Осы бей-диден шыққан «чи-вей» монко руынан Темучин шықты. 48-нде дүниені алып, Шыңғыс хан аталған. Дүниеге монғол  аты осы Шыңғыстан кейін жайылды.  Бұ күнгі монғол Шыңғыс ханның ата жұрты болды»,– депті («Қазақ» газеті, 1913 ж.№13).

Лубсан Данзан 1628 жылы жазған деп саналатын «Алтын тобшыда»: «Сонда Чирқа ебүген: «Жақсы әкеңнің құрған Бида түгел ұлысын, тайчығұт аға-бауырың бүлдіріп көшкенде»… делініп (55-б.), түсіндірмеде: «Bida – Бет. «Бида ұлысы» дегенді А.Амар: «Монғол ұлысының көне атауы» деп түсіндіреді»,– деп жазылған. Ал А.Мауқараның әдеби-көркем аудармасында: «Абзал әкеңнің біріктірген Бет елін бытыратып кеткен Тайшы  ағайын туысқаныңды»… делінеді, (27-б.).

Ал «1240 жылы жазылған, «Алтын тобшыдағы» мәліметтердің 75% содан алынған», деп есептелінетін «Моңғолдың құпия шежіресі» (МҚШ) аталып жүрген шығармада «Биде» сөзі мүлде жоқ, тек: «Сайын Есікенің жинаған ұлысы еді»,– делінген (73-бөлім).

Қытайда 1986 жылы шыққан «Нақты пайдаланылатын ежелгі қытай тілінің сөздігі» кітабында (184-б.)  «гүйфаң» деп аталатын халықтардың чы-ди (қызыл ди), бәй-ди (ақ немесе құба ди ), чаң-ди (үлкен немесе ұлы ди) деп бөлінетіні жазылған (ди — қытайша «жабайы» деген сөз).

Қ.Салғараұлы: «Чы-ди» көне замандарда ежелгі қытайлықтардың көршісі болған түрк (қыпшақ) халықтарының оңтүстік бөлегі, «Бәй-ди» – батыс бөлегі, «жан–ди» – шығыс бөлегі»,– дейді («Ұлы қағанат»  кітабы, 2008 ж. 519-б.).

Л.Гумилев «Хунны» кітабында (30-б.) Хундардың оңтүстік-батысында қоныстанған Жун халқының 6 тайпасының ортақ атауы бэйди екенін жазған. Кітаптағы берілген картада осы бэйдидің байди, чиди рулары Қытайдың солтүстік-батысында тұрғаны (үйсіндердің шығыс жақ көршілері) көрсетілген.

Осыған қарағанда, биде, бәй-ди, бай-ди сөздері «моңғол» деген сөздің мағынасын ашуға еш қатысы жоқ, тек географиялық орналасуларына қарай көршілеріне қытайлардың берген атауы ғана сияқты. Қазіргі қытай тілінде «бэй» – солтүстік мағынасындағы сөз. «Биде» – қытайдың «бэй-ди» – солтүстіктегі жабайылар» деген сөзінен пайда болған атау. Ендеше, Шыңғыз хан 1206 жылғы құрылтайда өз халқын «солтүстік жабайылары» деп айтты деуші тарихшы Санан шешеннің сөзі шындыққа келмейді. «Биде, бәй-ди» сөзінің «моңғол»-мен қатар аталуы кейінгі, Шыңғыз ханның ата-бабаларын Индия, Тибеттен шығарып жазған XVII ғасырдағы будда дінін ұстанатын Моңғолияның лама-тарихшылары еңбектерінің «жемісі» екені байқалады. Сондықтан, біз енді нақты «моңғол» сөзінің тарихта қай кезден бастап кездесетіні және осы сөздің мағынасы туралы  деректер мен пікірлерге шолу жасайық.

 

 

«Моңғол» атауы туралы түрлі пікірлер

 

Лубсан Данзанның «Алтын тобшы» шығармасында: «Бөрте Чинуа солтүстік тарапқа мұхит, теңізден өтіп, жат жерге келіп, ері жоқ Қоға Марал есімді қызды алып, жаттың жерін мекендеп, Моңғол әулеті атанады»,– делінген (27-б.), бірақ «моңғол» сөзіне түсінік берілмейді.

Ал одан ерте жазылған (1240, 1389?,т.б.) деп есептелетін  МҚШ-да: «Моңғол әулеті атанды» деген сөздер жоқ. Онда тек 52-бөлімде: «Қамұқ Моңғолды Қабұл қаған билеп тұрған еді» делінсе, «Алтын тобшыда» да: «Қамұқ Моңғолды Қабұл қаған билеп жүрді» делініп, «Хамаг Монғол – ХІ ғасырдың орта тұсында құрылған Моңғол ұлысының атауы» деген түсіндірме берілген (41-б.). Қазақ тіліне: «Барша Моңғолды» деп аударған Ж.Қамай Махмұт Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк» (1074 ж.) еңбегінен: «Қамұқ кісі ермес» деген мысал келтіреді. Бір қарағанда «нағыз моңғол сөзі» дерлік осы «хамаг, қамұқ» – көне түрк сөзі, қамтылған, біріктірілген, хамсы, хаммасы, баршасы т.б. түрде түрк текті халықтарда кездесетін сөз. (Қазіргі моңғол тілінде де: «хам» – бірге, бірлескен, қосылған; «хамаг» – һәм, барлық, барша).

Рашид ад-диннің 1310 жылы Ұлағу хан ұлысының астанасы Тебриз қаласында (Оңтүстік Әзірбайжан. 1723, 1725 жылдарда Иран, Осман билеушілерінің Ресей империясымен Әзірбайжанды бөлісуінен кейін Тебриз Иранға қарады) жазылған «Жами`ат-Тауарих» жинағында: «В конце концов Огуз победил и захватил область от Таласа и Сайрама до Бухары; она стала неоспоримо принадлежать ему. Некоторые его дядья, братья и племянники, которые к нему не присоединились, поселились на восток. Среди них так повелось считать, что все монголы происходят из их рода» делінген (І т.1 к.83-б.).

Ал «моңғол» сөзінің мағынасы туралы «Жами` ат-Тауарих»: «Слово же монгол сперва звучало «мунгол», то-есть «бессильный» и «простодушный», дейді (Іт.1к.145-б.).

И.П.Петрушевский «Жами`ат-Тауарихтың» Мәскеуде 1952 ж. орыс тілінде шығарылуына байланысты «Рашид ад-дин и его исторический труд» атты кіріспе мақаласында: «Подобно большинству своих современников, Рашид ад-дин называет тюрками все кочевые скотоводческие народы Азии как тюркоязычные так и монголоязычные, и многие народности он именует то тюркскими, то монгольскими. Иначе говоря, у нашего автора «тюрки» – термин не столько этнический, сколько социально-бытовой»,– дейді (28-б.).

Бірақ, Иран-Сирияны билеуші Шыңғыз хан ұрпақтарының тапсырысымен, бақылауымен  шежіре жазған Рашид ад-дин мұндай қателік жіберуі мүмкін бе?! Шын мәнінде, «Жами`ат-Тауарихта» «түрктер» деп көшпелі тайпалар ғана емес, хорезмдік, т.б. отырықшы түрктер де аталған. Екіншіден, «Азия көшпенділері» қатарына араб бәдәуилері де, Ауғанстан пуштундары, т.б.тайпалар да, солтүстіктегі бұғы бағатын халықтар да кіреді емес пе?! Алайда Рашид ад-дин оларды «түрк» деп атамаған. Ол тек күні-бүгінге шейін түрк текті халықтар мекендеп отырған географиялық аймақтарда тұратын елдерді ғана «түрктер» деген.

Ал «Оғыз-намада» Рашид ад-дин «моңғол» сөзі жайында: «Огуз стал называть их мовал, что оз­начало: «Будьте всегда опечаленными, стесненными и несчастными. Носите собачьи шкуры, ешьте только дичь  и никогда после этого в Туркестане не появляй­тесь!». Поэтому, согласно вере туркменов, монголы проис­ходили из рода Кор-хана, Коз-хана и Op-хана  и явля­ются владыками восточных краев»,– деп жазған («Оғыз-нама», Баку. «Элм», 1987, 28-б.).

Орта Азия тарихшысы Хондемир Гияс-ад-дин (1475-1536) Моңғолды тарихта болған адам ретінде баяндайды. Анықтай айтсақ, Нұх пайғамбардың үшінші ұлы Иафеттің баласы Түрктің төртінші ұрпағы Аланша ханнан Татар мен Моңғол (егіз) туғанын жазады. «Когда они достигли совершенных лет, отец разделил между ними Туркестан» деп (ауд. В.Григорьев), ал Ергене қонға руын қоныстандырған Қиян – осы Моңғол ханның алтыншы  ұрпағы Елханның ұлы дейді («История моголов.  От древнейших времен до Тамерлана», СПб, 1834. 2-6-б.).

   Қадырғали Жалайыр 1603 жылы жазған «Жылнамалар жинағында» «моңғол» сөзінің мағынасы туралы айтпайды, тек Оғыз ханға бағынбай, мұсылмандықты қабыл алмай шығысқа көшіп кеткен жұртты «моңғол» атайды. (Хондемир мен Әбілғазы шығармаларында керісінше, – Моңғол ханның ұлы Қара ханнан Оғыз туады).

Хиуа ханы Әбілғазы баһадұр да 1663 жылы жазған «Түрк шежіресінде» Моңғолды тарихта болған кісі ретінде атайды. Адам-атадан Нұхқа шейін тарата келе, Нұх пайғамбардың үшінші ұлы Иафестен Түрк туғанын, оның  бесінші ұрпағы Алынша ханнан Татар мен Моңғол, ал Қиян – осы Моңғол ханның сегізінші ұрпағы екенін жазған. (Алматы. «Ана тілі». 1992 ж.,52-б.).

«Моңғол» сөзінің мағынасы туралы Әбілғазы: «Мұңғұл»  сөзі «мұң» және «ол» деген сөздерден шыққан, жұрттың тілі келмегендіктен келе-келе мұғұл деп кеткен. «Мұңның» мағынасы қайғы екенін барша түрк біледі, ал «ол» – дың мағынасы да қайғыға жақын, түнерген дегенге келеді», – дейді (15-б.).  Назар аудартары – «Мұң» сөзінің мағынасын барша түрк біледі» деуі. Бұл – «моңғол» атауын түрктер бергендігі және мұның еш шүбәсіз түрк сөзі екендігі. «Мұң» сөзі қазір де қазақ тілінде бар, әрі Әбілғазы айтқандай, «қайғы» дегенді білдіреді. Бірақ, «ол» есімдік сөзі, түрк тілінің заңдылығы бойынша бастауыш ретінде «мұң» сөзінің алдына қойылып, «мұң ол» емес, «ол мұң» (ол – мұңды) болуға тиіс еді. Тіл заңдылығына сәйкес еместігі моңғол сөзінің «мұң ол» – дан шықпағанын аңғартса керек.

Негізі, халық өз этностық атауын өз қалауымен атайтынын, ал сырттан таңылған лақап атауды қабылдамайтынын тарихтан байқаймыз. Мысалы, сырт елдер «қытай» немесе «чина» дегенімен олар өздерін жуңго, хансу, біздер «армян» дегенмен, олар өздерін найри, финдер – суонами, неміс – дойч атайды. Осыған орай: «Әлемді тітіреткен моңғолдар неліктен түрктің «мұңды», «қайғылы» деген жақсы емес сөзін этнос атауы етіп қабылдап, күні-бүгінге дейін өзгертпей келеді?» деген сұрақ туады.

Қазіргі бірқатар мақалаларда: «монғол – мың қол  деген сөз, Шыңғыз ханның 1206 жылғықұрылтайда: «Енді біз мың қол болдық, көп болдық» деуінен шыққан»,– деген пікірлер айтылып жүр.  Бірақ Шыңғыз хан өз әскерінің «өте көп» екенін білдірмек болса,  тіл қорында бар «түмен» сөзін қолданар еді ғой! Бұл жерде «қол» сөзін «жауынгер» деп қате түсінушілік бары байқалады.

Жоғарыдағы пікірді мақұлдап, «Қазақстанның балама тарихы» аталатын кітабында Қ.Данияров та: «Мың – сандық өлшемі, қол – әскер, қосын мағынасында», «Бұл сөз түрк тілді халықтардың ішінде қазақ тілінде фонетикалық өзгеріске ұшырамай, сол күйі сақталған. Әйтеуір, «мұңғыл» (монгол) – қазіргі моңғол тілінде белгілі бір ұғымды білдірмейтін, мағынасыз, мәнсіз сөз» дейді (41-б.).  Осы автор Шыңғыз хан басқарған мемлекетті құрушы өте ірі төрт ру ( қият, найман, керейіт, меркіт) болғанын, олардың бірінің атымен мемлекетті атаса, қалған үшеуі келіспей, алауыздық туарын, сондықтан «сол жерлерде көшіп жүрген аз ғана тайпаның (моңғол тайпасының) атын беруге мәжбүр болған», – дейді (Алматы, «Жібек жолы», 1997, 14-б.).

Н.Я.Бичуриннің «Орта Азияны мекендеген  халықтардың көне заманғы тарихы» кітабын еркін түрде аударған қазақ жазушысы Ә.Тарази «Қытай империясының негізін салған император Ши-Хуан-Ди жүз мың әскермен хуннулардың Түмен шәниуін солтүстікке ығыстырып, қайтарыда өз шекарасына 44 бекініс салып, оған кілең бұзық, қылмыскерлерді орналастырғаны, олар император өлісімен әлгі қамалдарды тастап қытай қалаларын тонағаны» жайындағы тарихты баяндаған. «Бұлар өздерін «мың қолмыз» деп атады, біз «мың жауынгерміз» депті. Содан бастап Қытай тарихында «мыңқол» деген сөз солтүстікте тұратын адамдардың атауы болған және қазіргі Моңғолия деген жердің аты «Мың қол елі» деп аталып кеткен еді дейді Н.Бичурин», –деп жазады Ә.Тарази, (71-б.).

Жалпы, сиуңну-хунну халқы туралы қытай тарихнамаларында тұңғыш дерек осы, жаңа жыл санауға дейінгі 214 жылы болған соғысқа қатысты жазылған. Сонда «мың қол-моңғол» атауы да дәл сол кезде пайда болған ба? Ендеше, «менгу» сөзі неліктен тек сол оқиғадан бір мың жылдан асқанда, жаңа жыл санаудың Х ғасырында ғана қытай тарихнамаларына жазылған?! Біз Н.Бичуриннің осы еңбегінің түпнұсқасынан «мың құл» сөзін көрмедік, онда тек: «У хуннов Шаньюй  назывался Тумань. Тумань не мог устоять против Дома Цинь  и переселился на север. По прошествии десяти лет Мын Тьхянь умер; удельные князья восстали против Дома Цинь. Срединное царство пришло в смятение, и гарнизоны из преступников, поставленные Домом Цинь по границе, все разошлись. После сего хунны почувствовали льготу; мало по малу опять перешли на южную сторону Желтой реки, и вступили в прежние межи с Срединным царством», – делінген.

Әрине, хуннулардан шекараны қорғауға қытай императоры 44 қамалға ұлты қытай қылмыскерлерді орналастырары түсінікті. «Мың» сөзі түрк тілінде, Алтай тілдік тобына жататын манжұр, эвенк, т.б. халықтарда «миңан, миңә, миңган» түрінде бір мағынаны білдірсе, ал қытай тілінде жоқ сөз. Ендеше қытай қылмыскерлері неліктен өздерін түрк тілінде «мың қолмыз» деп атамақ?!.

«Қол» сөзі де дәл осындай. Қазіргі қазақ тілінде әскери термин ретінде «қол» сөзі бір жауынгерді емес, кемінде полкты білдіреді. Ал Шыңғыз хан кезінде бұл термин үш қанаттан тұратын әскердің (армияның)  тек «орталығын» атауға ғана қолданылған екен. «Жами`ат-Тауарихта» (І т. 2 к. 147-б.): «Чингиз-хан приказал Джочи-Касару: «Ты ведай центром (қул)», –  делініп, аударушылар: «Монг. письм. Ғол – середина, центр; воен.– средняя рать» деп түсіндірген. (Қазақтың «ортан қолдай» деген сөз тіркесі содан қалған болар?!).  ІІІ-томның 119-бетіндегі: «Қул и лашкар» сөзі де «средней рати» деп ( әскердің Орталығы) аударылған. Сондықтан, моңғол  сөзін мың қолдан шығарар болсақ, мағынасы «әскердің (армияның) мың орталығы» деген сияқты түсініксіздікке ұрынамыз. Шыңғыз хан әскеріндегі «Орталық-қолды» таңғұт Шаған басқарған және  мұндағы шерік саны мың кісіден асырылмаған. (Осы кітаптың 8-тарауындағы «ғол» сөзіне анықтаманы қараңыз).

Қ.Закирьянов «Шыңғысханның түркілік ғұмырнамасы» аталатын кітабында: «Қорқыт ата» атты эпикалық дастанды дереккөзі ретінде пайдаланған Башқұрттық академик Кузиевтің еңбегіне сүйене отырып,  белгілі қоғам қайраткері Ө.Жолымбетовтың айтқан болжамын келтірейін: «IV ғасырдың аяғында Монғолияның ғұн әміршісінің қайтыс болған әйелінің күмбезінде 40 күн бойы Манчжуриядан әкелінген мың құл шырақ жағады. Кейінірек бұл мың құлдың ұрпақтары ХІІ ғасырда Онон және Керулен өзені бойында көшіп-қонған моңғол атты рудың негізін құрады,.. Осы себепті «моңғол» этнонимінің шығу тегі «мың қол» сөзіне емес, «мың құл» сөзіне байланысты болып келеді екен»,– десе (48 бет), ал өз пікірін: «Шыңғысхан өз империясына ат қою үшін Онон мен Керулен өзендері аралығында көшіп-қонып жүрген моңғол (мыңқұл, мыңқол) деген шағын тайпаның атын пайдаланғандай», – деп білдірген (Алматы, «Жібек жолы», 165-б.).

Бірақ Н.Я.Бичурин жоғарыда аталған еңбегінде: «Юйчугянь был последним северным шаньюем из рода Модэ. На основании этого китайские историки считали 93 год концом хуннского государства…В северном Хунну сменилась династия: во главе непримиримых встал знатный хуннский  род Хуян» дейді. Ал Қиян (Құйан) тайпасының 151 жылы қытай әскерімен соңғы рет соғысы тарихтан белгілі.

Г.Е. Грум-Гржимайло: «Самостоятельная история южного Хунну прекратилась в 215 г., когда шаньюй Хучуцуань был арестован, а для управления хуннами назначен китайский наместник», – деген. Солтүстік және оңтүстік хуннуларының тарих сахнасынан кеткен жылдары деректерден белгілі болуы себепті Қузиевтің, оған сүйенген Жолымбетовтың «IV ғасырдағы ғұн шаньюйі» туралы дерегі бізге белгісіз. Әрине, сәнби (татар) билеушісі Таңшығайдың 156-158 жылдардағы екпінінен батысқа ауып, кейіннен, 448 жылы Еділ қаған (Аттила) шыққан ғұндар жайы бөлек әңгіме.

  Т.Әбенайұлы «Шыныңа көш тарих! Шыңғысхан кім?» кітабында «моңғол» сөзін «маң» және «құл» деген сөздерден шығарады: «Маң» сөзі – түрк тілдерінде жүру, жылжу мағынасын білдіреді. Оған «құл» сөзі жалғанып, үндестік заңына сәл өзгеріске түсуден «маңғұл» атауы келіп шыққан. Ол да, қыжыртпа сарынмен қалыптасқан көшпенді ел, малшы жұрт деген мағынадағы елесім. Бұлардан шығатын қорытынды: маңғұл атауы, ең кемінде Оғыз хан заманынан бастап қалыптасқан байырғы елесім. Ол – барлық шығыстық түркілерді меңзейді», – дейді (Алматы, 2008,  63-64-б.). Қазақ тілінде «Маң, маң басқан, шудаларын шаң басқан», Ақан серінің «Маңмаңгер» әні, т.б. мысалдар бұл сөздің негізінен жануарлардың жүрісіне қатысты айтылатынын байқатады.

Ал неліктен «маң» сөзіне «құл» сөзі жалғануға тиіс екенін автор түсіндірмеген. Шын мәнінде түрктердің есімдеріне «құл» сөзін жалғау олар мұсылман дінін қабылдағаннан соң ғана пайда болған үрдіс.

Хондемирдің «Моғолдар тарихын» парсы тілінен орысшаға 1834 жылы аударған В.Григорьев кітапқа түсіндірмеде: «Нам неизвестно даже настоящее значение слова «Могол», ибо Абульгази, как мы  видели, говорит, что Мунгль  значит «печальный», Доссон по Рашид-уд-Дину, пишет, что Монгол значит «простой, слабый», а наш академик Г.Шмидт утверждает, что это производство сего слова не имеет никакого основания, и что Монг значит «непокорный, неустрашимый», дейді (125-б.).

Лин фон Паль «История Империи монголов» атты кітабында: «Происхождение самого названия «монголы» имеет несколько толкований. По словам Д.Банзарова, рассматривавшего филологический компонент названия в статье «О происхождении имени монгол»: «…г-н Шмидт, следуя Сананг-Сэцэну, думал, что оно дано монголам самим Чингисханом и произведено от корня монг, «строптивый», «дерзкий», а мусульманские историки производят его от мунг, «слабый», «печальный». Чтобы ни значило слово монг или мунг, по свойству самого  языка монголов не могло их имя произойти от такого корня: без всякой натяжки оно разлагается на мон-гол, «река Мон». Однако никакой реки Мон на картах не существует. Ее не существовало и на европейских и арабских картах Средневековья», – дейді (35-б).

Шын мәнінде, ХVІІ ғасырда Санан-шешен, ХІХ ғасырдың басында Г.Шмидт «строптивый» деген «монг» сөзі қазіргі моңғол тілінде жоқ. Бұл – түрк сөзі. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде»: «Мөңкі» 1. Тулау, әлем-тапырық, шат-шәлекей болу; 2. Ауысп.   Қатты ашулану, шамдану; делінген (Алматы 2008, «Дайк-Пресс»,  600-б.). 

Қ.Салғараұлы монғолдардың түпкі тегін Геродот «Тарихындағы» скифтерден жеңіліп, Азия шығысына қашқан құлдардан шығарып, «моңғол» мағынасы «мың құл» болуы  мүмкін екенін айтады. «Көне қытайлықтардың «кеуделі құл», «кекшіл құл» деген мағынада қолданып, тарихнамаларына халықтық атау ретінде ендірген «сиуңну» («сиуң» – кеуде, «ну» – құл») этнонимінің ежелгі түрктің «мұңғұл» («мұңды құл» немесе «түнерген құл») деген халықтық атауының калькалық аудармасы екенін аңғару еш қиындық туғызбайды», («Ұлы қағанат» кітабы, Астана, «Фолиант», 2008, 159-б.),  «Мұнымыздың дұрыстығын орыстың әйгілі шығыстанушысы Н.Я.Бичуриннің сиуңнуді «злый невольник» (Бичурин Н.Я. 1950.– стр.39)  деп аударуы да Әбілғазының мұңғұлды «мұңды құл», «түнерген құл» деп түсіндіруі де құптап тұрғандай»,– дейді (сол кітапта, 357-б.).

Бұл қалай болғаны?! Жоғарыдағы кейбір авторлармен келісер болсақ, Шыңғыс хан соншама ру-тайпаларды біріктіргеннен соң, оларға шынымен-ақ: «Бұрын біз «биде» деген халық едік, енді «мұңды құл, түнерген құл, маң құл, мың құл» деп аталайық!», – дегені ме?!  Бұрыннан хандық құрған, беделдері зор болған Найман, Керей, Жалайыр, Қырғыз, Татар, т.б. ру-тайпалар өз аттарын «мұңды құл» деген атауға ауыстырғанына «шаттанған»  деу ақылға қона ма?! (Хара-Даван: «это имя было такое блестящее, что все с пробуждающимся национальным чувством стали гордиться им»).

«Моңғол» сөзіне қатысты бұдан өзге де өрескел  болжамдарды мақалалар мен кітаптардан, интернеттен көреуге болады. Бұл мәселеге қатысты пікірлердің әлі де толастамауына қарағанда бұрын-соңды тарихшылардың «моңғол» сөзінің мағынасы жайында айтқандары көпшілік жұрт сеніп, қабылдарлық дәрежеде болмай тұрғаны байқалады.

Көптеген шежіреші, тарихшылардың әлгіндей пікірлер айту себебі – олар Х-ХІІІ ғасырлардағы қытай деректеріндегі «мен гу», сондай-ақ ХІ ғасырда жазылған Ж. Баласағұнның «Құтадғу білік» (1070 ж.), М.Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк»  (1074 ж.) еңбектеріндегі «менгу» (қазіргі айтуда «мәңгі», ал орысша мағынасы вечный) сөзінің алғашқы буыны «мен» екенін ескермей, неге екенін, «мұң», «мұн», «мөң»  түбірлі  сөздерге жүгінген. Бір қызығы – бұлар да түрк  сөздері: 1. «Мұң» – мұңды, мұңаю мағынасындағы сөз. 2. «Мұн» – санасы мұнарту, мәңгіру сөзі. 3. «Муңқа» – жануарлар мінезіне қатысты айтылатын мөңку сөзі. «Древнетюркский словарь» сөздігінде түбірлері ұқсас осы төрт сөзге де мысалдар келтірілген:

1) MENGU- 1. вечность, бесконечность (МҚ ІІІ 378); еraz qot tilek  arzu mengu  tile  оставь покой, просьбы и мольбы, проси о вечности (ЖБ 374₂); 2. вечный, постоянный: мengu azun  вечный мир (вселенная) (МҚ III 378); Сондай-ақ осы сөздің: bengu, benku, benu, meni, menku, menu түріндегі мысалдар келтірілген. (mengu temur мысалы – Мөңке Темір есімінің дұрысы «Мәңгі Темір» екенін көрсетеді). Бұл сөздің «меңгү» түріне де мысалдар берілген: MENIGU вечный, бесконечный: anaң utlisin menigu өlmas  в награду за это он не умрет никогда (вечно), (қазақшасы: «оның өтеуіне мәңгі өлмес») (Man III 11₁₆).

2)  MUN   нужда, забота, тягота, напасть; страдание, горе, печаль: qarүa  qari bilsa munin ol buz sukar   если бы ворона знала о грозящих ей страданиях (голода), она проклевала бы лед (МҚ І 425); MUҢYUQ испытывать бедствия, тяготы; страдать; печалиться (ЖБ 89₁₀), MUҢLUY -  munluү er мужчина, обремененный заботами (МҚ ІІІ 382); munluү erinc` страдающий, несчастный; MUNUNLUY нуждающийся, испытывающий нужду, недостаток: аjiүliүli munuңluү bolur  проситель, испытывает нужду  (ЖБ 73₂₁); MUNSUZ (мұңсұз)  без забот; не ведающий забот, тягот, страданий (ЖБ 14₁₄).

3) MUN заблуждаться; становиться слабоумным, (санасы мұнарту, мәңгіру. Х.Қ-А); впадать в детство, выживать из ума: adu qutsiz azun qarip-mu munar  не заблуждается ли, одряхлев, несчастный мир? (Юг С₄₄₈); qari er mundi  старик впал в детство (МҚ ІІ 30); MUNQUL    неразумный, глупый, лишенный рассудка:  toz topraqqa batilip turqaru munqul ertilar  погрязнув во прахе, они были лишены рассудка (ТТ ІІІ₂₇).

4) MUNQA непокорный, своевольный, строптивый (ЖБ 106₈); MUN — az  терять рассудок, беситься (о животных): javlaq semirsa munar ham azar  если норовистый (конь) зажиреет, он бесится (ЖБ 210₁₃); МӨN  становиться на дыбы (МҚ ІІІ 341).

Рашид ад-дин «Жами` ат-Тауарихта» неліктен: «Слово же монгол сперва звучало «мунгол», то-есть «бессильный» и «простодушный» деп қателесті десек, мұның себебі, Қытайдан келген Болат чансян (министр) оған түрктің «менгу-мәңгі» сөзінің өзге – мәңгу (мәңгіру, санасы мұнарту) түрін айтқан сияқты.  «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде»: Мәңгі І – Өмір бойы, үнемі, мәңгі-бақи, мәңгілік; Мәңгі ІІ – Есеңгіреу, мең-зең болу, мәңгіру; (587-б.). Осыларға ұқсас сөздер қазіргі моңғол  тілінде де бар: «Мөнх» – мәңгі сақтау, мызғымас; мөнх тэнгэр – құдіретті тәңір», делінсе, ал «Мэнгэ» – жолы болмау, сәтсіздікке ұшырау; («Монгол-казах толь», Б.Базылхан., Улаан баатар-өлгий,1984 ж.). Сондай-ақ, Әбілғазы баһадұр айтқан «түрктің мұң сөзі» де осы сөздікте: «Муна-х» – мұңаю, абыржу, алжу, алжасу; «Мунгинаа» – мұң, қайғы; деп жазылыпты, (311-б.).

Әрине, түбірлері ұқсас осыншама түрк сөздерінен шежіреші, зерттеушілер қалай ғана шатаспасын!? Алайда,  зерттеушілер «мен» буынындағы «е»  (кейін «ә» -ге айналған) әрпіне мұқият қарап, оны «ұ» әріпті «мұң» түбірлі сөздермен шатастырмағанда, мүмкін, «моңғол» сөзінің мағынасын сегіз ғасыр бойы іздеп жүрмес пе едік…

Таң қаларлық нәрсе – «мәңгі» сөзінің түрлі мағына беруі  түрк тілінен өзге де тілдерге тән екен! Мысалы, «мәңгі» сөзінің орысша аудармасы «вечный» сөзі «вечная слава» (мәңгі даңқ) деген оптимистік те, сондай-ақ «канул в вечность» (о дүниелік болды, бақилық болды) деген мағынада да қолданылады…

Шындығына келсек, «менгу» сөзі қытай деректерінен әлдеқайда ерте, VІІІ ғасырдағы көне түрк жазба ескерткіштерінде бар сөз. Ол Көлтегін ескерткішіндегі жазуларда «бенгу» түрінде бірнеше рет кездеседі. Мысалы Көлтегін «кіші жазуы» аталатын мәтіннің 11-жолында: «Сабым ерсер бенгу ташқа ұртым» – сөзім болса мәңгі тасқа ойдырдым; 12-жолында: «Бұны көрү-білің бенгү таш» – мұны көріп-біліңдер мәңгітас; 13-жолында: «Еріг йерте бенгү таш тоқыттым» – еру жерде мәңгі тас тұрғыздым; делінген, (Т.Әбенайұлы аударуы).

Көлтегін ескерткішіндегі «бенгу» сөзін неліктен зерттеушілер «мәңгі» деп аударған деген сұрақ туады. Бұл туралы М.Қашқари еңбегінде; «Оғыздар, Қыпшақтар және Субарлар сөз басындағы  М  дыбысын Б деп айтады. Мысалы, түрктер «мен бардым» десе, ал әлгі тайпалар «бен бардым» дейді. (М.Қашқари «түрктер» деп негізінен Афрасийяб ұрпақтары билейтін Қарахандықтар мемлекетіндегі (Жетісу,Тараз, Қашқария өлкелері) тайпаларды атап, шығыстағы Жалайыр, Керейіт, Найман, Қияттарды мүлде сөз қылмаған).  Біздер (қазақтар) бүгінде М  дыбысымен айтып жүрген сөздердің Көлтегін Үлкен және Кіші жазуларында  Б әрпімен: Бенгу – мәңгі, бұнта – мұнда, бәңгі ташқа – мәңгі тасқа, бұң йоқ – мұң жоқ, бұңсыз – мұңсыз, (қайғысыз), бұнча йерке – мұнша жерге, бініп – мініп, міне салып, бініп тігді – мініп тиді, бұнта ұртым – мұнда ойдырдым, жаздырдым» деп VІІІ ғасыр ортасында жазылуынан, сол кездері Түрк қағанаты халқының тілінде әлі де оғыздық диалект сақталғанын көреміз. Ал осы ескерткіштердегі «маңа –маған, маңа көрті – маған қарады, мен – мен, менің – менің, тілін месер – тілін бесе (ойылмаса), сүңүш міш – соғыстық» деген жазулардан шығысқа Түркстаннан ауып келген түрктердің («Түп-тұқияннан Бөрте-бабаға шейін» тарауын оқыңыз) VІІІ  ғасырда сөз басындағы Б дыбысын  М деп айтуға көше бастағаны байқалады. Ал Хорезм ханзадасы Жәлеладдиннің лақаб аты «Мәңгіберді»  делінуі ХІІІ ғасыр басында Орта Азияда да «бенгу» сөзіндегі екі алдыңғы дыбыстың  (бе) «мә» болып өзгеріске ұшырағанын («мәңгі») көреміз. Орта Азияға келген Жалайыр, Керей, Найман, т.б. шығыс түрк тайпаларының да кешікпей осылайша сөйлегеніне  қазақ тілінде де бұл сөздің «мәңгі» делінуі дәлел. Ал шығыста қалған түрктерде «бенгу» сөзі VІІІ ғасырдан кейінірек  «менгу» делініп, тіпті беріде  «е» мен «у»  дыбыстары «ө» болып  өзгеріске ұшырағанын «мәңгі» сөзінің қазіргі моңғол (ойрат)  тілінде «мөңх», «юань» ақшасының  «мөнгө» делінуінен көреміз.

Қазақта мәңгі сөзіне бақи сөзін қосып, мәңгі-бақи деп айту да кездеседі. Түркиядағы оғыз түрктерінде де «мәңгі» сөзі  bengi, ал «бақи» сөзі baki түрінде бар сөздер, әрі екеуі де  «мәңгілік» мағынасын білдіретін синоним сөздер («Турецко-русский словарь»: baki – постоянный, вечный. (М. 1977. 91-б.). «Древнетюркский словарь» Ж.Баласағұнның «Құтадғу білік» шығармасындағы «бақы» сөзін араб сөзі, мағынасы «постоянный, вечный» дейді. Бірақ нанай тілінде де балана-бақи деген сөз бар және ол да «баяғыда, ертеде» дегенді білдіреді екен («Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков», Ленинград. 1975.). Ал М.Қашқари «Сөздігіндегі» бақы сөзіне (№5756) «холм» (төбе, адыр) деп түсініктеме берілген. Әзірбайжан астанасы Бақы (Баку – орысша бұрмаланған түрі) араб немесе нанай тіліндегі «мәңгі» мағынасында, сондай-ақ түркше «қыратқа орналасқаны үшін» де  осылай аталуы мүмкін. Ал қазақ тіліндегі «мәңгі-бақи» – бірі түрк, екіншісі араб (немесе нанай) сөздерінен тұратын синоним сөздер сыңайлы.

 

Қытай деректеріндегі «мен гу»                                                           

732 жылы жазылған Көлтегін ескерткішіндегі «бенгу» сөзін қазақ зерттеушілері «мәңгі», орыстар «вечный» деп аудара тұра, осы сөз ХІ ғасырда жазылған М.Қашқари, Ж.Баласағұн шығармаларында «менгу» түрінде бар екенін көре тұра, оны қытай дерегіндегі «моңғол» атауын аңғартатын «менгу» сөзімен фонетикалық қана емес, мағыналық жағынан да бірдей болар деп мәселе қоймаған сияқты. Сондай-ақ, қытай деректеріндегі «менгу» – ді «моңғол халқының көне атауы» деп жүрген зерттеушілер, неге екенін, осы «меңгу» сөзін тұтас сөйлем ішінде көрсетпей, зерттеу еңбектерінде тек жеке айтып келеді. Сондықтан, «менгу» сөзінің Шыңғыз хан басқаратын халыққа қатысты екенін нақты Сун (Оңтүстік Қытай) елшісі Чжао Хун 1221 жылы жазған «Мэн-да бэй лу» еңбегінен көреміз. Зерттеушілер бұл еңбектің атауындағы бірінші буынды «мэнгу» (моңғол), екіншісін «дада» (татар) сөздерінің қысқартылып айтылуы деп, орысша «Полное описание монголо-татар» деп аударған.

Дәл сол жылы Шыңғыз ханға Орта Азияға барып жолыққан екінші елші Гоу Мэн-юйдің «Гоу Мэн-юй ши-бэй лу» жазбалары «Описание посольства  Гоу Мэн-юя на север» деп аударылған. «Бэй» – солтүстік деген сөз екенін ескерсек, Чжао Хун еңбегі «Солтүстіктегі менгу-татарлар жайлы жазбалар» деп аталуға тиіс.

«Мэн-да бэй лу» мазмұнына қарай, онда Шыңғыз хан мемлекетінің халқы туралы баяндалып отырғаны еш күмән тудырмайды. Тек автордың «мэнгу» деп жазғандарын кейін орыс тіліне аударушылар «монгол» деп «түзетіп» жібергенін көреміз. 1893 жылы даниялық В.Томсен Көлтегін, Тонұқұқ, т.б. сына жазуларының түрк тілінде екенін ашқаннан соң да зерттеушілер ондағы түрктің «бенгу (мәңгі) сөзімен «Тан тарихындағы», Чжао Хун жазбаларындағы «менгу»  мағыналас-ау демеген. Керісінше, ХІІІ ғасырда да, қазіргі зерттеушілердің де қытай деректеріндегі «менгу» (моңғол) атты халықтың Түрк қағанаттарының жеріндегі ел екенін біле тұра, «Бұл атау түрк сөзі болар?!» деп ойланбастан, оны шүршіттердің (Маньчжурия) солтүстігіндегі бір тайпаның атына балағанын көреміз.

Аталған еңбегінде Чжао Хун  Шыңғыз ханның мемлекет атауы үшін «моңғол» сөзін алуын былай түсіндіреді: «Бұрын Мэнгу деген халық болып, одан чжурчжендер (манжұрлардың бұрынғы атауы, қазақ «шүршіт» дейді. – Х.Қ-А) аса қатты қорыққан еді. Олар кейін қырылды. Бірақ Шыңғыз хан өз империясын құра бастаған кезде оның қол астына өткен кейбір цзиньдік чжурчжендер оған әлгі, бұрынғы халықтың «моңғол» атын алу арқылы цзиньдіктерде үрей туғызуға кеңес берді»,  дейді. Ол сондай-ақ, бұрынғы моңғол мемлекетінің ол кезеңде жойылғанын, ал қазіргі моңғолдар – кәдімгі татарлар» деп, ал Шыңғыз хан жауланған Цзинь жерін (Солтүстік Қытай) басқаруға қойған Жалайыр Мухали туралы: «Я, Хун, лично замечал, как их временно замещающий императора го-ван Мо-хоу каждый раз сам называл себя “мы, татары”; все их сановники и командующие [также] называли себя “мы, да-да жэнь”(«біз, татар адамдар». Х.Қ-А.). Они даже не знают, являются ли они монголами (мен гу) и что это за название» деп жазған. Бұл еңбекте «менгу-татар» екі халықтың емес, синоним сөздердей, бір халықтың атауы ретінде айтылған.

Оңтүстік Қытай тарихшысы Хуан Чжен (1256 ж. «Дун-фа» оқымыстылық дәрежесін алған) «Гу-цзинь цзи-яо и-пянь» (“Древние и современные утраченные сочинения с записями важных событий”)  шығармасында: «Существовало еще какое-то монгольское государство.  Оно находилось к северо-востоку от чжурчжэней. Татары присвоили их имя и стали называться Великим монгольским государством» (қытайша түпнұсқада «Да Мэн-гу го»), – деп жазған.

Ли Синь-чуаньнің «Цза-цзи» еңбегінде де: “Существовало еще какое-то монгольское государство (түпнұсқада «Мэн го»). Оно находилось к северо-востоку от чжурчжэней. При Тан его называли племенем мэн-у. Цзиньцы называли его мэн-у, а также называли его мэн-гу. Эти люди не варили пищи. Могли видеть ночью. Они из шкур акулы  делали латы, которые могли защитить от шальных стрел. С начала [годов правления] Шао-син (1131-1162) они начали мятежи. Главнокомандующий  Цзун-би  воевал [с ними] в течение ряда лет, [но] в конце концов не смог покарать; только, разделив войска, удерживал важные стратегические пункты и, наоборот, подкупал их щедрыми [подарками]. Их владетель также незаконно назывался первым августейшим императором-родоначальником». Во времена цзиньского Ляна [они] причиняли зло на границах. [Как видно], они появились давно… Теперь татары называют себя Великим монгольским государством. (түпнұсқада «Да мэн-гу го», бұл «Иеке Менгу ел ұлысы» атауының қытайша аудармасы деп есептелінеді. Х.Қ-А.), и поэтому пограничные чиновники именуют их [сокращенно] мэн-да. Но эти два государства отстоят друг от друга с востока на запад в общей сложности на несколько тысяч ли. Неизвестно почему они объединены под одним именем», –  дейді.

Академик В.П.Васильев: «Дан-цзинь-го-чжи» утвердительно говорит, что народ  менъву жил на северо-востоке от чжурчженей, и что это совсем не тот, который сделался после известен под именем монголов, которые жили на северо-западе. Таким образом, народ менъву был тоже маньчжурский; он обитал на устье Амура, где мы и ныне находим имя мангуны, насколько известно из рассказов путешественников, говорящих маньчжурским языком, а слово мэнгу означает на их языке реку, и однородно с современным маньчжурским словом мукэ», – деген еді («Записки Императорского Археологического общества». Том ХІІІ. Санкт-Петербург, 1859. 80-б.). Ал 219-бетте: «А потом, как мы знаем из донесения китайского военачальника, этот народ был истреблен чжурчженями – основателями империи Цзинь, которая была разгромлена позже татарами Чынгыз хана» деген.

Әрине, Шыңғыз хан аталары Қабыл хан мен Бартан-баһадұр 1131-1162 жылдарда өздерін «император» деп жарияламағаны, теңіз-мұхиттан қашықта өмір сүргендіктен «акула терісінен қалқан жасайтын халық» болмағандығы  анық. Әбілғазы баһадұрдың «Түрк шежіресінде» баян етілгеніндей, «Моңғолдардың Ергене қоннан шыққан күнін тойлау дәстүрі» болуы да бұл халықтың су бойынан емес, тау қойнауынан шыққанын дәлелдейді.

Осыған қарамастан, қазіргі кейбір зерттеушілер (Шыңғыз-хан басшылығымен құрылған мемлекеттің түрктік екенін, ол кезде моңғол атты этнос я тайпаның болмағанын айта тұра) «Моңғол» деген шығыс түрктерінің мемлекетінің атауы әлгі, жойылып кеткен чжүрчжендік Монгус тайпасының атауынан алынған» деген ескірген пікірді қайталауда. Шүршіттерден (чжурчжен)  жеңіліп, жойылған Менгу (мангу, монгу) тайпасының атын Шыңғыз хан бастаған тайпалар 1206 жылғы құрылтайда қабылдау арқылы жеңімпаз Цзинь-шүршіт империясын шошытпақ болды деу қисынға келмейді. Ергене қоннан шыққан халық өздерінен екі-үш мың шақырым солтүстікте аз уақыт өмір сүріп, жойылып кеткен манжұрлық тайпаның атын алуы да ақылға қонбайтын пікір.

Академик В.П.Васильев моңғол сөзінің мағынасы жайында: «Монголы дочингисовской эпохи ничего общего не имели с теми монголами, название которых встречается в китайских источниках в различных транскрипциях, и транскрипция мэн-гу, отличная от всех прежних и употреблявшаяся в отношении монголов Чингис-хана, означает в буквальном переводе “получивший древнее” и является только названием династии Чингис-хана, которое было принято последним в подражание китайским императорам», (В.П. Васильев, История и древности, 159-161-б.) деп, қытай тарихнамаларындағы «Мен гу» екі иероглифі қытайлардың «байырғыны қабылдағандар немесе ежелгіні сақтаушылар» деген мағынадағы иероглифтер екенін айтады. Ал 1890 жылдардағы «К хронологии Чингисхана и его преемников» еңбегінде ол «мен гу» иероглифтерінің мағынасын орысшаға «Возвратить старое» (көнені жаңғыртқандар) деп аударған (6-б.). Бірақ, сайып келгенде, «байырғыны қабылдағандар, ежелгіні сақтағандар» мен «көнені жаңғыртушылар» деген сөздер түрк тіліндегі «мәңгі, мәңгілік» сөзімен мағыналас.

Кейбір тарихшылар Құбылай ханның Ұлы Ұлыс тағына «Жаса» заңын бұзып отырғандықтан, қытайлықтарға арқа сүйеу мақсатымен  мемлекет  атын «Юань» деп қытайшаға өзгерткенін айтады. Шын мәнінде, «Юань» – түрктің «мәңгі, мәңгілік» сөзінің қытайшаға аудармасы екен.  Э. Хара-Даван аталған кітабының 265-бетінде: «Это династия называлась до 1281 года Монгольской – Мэн-гу, когда переименована в Юань, т.е. «основание», «начало», – дейді. Құбылай билігі кезінде қабылданған мемлекеттік валютаның «юань» атауы Қытайда күні-бүгінге шейін сақталған. Мемлекеттің Қытай тарабында күміс ақша «юань» делінгенмен, Моңғолияда да, оның солтүстігіндегі тұңғыс текті халықтар да бұл ақшаны,  кейінірек күмістің өзін де «мөнгө» (мәңгі) деп атаған.

Алайда, күмістің «мәңгі» аталуы кейін, Құбылай мемлекетті Юань атағаннан соң орын алғанын  ескермеген  қытайдың орта ғасырдағы  жазушылары Пэн Да-я мен Сюй Тин «Краткие сведения о черных татарах» деген еңбектерінде: «Государство черных татар называется Великой Монголией. В пустыне имеется гора Мэнгу-шань, а в татарском языке серебро называется «мэнгу». Чжурчжени называли свое государство «Великой золотой династией», а потому и татары называют свое государство «Великой серебряной династией», деп жазыпты.  Бұған айтарымыз: біріншіден, «менгу» сөзі Шыңғыз хан мемлекеті құрылмастан бұрын да – 732 жылы орнатылған Көлтегін ескерткіші жазуларында, Х-ХІ ғасырлардағы қытай тарихнамаларында, ХІ ғасырдағы Ж.Баласағұн, М.Қашқари шығармаларында бар сөз; екіншіден, Шыңғыз хан өз мемлекетін жеңілген Да Цзинь-Алтын ханнан төмендетіп «күміс» деп атауы қисынға келмейді.

«Комментарии к “Запискам о путешествии на запад праведника Чан-чуня” мақаласында жоғарыдағы екі қытай жазушысының пікірі теріске шығарылып: «Географические работы не упоминают о горе с таким названием (см. прим. 5), «В других источниках не встречаются сведений о том, чтобы монголы называли свою династию или государство  Да инь – «Великая серебряная», – делінген.

 

* * *

Осы кітапты баспаға тапсырар қарсаңда М.Мағауиннің  «Шыңғысхан» кітабы қолыма тиді. Зерттеуші 6-тараудың басында: «Қалыптасқан көзқарас бойынша, “моңғол” ныспысы, нақтырақ айтсақ, “моңғол” болуға тиіс деп шамаланатын “мэну” атауы қытай тарихнамасында алғаш рет 945 жылдан ұшырасады…» деп, әрі қарай: «Бұл мен-гу – кәдімгі маңғыт! Жеке тұлғасы – маңғу, немесе маңғы болуға тиіс. Бірақ бұл маңғыт та моңғол текті емес, түрк текті тайпа», – дейді.

«Жами`ат-Тауарихта» және өзге де шежірелерде Маңғыт тайпасының Түмбене ханның үлкен ұлы Жақсыдан өрбитіні айтылған. (Түмбене – Шыңғыз ханның төртінші атасы). Ал «МҚШ» -да ( 52-бөлім): «Қамұқ Моңғолды Қабұл қаған билеп тұрған еді» деп, «Алтын топшыда» да: «Қамұқ Моңғолды Қабұл қаған билеп жүрді» делініп, «Хамаг Монғол – ХІ ғасырдың орта тұсында құрылған Моңғол ұлысының атауы» деп түсіндірілген (41-б.). Қабыл хан – Түмбененің алтыншы ұлы. Бір ғасырға үш ұрпақтан деп есептесек, 1155 жылы туған Шыңғыз ханның үшінші атасы Қабыл-хан және оның ағасы Жақсының өмір сүрген кезеңі 1100 жылдар шамасы. Ендеше Жақсыдан тарайтын Маңғыт қалайша 945 жылы жазылған «Көне Тан тарихына» енбек?

«Жами`ат-Тауарихта» осы Қабыл хан тойда билеп жүріп Цзинь императорының (Алтын хан) сақалынан сілкіп ойнағаны жазылған. Ал қидандардың Ляо империясына шүршіттер (чжурчжен) алғаш 1115 жылы шабуылын бастап, тек 1128 жылы ғана толықтай жеңіп, өздерінің Цзинь империясын құрған. Қабыл ханның қонаққа баруы осы 1128 жыл төңірегі боуға тиіс. Ендеше  Қабыл хан өз замандас ағасы Жақсының ұрпақтарынан келешекте тарар, тарлса да әлі тайпа болар санға жетпеген маңғыттарға қалайша «қаған болып билеп жүрмек»? Сондықтан, М.Мағауин көрсеткен қытай деректеріндегі «менгу», «мангу»  1100  жылдан да беріде құрала бастаған Маңғыт тайпасының атауы болмаса керек. Тіпті, Маңғыт, МҚШ жазғандай, екі ұрпақ ерте туса да, қытай тарихнамаларына 945 жылы жазылардай бұл рудың айрықша бір ісі туралы дерек жоқ.

Осыншама шатасулардың болу себебі – зерттеушілердің Тан тарихтарына «мен ву» я «мен гу» деген халықтың қандай оқиғаға байланысты жазылғанын айтпай, жалпы мәтіннен тым қысқа, үзік етіп беруінен туып отыр. Шындығында Тан тарихтарындағы мен ву, мен гу – Цзинь (шүршіт) империясымен он төрт жыл соғысқаны үшін тарихқа енген солтүстіктегі өзен халқы. Тұңғыс тілінде қазір де Амур, Уссури, Сунгари сияқты үлкен өзендер «маңгү, маңму», ал кішірек өзендер «маңгуқа(н)», деп аталады. Мағынасы – Қазақстандағы Жем-Эмба, Орта Азиядағы Аму дария атауларындағыдай «ем, ему, жем» – асыраушы. Амур, Уссури өзендері бойын мекендейтін тұңғыс халқы Ульч бүгін де «маңгусал», ал нанайлар «мәмғү, маңбу», деп аталуда. Алайда зерттеушілер Шыңғыз хан басқаруымен құрылған мемлекетті өзен халқына телуін қоймай келеді.  Сөйте тұра олар: «Шүршіттермен соғысқан өзен халықтары неліктен жарты ғасыр өтпестен малшылықпен айналысатын дала халқына айналып кеткен; мұндай жағдайдың болуы мүмкін бе?», деген сұрақтарға жауап айта алмауды.

Қорыта айтсақ, Тан тарихнамаларындағы «мен гу» – өзен халықтары, бүгінгі ульч, нанайлардың ата-бабалары. Ал этносқа қатыссыз айтылған «мәңгі» сөзі VІІІ ғасырдағы түрк жазба ескерткіштерінде «бенгу», ХІ ғасырда Ж.Баласағұн, М.Қашқари еңбектерінде «менгу» түрінде жазылған, 1206 жылы Шыңғыз хан басқаруымен құрылған мемлекет аты «Менгу ел» қазіргі қазақ тілінде мәңгі, мәңгілік сөздерімен бір. Ал Құбылай хан мен оның он  ұрпағы басқарған Юань мемелекетінің және  оның  күміс ақшасының «Юань» атауы – түрктің «мәңгі» сөзінің қытайшаға аудармасы екен.

 

«Моңғол» емес, «Мәңгі ел»!

 

«Моңғол» атауына байланысты зерттеушілер пікірлері алуан-түрлі болғанымен, олар айтқан моңғол, моғол, моғул, муғул, мұңқұл, мыңқол т.с.с. сөздердің барлығы «л» дыбысымен аяқталады. Ал «меңгу» («бенгү», «мәңгі») сөзінде бұл дыбыстың болмауы тағы сұрақ туғызады. Өзгелердей, «моңғол» сөзіне дыбысталуы ғана ұқсас бір түрк сөзін мен де тауып алып, дүрмекке қосылсам, сегіз ғасыр бойы шешімін таппай келе жатқан бұл мәселеге тек зиян тигізер едім. Сондықтан «моңғол» атауына тек фонетикалық ұқсас қана емес, сүйенер  тарихи айғағы бар қисынды сөзді таппайынша пікір айтуды жөн санамағанмын.

Бірде қалмақ тарихшысы Э.Хара Даванның жоғарыда аталған кітабынан: «После покорения западных племен Чингисхан является бесспорным властелином всей страны от Алтая до Китайской стены. Объединение всех заключавшихся в ней земель в одно государство несомненно означало намерение восстановить древнюю монголо-тюркскую империю ХІ века», – деген жолдар көзіме түсті ( 64-б.). ХІ ғасырда емес, VІ-VІІІ ғасырларда сол өлкеде  екі рет түрк қағанаты құрылғаны, тарихта оны «Түрк қағанаты» деп атау қалыптасқаны белгілі. «Әлде Түрк қағанаттарының бірі немесе ІХ ғасырдағы Йағлақар-Ұйығыр хандықтары «моңғол» аталған кезі болып па еді?» деген  ой келіп, дерек іздедік.

Л. Гумилев  «Тысячалетия вокруг Каспия» кітабының «Инерциозная фаза– «Вечный эль» тарауында осы Түрк қағанаты туралы: «Именно в этой фазе римляне назвали свою столицу – «Вечный город», тюрки свою державу – «Вечный эль»  (146-б.) десе, «Древние тюрки» кітабында да Түрк қағанаты туралы: «Они сами сознавали это и назвали свою державу «вечный эль», подчеркивая ее устойчивость сравнительно с племенными союзами телесцев и хозяйничанием хищной орды жужаней» деген жолдарға кезіктік (71-б.).

Татарстандық тарихшы Р.Н.Безертинов: «Татары, тюрки – потрясатели Вселенной»  кітабында: «Постепенно орда превращалась в государство, которое называлось у тюрков ханством. Ханства объединялись в каганат. Свое государство тюрки называли Эль или Иль. Оно было более постоянным, чем орда или конфедерация, поэтому тюрки свое государство называли «Вечный Эль». Постоянная потребность объединения в орды и создания государств послужила основой идеологии тюрков. Эта идеология «стремления к Вечному Элю» пронизывает своими лучами всю историю тюркского мира. Благодаря этой идеологии тюрки создали много десятков  империй и ханств», дейді (Новосибирск 2001. 52-б.).

Осынау тарихшылар «Түрктер өз қағанатын «Вечный ель» атаған» деп қандай деректерге сүйеніп жазып жүр екен?» деп, біршама іздеген едім. Орхон «мәңгі тастарындағы» Көлтегін «кіші жазуының» 8-жолында: «Өтүкен иыш олүрсар беңгү ел тұта олыртачысың»  деген сөйлем бар екен. Мұны белгілі шығыстанушы С.Малов «Когда же ты остаешся в Отюкенской черни, ты можешь жить, созидая вечный племенной союз» деп, өзге орыс тілді ғалымдар да «ел» сөзін «племенной союз» деп,  ал В.Радлов пен П.Мелиоранский «бенгу ел» сөзін «вечныя племена обитающия» деп аударған екен.

Қазақ ғалымдары бұл сөйлемді «Өтүкен қойнауында отырсаң, мәңгі елдігіңді сақтайсың сен» (М.Жолдасбеков), «Өтүкен жыныста  отырсаң мәңгі ел тұтып отырарсың сен»  (Қ.Сартқожа), «Өтүкен ұйысында отырсаң мәңгі ел  тұта отырар едің» (М.Мұхитденов), «Өтүкен қойнауында отырсаң, мәңгі ел ұстап отырарсың сен» (Ғ.Айдаров), «Өтеген иеуіште отырсаң мәңгілікке еліңді сақтап қаласың» (Т.Әбенайұлы), «Если ты обитаешь в Отюкенской черни, ты можешь жить, созидая (поддерживая) свое вечное государство» (А.Аманжолов) деп аударған. («Қазақстан» атауын «Қазақ елі» деп өзгертейік деуші замандастарымыз «ел» сөзінің «мемлекет» ұғымын беретінін жақсы біледі).

Қ.Салғараұлы да «Ұлы қағанат» кітабында: «Түрктердің 552 жылы жыужәндарды талқандап, өздерінің мемлекетін «Мәңгі ел», билеушісін «Ел қағаны»  атағаны баршаға аян» (166-б.), «Ресми тарих түрктер құрған мемлекетті «Түрк қағанаты» деп атап, ғылымға солай енгізгенімен, түрктердің өздері олай атамаған. Олар өз мемлекетін «Ел», ал далалық империяға айналған кезде оны «мәңгі» сөзімен толықтырып, «Мәңгі ел» деп атауды қалыптастырған. Сондықтан, жаңаша жыл санаудан кейінгі 552 жылы Орталық Азияда түрктер құрған далалық империяның ресми төл атауы «Мәңгі ел» екенін есте ұстаған жөн», – деп жазыпты (182-б.).

Хара Даван кітабында Шыңғыз ханның түрк текті тайпалармен шайқастарын «означало намерение восстановить древнюю монголо-тюркскую империю ХІ века» деуі  қағанның  сол «Мәңгі ел» мемлекетін қалпына келтіру жолындағы  әрекеттері емес пе? 1206 жылғы  құрылтайға тек «моңғол» лақабты Ергене қоннан шыққан Қияттардан өзге Жалайыр, Керейіт, Найман, Қырғыз, Ойрат, т.б. түрк тайпалары да қатысқаны белгілі. Ендеше, сол құрылтайда Шыңғыз хан мен оны қолдаушы халық, солтүстіктегі жойылып кеткен  тұңғұс-манжұрлық тайпаның атын емес, өздерін VI-VIII ғасырлардағы Түрк қағанатының мұрагері санағандықтан «Мәңгі ел» атауын  шығыс түрктерінің жаңа бірлестігінің (мемлекет) аты ретінде қайта жаңғыртқан. Шыңғыз хан: «Бұдан былай барлығымыз «Мәңгі ел» деп аталайық!» – деп, бұрын Түрк қағанаты кезінде осы тайпалардың ата-бабалары құрған «Мәңгі ел» мемлекетін қалпына келтірейік, жаңғыртайық!» деген соң ғой олардың мұны «шаттана қабылдауы». (Хара-Даван: «Это имя было такое блестящее, что все с пробуждающимся национальным чувством стали гордиться им»).

Меніңше, «моңғол» сөзінің пайда болуы және осы сөздің мағынасы түрктің  «мәңгі ел» сөзінде жатыр.

«Жөн-ақ. Алайда, Шыңғыз хан мемлекетінің әуелгі атауы «Мәңгі ел» болса, ол неліктен ұмытылып, «моңғол» делініп бұрмаланды?» деген сұрақ туады.  Қият, Жалайыр, Керей, Найман т.б. түрк текті тайпалардың бірлесе құрған мемлекеті «Мәңгі ел», сол кездерде қолданыста болған алфавиттердің бұл сөзді  дұрыс таңбалау мүмкіндігі болмауы салдарынан да «мұғұл», «моғул», «монгол» делініп кетуі мүмкін. ХІІІ ғасырда Шыңғыз хан Ордасында қолданылған «ұйғыр жазуы» туралы Тодаева Б. «Монгольские языки» мақаласында: «Диалектная основа последнего неясна; фактически он всегда был наддиалектной формой сугубо письменной коммуникации, чему способствовала не слишком точно передававшая фонетический облик слов письменность, нивелировавшая междиалектные различия. Возможно, этот язык сформировался у какого-то из монгольских племен, уничтоженных либо полностью ассимилированных при возникновении империи Чингисхана», – дейді.

Көптеген тарихылар «Шыңғыз хан елінің жазуы болмаған» деп келеді. Ал сол өңір VІ ғасырдан бергі Көлтегін, Тонұқұқ, т.б. жазба ескерткіштеріне тұнып тұрғанын қаперге алмайды!  Кейінірек, VІІІ ғасырда жалайыр мен қарлықтар  құрған Ұйығыр қағанаты кезінде шығыс түрктері сына таңбалардан гөрі қолайлы санап 21 әріпті «ұйығыр жазуын» қабылдаған сияқты. Бұл жазудың Шыңғыз хан Ордасында 1204 жылдан, ал одан бұрын Найман хандығында қолданылғаны туралы деректер бар. Европалық ғалымдар Ибид, Шпулер, Бартольд, т.б. бұл әліпби соғды әліпбиі негізінде жасалған, ал соғдылар оны кезінде арамей-семит жазуынан алған деген пікір айтады.

Тарихшылар «моғол, моғул» сөздері туралы да түрлі пікірде. Қ.Жалайыр «Жылнамалар жинағында»  керейіт, найман, оңғут, таңғұт, бекрин, қырқыз рулары туралы: «Бұл қауым да белгілі, тәжіктер оларды моғол деп атайтын», – дейді (25-б.). Әбілғазы баһадұр да: «Көшірмешілер көбінесе парсылық не тәжік болғандықтан, не монғол, не түрк тілін білмейді. Тәжікті он күн үйретсе де, «моңғол» сөзін айтуға тілі келмес еді», деген (30-б.).

Шежірешілердің осылай деуінің себебі, – араб әліпбиінде «ң» әрпі болмауынан мұсылман (парсы, араб) елдерінде «мәңгіел» сөзі «мұғұл» «мағол», т.с.с өзгерістерге  ұшырап  айтылып, жазылып  кеткен. (Ал ХХ ғасыр басындағы қазақ қолданған «төте жазудағы»  арабша «ң» әрпін А.Байтұрсынов, татар «жәдитшілері» енгізген). Шын мәнінде, «моңғол» (мәңгіел) мен «моғол, муғул» бір халықтың – шығыс түрктерінің атауы. Сондақтан, Шағатай ұлысының шығыс бөлігінде  (Жетісу, Қашқар) 1348 жылы жеке шаңырақ көтерген мемлекет Моғолстан аталған. Өйткені оның алғашқы билеушісі «мәңгіелдік» Шағатайдың алтыншы ұрпағы (Хорезмдегі Бамиан қамалын алғанда қазаға ұшыраған тұңғыш ұлы Мүтүгеннен тараған) Тулық Темір болды.

Сондай-ақ, Ақсақ Темір ұрпағы Бабыр 1526 жылы Индияда құрған мемлекет те «Ұлы Моғолдар» империясы аталды. Бұл атаудың да мағынасында «мәңгі ел» сөзі жатыр. Өйткені Әмір-Темір  шығыс түрктерінің (мәңгелдіктердің) Барлас руынан. «Жами` ат-Тауарих» Барлас руын Түмбене ханның үшінші ұлы Қашулыдан таратады. Ал Шыңғыз ханның үшінші атасы Қабылхан осы Түмбененің алтыншы ұлы…

«Мәңгі ел» атауының «моңғол» болып өзгеріп кетуіне екінші бір үлкен себеп – осы мемлекетке қатысты  күллі шежіре, тарихтардағы қытайлардың «менгу», парсылардың «мугул», могул» деп жазғандарын, европалық, әсіресе орыс зерттеушілері өз шығармаларында жаппай «монгол» деп  өзгертіп жіберген. Сөйтіп, «моңғол» түріндегі сөз негізінен солардың шығармалары арқылы соңғы екі-үш ғасырда ғана пайда болғанын көреміз.

«Мәңгі ел» сөзінің ұмытылып, бұрмалануының үшінші себебі – Шыңғыз хан ұрпақтары Қытайдағы биліктен 1368 жылы қуылғаннан соң, XIV ғасырдың аяғында қытай әскерінің «Мәңгі ел» қарашаңырағында қалған түрк текті халықты дүркін-дүркін қырғынға ұшыратып, халқы сиреп қалған өлкеге солтүстіктен бөтен тілді тұңғұс-манжұрлық тайпалардың жаппай қоныстануынан деуге болады…  

 

«Моңғол» – этнос атауы болмаған.

 

Жоғарыда келтірілген және басқа да ХІІІ ғасырдағы қытай деректерінде: «Бұрынғы менгу (мангу) жойылған, ал қазіргі «менгуміз» деп жүргендер кәдімгі татарлар» делінуі, 1310 жылы жазылған «Жами`ат-Тауарихта»: «Большую часть тюрков теперь называют монголами. Подобно тому, как перед этим татары стали победителями, то и всех других стали называть татарами» (77-б.) – делінуі, «мәңгі ел — моңғол» атауының (татар атауы да) ол заманда этносты емес, тайпалар бірлестігі (мемлекет) атауы болғанын байқатады. Меніңше, Шыңғыз хан мен ол құрған мемлекеттің тарихына қатысты зерттеулер жасаған бұрынғы, кейінгі тарихшылардың бәлен ғасыр бойына «моңғол»  мәселесінің  шешімін таба алмау себебі – «моңғол» сөзін олар «этнос атауы» деп санаған. Ал шындығында, Мәңгі ел (Моңғол) – шығыс түрк тайпаларының Шыңғыз хан басшылығымен құрылған бірлестігінің, мемлекетінің  атауы болған (КСРО дегендей).

Сондықтан, «Жами`ат-Тауарихтың»: «Большую часть тюрков теперь называют монголами», – деуін: «түрктердің үлкен бөлігі әп-сәтте ассимиляцияға ұшырап «моңғол этносы болып кетті», – деп емес: «Мәңгі ел» деген бірлестіктің, мемлекеттің халқы болды» деп түсіну керек. Ассимиляциялану үшін саны басым бөтен халықтың құрамында ұзақ уақыт болу қажет. Ал одақтың құрамына кіріп ортақ атпен аталу – әлдеқайда жылдам шаруа.  1991 жылы 8 желтоқсанда КСРО  ресми таратылысымен 12 күннен соң-ақ ТМД деген жаңа одақ атын қабылдағанымыз осыған дәлел. «Жами` ат-Тауарихта»: «Большую часть тюрков теперь называют монголами. Подобно тому, как перед этим татары стали победителями, то и всех других стали называть татарами», (І т.,1 к.,77-б.) — делінуі шежірешінің шатасуы емес, шығыстағы түрк тайпаларының бір кездері Татар аталған бірлестікте болып, ал Шыңғыз хан кезінде Мәңгі ел (моңғол) аталған бірлестікке (мемлекетке) біріккенін айтқаны деп түсіну керек. Шетелдіктердің құлағында жеке бір түрк тайпа, руының емес, олардың әр кезеңдерде құрған Бірлестіктерінің аты  (бұрындары татар, кейіннен «мәңгіел» (моңғол) сөздері) жатталып қалуы да осыдан.

Абайдың  «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» мақаласында: «Асыл түбі қазақтың сол татар» деуі де қазақ құрамындағы рулардың көпшілігі бір замандарда «Татар бірлестігінің» құрамында болғанын көрсетеді. Бірақ, одақ атымен Татар, Мәңгі ел (моңғол) аталып мемлекет құрса да шығыс түрктері өздерінің тайпалық (Керей, Найман, Жалайыр, Ойрат, т.б.) аттарын еш жоғалтпағанын, кейіннен Қазақ, Өзбек, Ноғай, Қалмақ аталған бірлестіктерге ұйысып, онда ұзақ  болғандықтан  этностық дәрежеге жеткені белгілі.

«Мәңгі ел» қарашаңырағында XV-XVІІІ ғасырларда Ойрат тайпасы күш алып, билікке таласқанда, тек Шыңғыз хан ұрпағын  жақтаған халық  «моңғолдар» деп аталған. Ал 1912 жылдан бастап Ойраттар да қайтадан «моңғол» атанып отыр. Бұл да Мәңгіел  (моңғол) этностың емес, бірлестік (мемлекет) атауы екеніне дәлел. Өйткені, Бірлестікке, Одаққа  кіруге де, шығып кетуге де болады.

«Ел» сөзінің мағынасы ру, тайпа атауынан жоғары екені түрк тілін жақсы білетін кісіге мәлім. Көлтегін ескерткішіндегі «бенгу ел» сөзін орыс зерттеушілері «вечныя племена обитающия» деп аударса, ал қазақ ғалымы А.Аманжолов «вечное государство»  деп аударуы осыдан.

Бастапқыда «моңғол» сөзін этнос атауы деп қабылдаған Л.Н.Гумилевтің кейіннен бұл мәселе туралы: «…в собирательном значении, именно как «название определенного политического комплекса, в который входят племена и народы различного происхождения»  деуі оның «моңғол» этностың емес, тек бірлестіктің атауы екенін меңзегені болса керек.

Сондықтан, мен ілгеріде И.П. Петрушевскийдің: «Тюрки» – термин не столько этнический, сколько социально-бытовой»,– деген пікірін: «Монголы» – термин не столько этнический, сколько административно-идеологический»,– деп түзетер едім.

 

   Мәңгі ел болу – түрк  идеологиясы

 

Шетел ғалымдарын, әсіресе Шыңғыз ханның жоқтан бар жасап, 25 жыл көлемінде-ақ Рим империясынан екі есе үлкен мемлекет құрғаны таңдандырады. Мұндай табысқа жету үшін халықты жұмылдыра аларлық мықты идеология қажеттігі белгілі. Меніңше, Көлтегін мәтініндегі «мәңгі ел» сөзі мемлекет атауынан гөрі қағанатты  құрушы халықтың идеологиялық ұстанымына келеді. К.Маркс ХІХ ғасырда «Европаны коммунизм елесі кезіп жүр» дегеніндей, жеңілмейтін, жойылып жоғалмайтын «мәңгі ел» құру идеясы түрк текті халықтардың  сан ғасырлық арманы, ұмтылысы болған. Ал Шыңғыз хан осы арман-идеологияның атымен  құрған мемлекетін 1206 жылы  «Мәңгі ел» деп жариялаған. Академик В. П. Васильевтің «моңғол» атауы туралы: «Это — имя было введено официально только после образования державы Чингис-хана, когда понадобилось общее имя для всех монголоязычных племен» деуі осыдан. Әрине, түрк сына жазуларын оқу сырын даниялық В.Томсен 1893 жылы ғана ашқандықтан, ХІХ ғасырда өмір сүрген  орыс тарихшысы В.Васильевтің «бенгү ел» (мәңгі ел) сөзінің  Шыңғыз ханға дейін де болғанын білуі мүмкін емес еді. Және де бұл атау Түрк қағанаттары  кезінде де бола тұра, тек Шыңғыз хан кезінен бастап қана пәрменді таралғаны шындық.

Сол  тарихи дәуірді  зерттеушілер  ортасында Шыңғыз хан құрған мемлекеттің халқы қандай  тілде сөйлегендігі жөнінде бір тұжырым болмай келеді. Ал Түрк қағанаты кезінде түрк тілінде сөйлеген халық, дәл осы территорияда «Мәңгі ел» идеологиясымен мемлекет құрған соң «мәңгіел» (моңғол) тілінде сөйлемесі, өзінің түрк тілінде сөйлеуін жалғастыра берері түсінікті. Өйткені, тіл – этноста болады, ал  «идеологияның тілі» деген болмайды.  Сондықтан: «Шыңғыз хан мен халқы моңғол тілінде сөйлеген» деу: «КСРО халқы КСРО тілінде (немесе коммунизм) тілінде сөйлеген» дегенмен бірдей өрескелдік.

Сондай-ақ: «Шыңғыз хан мен оның ұрпақтары неге моңғолдан әйел алмаған?!»  деген сұрақтар да: «КСРО-ны құрған Ленин неліктен әйелін КСРО (коммунист) ұлтынан алмаған?»  дегендей, мемлекеттің, идеологияның атауын «этностың аты» деп ұғып, қабылдау тудырған шатасу. Міне, ғасырлар бойы тарихшылар мен жұртшылықтың «моңғол» атауы төңірегінде бір пікірге келе алмауы осыдан. Бұған қоса, 552 жылы Түрк қағанаты құрылған, 1206 жылы  Шыңғыз хан Түрк қағанатын жаңғыртып «Мәңгі ел» мемлекетін құрған өлкеде  қазір «моңғол» атанып отырған халықтың кімдер екенін, ол елде кейінгі  ғасырларда болған тарихи өзгерістерді білмеуден дер едім.

Л.Гумилев «Древние тюрки» кітабында: «Тюрки (Түрк қағанатын айтады.– Х.Қ-А.), потомки хуннов, ничего не знали о своих предках, также как монголы Чингисхана ничего не знали о тюрках. История Срединной Азии не может быть нам понятна, если мы не учтем двух разрывов традиции», депті (377-б.). Бірақ «МҚШ»-ның 113-бөліміндегі Теміршіңнің: «Ерікті Тәңірі аталып, ана Өтүкенге жеткізіп…» деуі, «Алтын тобшыдағы»: «Боғда Шыңғыс қаған жоғарғы Тәңірге сыйына жарлық болдырып:

«Өз төрелегіңмен

Өтүкеннің үстіне,

Менен биік күштіні

Пайда болдырмадың сен!

Менен биікте

Малақайым ғана тұр!»,

– деп малақайын шешіп алып, төрге қойып, бас иіп тәңірге сыйынып, сол күні әбден қызғанша шарап ішкен екен» (207-б.) деген жолдар Шыңғыз хан мен оның замандастары да, ХVIII ғасыр басындағы «Алтын тобшы» авторы да Түрк қағанаты кезіндегі ата-бабалардың «Өтүкен иыш олүрсар беңгү ел тұта олыртачысың» деген «Мәңгі ел» құру арманымен, идеологиясымен таныс болғанының дәлелі дей аламыз.

 

 

 

 

«Өтүкен» – өткеніміз екен 

 

«Өтүкен йыш», «Өтүкен жер» сөздері Мойын-шор_(21,19) (759 ж.) және Тонұқұқ _(15,17) ескерткіштерінде көп кездеседі. М. Қашқари «Диуани Лұғат ат-Түрк» сөздігінде» (№758-мысал): «Өтүкен – «Татар даласындағы Ұйғырға жақын маңдағы жердің атауы» делінген. Е.Бретшнейдер «Өтукен – Қарақорым қаласы қасындағы, Орхон өзеніне жақын тау» дейді. Ал Ә.Тарази аталған еңбегінде «Өтүкен» сөзі жайлы: «От» – мал жейтін шөп, мал жайылатын шалғын, ал  «кен» – «мол», көп», «таусылмайтын» мағынадағы сөздер» деген пікір айтады. Рас, ХІ ғасырда жазылған М.Қашқари «Сөзігінде»: «atqa ot bergil» (атқа от бергін),  « ot өndi» делінген. Алайда, «Кен» (кан) – парсы сөзі. ДТС: КАN `(перс.)  рудник, источник» делінген. «Түрк кағандары Орда еткен, қасиет тұтқан Өтүкен мекені неліктен парсыша аталмақ? Ол өлкеде VІ-VІІІ ғасырларда парсы тілі қайдан  жүр?», деген сұрақтар туады.

КСРО шығыстанушысы Б.Я.Владимирцов осы Өтүкен атауына КСРО Ғылым академиясында  1929 жылы арнайы  «По поводу древне-тюркского Өтүкен уйш» атты баяндама да жасапты. Онда ғалым: «Большинство исследователей пришло к заключению, что Өтукен «есть несомненно собственное имя той горной богатой лесом страны, которая в надписях выставляется центром турецкого царства и резиденцией ханов турок» деп, бұл сөз аталған екі «Тан тарихында» иероглифтерімен uo-tәk-kipn түрінде жазылғанын келтіреді. «Монгольский өтүген – етүгүн является шаманским божеством, встречаются эти слова лишь в шаманских или полу-шаманских текстах, а также в шаманских призываниях. «Божество земли, Земля» в монгольских текстах величается etugen eke «Мать-Етюген, «матерью ставшая Етюген», – десе, артынша: «Можно думать, что монг. өтүген этимологически близко со словом өтүг – «назем, место с наземом»; как өтүген, так и өтүг являются номинальными образованиями от өтү-, ср. монг. письм. өтү – «заводится гниль, зарождаются черви», дейді. Әрине, бұл айтылғандар  қате пікірлер.

М.Қашқаридің «Сөздігінде» (№ 926): Өткен, (уткун) – өткен заман, тарих дегенді білдіретіні жазылған. Осы сөз  «Алтай тілдер тобына» жататын халықтарда да бар – өткен, ескірген, көнерген, (тарихи) деген мағынаны береді. Мысалы «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» жинағында: эвенкше: уту – старый, дряхлый; моңғолша өтгөс- старики, старцы; бурятша: үтөө эсэгэ — дед; якутта: өтөх - брошенное жилище, место, где ранее стоял дом, пепелище;  Ендеше Өтүкен – «өткендегі, тарихи, байырғы тұрақтың (елордасының) орны» деген сөз екен. (Абай: «Ескі ойға көңлім толады, Тірілтіп өткен құрғырды»).

Орыс ғалымдарының «иыш» сөзін бір ауыздан «черни» деп аударуы, Б.Владимирцовтың осы «заводится гниль, зарождаются черви»  деуіне сүйенгенінен болар. Осыдан қазақ аудармашылары да барлығы дерлік «ұйыс» сөзін жер жағдайымен байланыстырғаны байқалады. Егер «ұйысында отырсаң» емес, «ұйысып отырсаң» десек, бұл Оғыз тарихындағы «ұйыса қалыпсыңдар ғой, ұйығырлар!» деген көне аңыз сөзіне де сәйкес келер еді. (Асан қайғының «Жер ұйықты» іздеуін де, меніңше, жерді емес, «ұйысқан, ұйыған, бірлігі мықты елді іздеу» мағынасында түсіну керек сияқты). Ендеше, Көлтегін «мәңгі тасындағы»  «Өтүкен» сөзін – Ежелгі, тарихи жұртыңда; «ұйысып» – ынтымақ, бірлігіңді бұзбай отырсаң; «мәңгі елдігің» – мәңгі мемлекеттігің сақталады» деген мағынада түсінген дұрыс болар.

 

«Мәңгі» -Тәңір сөзінің синонимі                                                                

 

Байқар болсақ, Азия шығысындағы түрктердің идеологиясы немесе осы идеология әсерімен құрылған қағанат  аты болумен қоса, «мәңгі ел» сөзі осынау халықты біріктірер  тағы бір маңызды мағынаға ие екен.  Бірде, осынау «мәңгі» сөзінің Шыңғыз ханның замандасы (қарсыласы) Хорезм шаһының ұлы Жәлел ад-диннің «Мәңгіберді» деген лақап атында да бары есіме түсті. Бұл – қазақтың Құдайберген, Тәңірберген, Аллаберген (түркменше Аллаберды, Құдайберды) дегенімен бір. Шыңғыз хан тарихының орысша аудармаларында «Мөнкэ-Көкө-Тенгрин» (Вечное Синее  Небо, Мәңгі Көк Тәңірі) деген сөздердің қатар, әрі жиі айтылу себебі – «Мәңгі» сөзі Тәңірі, Құдай, Алла сөздерінің синонимі екенін, «Ешкімнен туылмаған және мәңгі өлмейтін  Жаратушы» деген ұғымды беруде қолданылғанын көрсетеді. Ендеше «Мәңгі ел» – мемлекет және халықтық идеология атауы болумен қатар, «Тәңірінің елі» деген де мағынаға ие болған екен. Мұндай, «Тәңірінің өзі қолдайтын, қамқорлығына алатын ел боламыз!» деген Шыңғыз ханның ниетіне халық неге шаттанбасын!? «Көкө моңғол» – Көк Тәңірісінің (Мәңгінің) елі» деген болмақ.

Әйтсе де, осындай ежелден арман еткен «Тәңірінің елі» («Мәңгі ел») атануға да қарсылардың болғаны тарихтан белгілі. Мұның себебі, меніңше, Керей, Найман,Татар сияқты тайпалардың бұрыннан-ақ хандық құрып, «Ортақ өгізден, оңаша бұзау артық» деуінен, сондай-ақ кейбірінің христиандық-несторияндық дінді ұстануынан, «Мәңгі көк Тәңірі қолдайтын ел» атын алу өз нанымдарына қайшылық еткендіктен де болар. Бірақ бұл идеяны өзара соғыстардан қажыған көпшілік түрк рулары қолдағандықтан, бәрібір Солтүстік-Шығыс Тұранда «Мәңгі ел» мемлекетін құру идеясы іс жүзіне асырылып, Шыңғыз хан жігерімен Түрк қағанаты тарих сахнасына қайтадан шықты.

 

***

Рашид ад-дин «Оғыз-намада» Оғыз ханның әкесінің аға-інілері бастауымен шығысқа ауған түрктерді Оғыз хан: «Мовал болып кетіңдер!» деп (орысшаға қате аударылғаны байқалады) қарғағанын, сол кезден бастап түркмендердің (оғыздардың) шығыс түрктерін «моңғолдар» деп атайтындығын жазған. Бұған назар салсақ, «мәңгі ел» атауы Оғыз хан заманында-ақ пайда болған. Ал «Жами` ат-Тауарихта»: «О тюркских племенах, прозвание которых было «монгол»  тарауында Рашид ад-дин «моңғол» лақабы бар тайпалар» деп бүкіл шығыс түрктерін емес, тек Қият пен Нүкүзден өрбіп, Ергене қоннан шыққан тайпаларды ғана атайды.

Меніңше, бірінші мысалдағы «Оғыз хан айтты» делінетін «муғал» (моңғол) сөзін Рашид ад-дин қазіргі қазақшадағы «саналарың мұнартып, мәңгіріп кетіңдер!» деген мағынадағы сөз ретінде келтірген. Ал  Қият пен Нүкүзден тарағандарды «моңғол» лақабты түрк тайпалары» деуі, осы тайпалардың Ергене қоннан шыққаннан (есептеуімше ж.ж.с. 600 ж.) соң  «жойылмай, жоғалмай ежелден сақталған халық» дегенді білдіретін «мәңгі», «мәңгі ел» деген қосалқы атауы болғанын  байқатады.  Меніңше, мұндай қосалқы атау алуына мынадай тарихи себеп болған: Қытай солтүстігіндегі шығыс түрктерін  қытайлар сиуңну, сюн ну, хунну, ал  европалықтар гунн атағаны, бірнеше ғасыр бойы күшті империя құрған бұл халық  жаңа жыл санаудың 93-166 жылдары аралығында қытай мен сәнби (татар) шабуылдарынан мемлекеттігінен айырылғаны белгілі. 156-166 жылдары өзге хунну (шығыс түрк) тайпалары Сәнби билеушісі Таңшығайға өз еріктерімен бағынып «татар» атанғанда, тау қойнауына кеткен хуннулық (шығыс түрк)  Құйан (Қиян-Қият) тайпасы ғана я қытайға бағынбай, я «татар бірлестігіне» кірмей, өз еркіндігін сақтап  қалған. Ергенеқондықтардың  «мәңгілер, ежелгілер» атауын иемденуге құқығы болу осыдан. Осылайша олар өздерінің ежелгі, мәңгі мемлекеттен қалған «көненің көзі» екенін білдірмек болған. Қияттардың осылай аталуға құқығын өзге, кезінде уақытша «татар» атанған шығыс түрк тайпалары да мойындаған.

Сондай-ақ, ж.ж.с. VI-VIIІ ғасырлардағы  Түрк қағанаттары кезінде «мәңгі ел» атауының қадірлену себебі, бұл атаудың, Рашид ад-дин жазғандай,  Оғыз хан заманында-ақ пайда болып, шығыс түрктері  Мөде қаған басшылығымен ж.ж.с дейінгі 209 жылы Хунну империясын құрғанда да халқының ана тіліндегі мемлекеттік атауы, идеологиясы болуы да әбден мүмкін.

 

Моңғолхан  болған ба?

 

Осы арада: «Жөн-ақ, «моңғол» ұлттың емес, «Мәңгі ел» деген мемлекет және идея атауы делік. Ал  Хондемир, Әбілғазы шежірелеріндегі: «Түрк ұрпағы Аланша ханнан Татар мен Моңғол тарайды» деп, тарихта болған кісі ретінде аталған Моңғолды қайда жібереміз?» деген сұрақ туады. Осыған байланысты Әбілғазы баһадұрдың «Түрк шежіресінің» мына тұсына тоқталайық:  «Түрк халқы Иафестен Аланша хан заманына шейін мұсылман еді. Аланша хан болғаннан кейін мал мен басы көбейіп, халық байлыққа мас болып, тәңіріні ұмытты, діннен ажырады. Қара хан заманында мүлдем кәпір болды. Егер атасының мұсылман болғанын естісе, оны ұлы, егер ұлының мұсылман болғанын естісе, атасы өлтірер еді… Оғыз тілі шығысымен үнемі «алла», «алла», деп жүрер еді, оны жұрт тілі келмегесін, аузына келгенін айтып жүр деп ойлады. Өйткені «Алла» – араб сөзі, ал араб тілін монғолдың еш атасы білген емес. Баланың жүрегі мен тіліне «Алла» деген сөзді оны сүйгендіктен және әулие тұтқандықтан құдай тағаланың өзі салған еді», – деген әңгіме айтылады. Дәл осы хикая «Жами`ат-Тауарих» пен Қ. Жалайырдың «Жылнамалар жинағында» да жазылған.

Тарихшылар сиуңну (хунну) шәнүйі Мөде мен Оғызды  «бір заманда өмір сүрген, сондықтан бір кісі болуға тиіс» деген жорамал айтады. Олай болмаған күнде де, Оғыз ханның бесінші ұрпағы Ел ханнан туған делінетін Қиян (Қият) Ергене қонға 151 жылы (ІІ ғасырда) кірген десек, ал мұсылман діні Араб елінде VII ғасырда ғана пайда болған. Оғыздың өмір сүрген кезеңі жаңа жылсанаудан бұрын болса, Оғыз және оның Аланша ханнан да арғы бабалары қалайша мұсылман болмақ?! Ендеше, бұл XIII-XVII ғасырлардағы мұсылман шежірешілердің өздерін билеп отырған Шыңғыз хан ұрпақтарының бабаларын да мұсылман етіп жазып, беделін көтеру мақсатымен, кейін болған нәрсені тарихтың арғы төріне шығармақ ниеті деп білген жөн. Екіншіден, өздері «моңғол» сөзінің әу бастағы мағынасын әлдеқашан ұмытып («мұңды», «мәңгіру», т.б. дей тұра), осы сөзді этнос аты деп түсінгендіктен  Шыңғыз хан мен оның «монғол халқын» тарихта болған Моңғол ханнан тараған етіп көрсетпек әрекет сыңайлы.  

Хондемір, Әбілғазы еңбектеріне сүйенген кейінгі зерттеушілер өмірде болмаған жанға тарихтан шынайы орын іздеп, ақыры «сиуңнулар (хунну) Моңғол ханның халқы (протомоңғолдар)» делініп, ал шығыс түрктерінің (сиуңнулардың) Ергене қонды көп жыл қоныстап, Бөрте чене (шина) бастап шыққан Қият ұрпағын «кейінгі моңғолдар» деп атау қалыптасып отыр. Тіпті жер шарындағы ірі бір нәсілге «моңғолоид» деген атау да берілді!

Өтүкенде ұйысып жаңа жыл санауға дейінгі IV ғасырда құрылған Хунну (сиуңну) империясы түрк тілді болғаны әлдеқашан дәлелденсе, VI ғасырда құрылған Түрк қағанатының халқы кімдер болғанын қағанат аты-ақ айтып тұр. Сондықтан дәл осы жұртта XIII ғасырда Қият, Жалайыр, Найман, Керейіт, Татар, Қоңырат, т.б. түрк тайпа-рулары құрған «Мәңгі ел» мемлекетінің халқы да түрк тілінде сөйлегені еш дау туғызбаса керек. Ендеше осынау мемлекеттердің халқын  «протомоңғол», «кейінгі моңғол» атау түбірімен қате! Дұрысы – «Шығыс түрктері» я «Мәңгіелдік түрктер» болуға тиіс.

«Моңғол» этностың емес, шығыс түрк тайпаларының «Мәңгі ел» мемлекеті атауының бұрмаланған түрі болса, «көне моңғол тілі» дегеніміз не нәрсе?» деген сұрақ туады. Расында да, мұсылман шежірешілерінің еңбектерінде «бұл сөз моңғолша олай, түркше былай делінеді» деген тұстар кездеседі. Меніңше, олар «түрк тілі» деп өздері күнде естіп жүрген Орта Азиялық оғыз түрктері (түркмен) мен «аттарын Оғыз хан қойған» делінетін тайпалар Қаңлы, Қыпшақ, Қарлық, Қалаш, Ұйғырдың тілін айтқан. Ал «моңғол тілі» деп, парсы-араб сөздері араласпаған, «мәңгіелдік» шығыс түрктері – Жалайыр, Керейіт, Найман, көне Қияттан тараған Қоңырат, Тарақты, Барлас; Қабылхан ұлдарынан тараған кейінгі Қият, т.б. тайпа, рулардың диалектін  айтқан. (Бұл мәселеге кітабымыздың 8-тарауында кеңінен тоқталамыз).

Тарихымызды дұрыс түсіну үшін оқырмандарға ұсыныс – Шыңғыз хан мен оның құрған мемлекетіне қатысты бұрын-соңды жазылған еңбектердегі «көне моңғолдар», «көне моңғол тілі»  деген сөздерді: «мәңгіелдік  шығыс түрктері», «мәңгіелдік түрк тілі», «Мәңгі ел» мемлекеті деп, түзетіп оқып байқаңыздар. Сонда осы тарихтағы түсініксіз көп мәселенің  түйіні оңай шешіледі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                 

                                                              Екінші  тарау

 

Ұлы  қағанның  екі  есімі  туралы

 

Бірінші есімі – Темучин не сөз?

 

Шыңғыз ханға қатысты шежірелерде оның әуелгі, дүниеге келгендегі қойылған есімі Темучин (Тэмуджин, Төмүчин т.б.) болғаны айтылады. Бұл аттың қойылу себебі «МҚШ»-да: «Сол кезде Йесүкей батыр Татардың Темүжін-Үке, Қоры-Бұқа бастаған татарларын жаулап келгенде… Чыңғыс қаған туыпты.Татардың Темүжін-Үкені әкелгенде туды деп атын Темүжін деп қойған мәні сол» делінген (77-б.). Осылай деп Рашид ад-диннің «Жами` ат-Тауарихында» да баяндалған. (І т, 2-к. 75-б.).

Лубсан Данзанның «Алтын тобшы» кітабында: «Шашу тойында татардың Төмүчинін алып келгенде туды деп, темір бесікке бөлеп, Төмүчин деп атаған жөні осы екен» делінген (47-б.).

Ойланар болсақ, сан ғасырлар бойы айтылып келген осы «дерек» күмән тудырады. Өз қас дұшпанының есімін туған баласына қою түрк текті немесе онымен көршілес өзге  халықтардың дәстүрінде бар дегенді бұрын-соңды кім естіді екен?!

АҚШ-тық зерттеуші Дж.Уэзерфорд: «Куда более сложная  ученая дискуссия развернулась вокруг этимологии этого имени. Подсказкой к пониманию может служить монгольская традиция (!) давать нескольким детям однокоренные имена Из четырех последующих детей Оэлун младший сын носил имя Тэмуге, а младшая дочь – Тэмулун. Видимо, все три имени произведены от одного корня «тэмул», который встречается в нескольких монгольских словах, означающих «рваться вперед», «вдохновляться», «быть изобретательным» и даже «обладать развитой фантазией». Как мне объяснил один монгольский студент, значение этого слово можно проиллюстрировать так: «это взгяд коня, который скачет, куда будет его воля, невзирая на то, чего хочет всадник», дейді («Чингисхан и рождение современного мира», М.2006. 70-б.), өзінің де фантазиялауға  әуестігін байқатып. Бірақ бұл теңеулері ер балалар Тэмуджин мен Тэмугеге жарасқанмен, Тэмулун қызға өрескел боларын ойламаған.

Сегіз ғасыр бойына Шыңғыз хан мен оның империясы туралы мыңдаған адамдар шежіре, тарих жаза отыра, өздеріне: «Темучин деген сөз неліктен түрк тілінде де,  түрк-тұңғұс-манжұр қоспасынан пайда болған қазіргі моңғол тілінде де жоқ?» деген сұрақ қоймағаны таң қалдырады. Егер бұл сөздің мағынасын Ұлы қағанның өз елінен таба алмасақ, оны сол елдің ежелгі көршісі қытайдың тілінен неге іздеп көрмеске! Тіпті қытай тілінен іздемей-ақ, «ол тілде жазғанда осы сөз қандай өзгеріске ұшырауы мүмкін?» деп те зерттеуге болады ғой.  Өйткені, өзге халықтарға қатысты деректерді қытай шежірешілері жазғанда, әдетте ондағы кісі, жер-су, т.б. атауларды өз иероглифтеріне салып, өзгертіп жіберетіні белгілі. Сол себептен өзге ұлт ғалымдарына «бұзылған» сөздерді қайта қалпына келтіру аса қиын. (Сөздері бұрмаланып жеткен  шежірелер тілін тану түрк тілді біздерге қиын соққанда, парсы, араб, орыс, т.б. европалық «моңғолтанушыларға» қайдан оңай болсын!?).

ХІІІ-ХVIІ ғасырлардағы шежірешілер еңбектерінде Темучин делінген бұл сөзді қазақ аудармашылары «Темүжін» деп жазып жүр. Рашид ад-дин Шыңғыз ханның анасын «Оэлун- фуджин» деп, «фуджин» қытай сөзі, түрктің «қатын» сөзі мағынасында екендігін түсіндірген. Осы «фуджинді» де «үжін» деп жазып жүрген аудармашыларымыз ер кісінің есіміне «үжін» сөзін қосу әбестік екенін де ойласа болар еді. «Алтын тобшы» аудармашылары бұл екі есімді «Өгелең үчин, Төмүчин» деп «оңдырмаған». Осындағы «Үшин шеше» деген сөз тіркесі де («қатын – шеше»!)  езу тарттырады…

Ал, Қытайда көп жыл қызмет еткен Н.Бичурин (Иакинф-әкей) көптеген тарихшылар «Алан гоа» деп жүрген есімді «Арунь гоа» деп, қытай тілінде естілмей қалатын «р» әрпін қосып байқаған. Түрк тілінде  екі дауысты дыбыстың қатар келмейтінін ескерген болар, Шыңғыз ханның анасының есімін де өзгелердей «Оэлун» демей «Улын» дейді.

Темучин (Төмүчин, Темуджин, т.с.с.) сөзіне келгенде өзгелер түгіл, өздерін Шыңғыз хан мемлекетінің мұрагері санаушы қазіргі Моңғолия ғалымдары да, Темучин сөзі өздеріне түсініксіз бола тұра, оны қытай тілінің ықпалынан шығарып, «р» әрпін осы сөзге де қосып «Темурчин» деуге неге тырыспай келеді? Әлде мұның түрк сөзі екендігі анықталуын қаламай ма? Ұлы қағанның есіміндегі түрктік «Темір» сөзін жасырғанмен, оның жүздеген ұрпақтарының, халқының есімдеріндегі «Темір» сөзі жасыруға келе қояр ма?! Мысалы Қадырғали Жалайырдың «Жылнамалар жинағы» бойынша Шыңғыз ханның ұрпағынан: үлкен ұлы Жошының он үшінші ұлы Тоқа Темір, ал оның ұлы Бай Темірдің немересі Кен Темір; Жошының өзге ұлдарынан тараған немере-шөберелерінің есімдері Мөңке Темір, Инжіл Темір, Тоқтемір, Илақ Темір, Бектемір, Түлектемір, Тоқта Темір,  Құтлығ Темір, Темірбай;  Ал Шыңғыздың екінші ұлы Шағатай ұрпақтарының ішінде Темір, Бұқа Темір, Өрік Темір, Әбіл Темір, Қабыл Темір, Жұлдыз Темір, Белге Темір, Иса Темір, Бек Темір, Құтты Темір, Аик Темір, Тоқатемір, Шегин Темір есімділері бар. Үгетай мен Тулиден тараған ұрпақтардан да  темір металына қатысты есімділер баршылық. Ендеше, Темучин сөзіне «р» әрпін қосып «Темірчин, Темурчин» десек, еш қателеспес едік.

Кейінгі кездері қазақтың бірқатар «балама тарих жазушылары» Темучинді «Темірші» деп жаза бастаған да еді. Бірақ олар не себептен осылай дегендеріне нанымды дәлел келтірмегендіктен бе, жұрт мұны «Нью-Йорк – қазақтың «ну өрік» сөзінен шыққан» дегеніндей әзілдің бірі санап келеді.  Сондықтан Ұлы қағанның осы  есімі төңірегінде де айтыс түрлі бағыттарда өрбуде.

Мысалы, Хамза Көктәнді «Алтын төркін» (191-б.) кітабында: «Что касается значения самого слова «Тэмужин», монголоведы при всем множестве сведений перевели неудачно, как «Темирши» (железный), что не соответствует значению и далеко от истинного смысла данного слова. При калькообразном точном переводе с древнетюркского языка «тэм» – означает «неприметный», а «ужин» – сказитель, поэт» «Тэм Ужун, Ужун Хас хан, Ужун Хасан, Ужун ата аулие, Шермухаммед Халпа Дурманулы – все это имена псевдонимы Чингисхана» деп, тіптен жұртқа түсініксіз бағытқа кетеді.

Ұлы қағанның осы уақытқа шейін Темучин делініп жүрген есімінің түбірі неліктен «Темір» болуға тиіс екендігіне  шежірешілер еңбектерінен дәлел келтірелік.

Шыңғыз ханның ата-бабасына байланысты олардың еңбектерінде «жаудан жеңілген Қиян (Қият) мен Нүкүз деген екі кісі босқан халқын бастап, Алтай тауының Ергене қон аңғарын төрт жарым ғасыр қоныстанғаны, халық саны көбейіп, аңғардан шығар әуелгі келген жолға сыймағандықтан, таудың темір кені мол тұсын от жағып балқытып жол жасағаны» айтылған. Әбілғазы баһадұр 1663 жылы жазған «Түрк шежіресінде» мұны былайша баян етеді: «…таудан шығатын жол іздеді, таппады. Іштерінде  бір темірші бар еді, сол айтты: «Пәлен жерде бір темір кені бар, соны ерітсе, жол болар еді». Ол жерді барып көріп, теміршінің айтқанын мақұлдады. Елге отын және көмір жинатты. Таудың кен жеріне  ағаш пен көмірді үйіп, жетпіс теріден көрік жасап, жетпіс жерге құрды. Көрікті бәрі бірігіп басты. Құдайдың құдыретімен от күшті жанғаннан соң, тау темір болып аға берді… Сол шыққан күнін той етіп тойлау моңғолдың дәстүріне айналды. Ол күні бір кесек темірді отқа салып, қызарған кезде оны қышқашпен ұстап, төстің үстіне қойып, әуелі ханы, одан кейін бектері балғамен ұрар еді. Бұл күнді тар қапастан шығып, ата жұртына келген күніміз деп құрмет тұтар еді» ( 29-б.).

Шежіреде осы халықтың темір өндіріп-өңдеп, ұсталықты кәсіп қылғаны, қазіргі тілмен айтқанда «шахтер, металлург» халыққа айналғаны айтылған. (Мұның өзі «дала түрктері тек мал шаруашылығымен айналысқан көшпенділер болған» деген қалыптасқан пікірдің қате екенін көрсетсе керек.)

Ендеше, Есуке халқының ата салтында жоқ нәрсені істеп, «өз ұлына жеңілген жауының Темуджин немесе Төмучин есімін қойыпты» деуші шежірелер сөзі жаңсақ. Теміршілік-ұсталықты ата кәсібіне айналдырған халық неге ұлдарына Темірші деген ат қоймасын!?  Ендеше күллі түрк халықтарына да, қазіргі «моңғолмыз» деуші халыққа да мүлде түсініксіз, мағынасыз сөз «Темучин» деуді тоқтатып, теміршілер әулетінен шыққан адамның атын Темірші  (өзге тілдерде, қажет етсе, Темурчи) деп атау тарихи шындыққа келер еді.

Хорезм шаһ мұрагері Жәлеладдиннің хатшысы болып, оның өмірбаянын жазған ан-Насави (?-1249) өз кітабының 1-тарауында Шыңғыз хан жайында: «Племя этого проклятого, известное под названием ат-Темурчи – обитатели пустынь» депті. Бұдан  ан-Насави оның «ат-темурчи» деген есімін естігенін, бірақ мұны Шыңғыз ханның «тайпасының атауы» деп қателескенін байқаймыз.

Татарстан тарихшысы Г.Еникеев «Корона Ордынской империи» кітабында араб тарихшысы Әнувейридің (1279-1333 ж.ж.) еңбегінен: «Когда Чингис хан аль-Темирджи стал царем татарским и завладел странами Восточными и Северными», – деген жолдарды келтірген (М. 2011 ж.,85-б.).

Ал М.Тынышбаев (1879-1937) «История казахского народа» кітабының 112- бетінде: «Рашид –Эддин говорит, что монголы прибавляют к слову «чин» для обозначения мужского рода»; если удалить то окончание и ввести отсутствующее в китайском языке «р» – получится «темр» – железо. Говорт говорит (Г.Говорттың «Чингисхан» атты кітабын айтады.– Х.Қ-А), что по Иокинфу «Темучин» обозначает лучшее железо и сталь. Таким образом, настоящее имя Чингисхана будет не Темучин, а Темыр», – деп жазған екен.

Х.Досмұхамедов (1883-1939) «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» мақаласында: «Шыңғыздың атын Темөшін деу дұрыс емес, Теміршін я Темірші болуы керек.Түрк, маңғол тілдерінің тұқымдас, тумалас екендігін, қытай тілінде «р» дыбысының жоқтығын ескерсек, Шыңғыздың аты Темірші болуға қолайлы бола қалады» депті, 1924 жылы Ташкентте жарияланған кітапшасында. Бұл пікірлер де ілгеріде айтқан ойымызға дәлел болса керек.

Шын мәнінде, қытайдың «Юань-ши» кітабында (Шыңғыз хан әулетінің тарихы») осы есім төрт иероглифпен «Те-му-р-чин» деп жазылған. Бірақ, қытай тілінде «р» иероглифі болса да, айтылғанда жөнді естілмейді. Алайда кейбір қытай  деректерінде «Тэмоджин» деп те кездеседі. Бұл есімнің осындай себептерден «Темучин» делініп кеткені байқалады.  ХІ ғасырда жазылған М. Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-түрк» еңбегінде: «temirci qilic toqidi (темірші қылыш тоқыды, орысшасы – кузнец ковал саблю) дегенінен «темірші» сөзінің мағынасы қазіргі қазақ тіліндегі «ұста» екенін көреміз. Бұған  «Древнетюркский словарь» келтірген Ж. Баласағұнның: «Құтадғу білік»  кітабынан: «temurci etukci jana qirmaci (темірші, етікші және қырмашы; орысшасы – кузнец, сапожник, а также кожевник)  деген мысал арқылы да көз жеткіземіз.

Бүгінде түрк халықтары негізінен «ұста» сөзін қолданады. Бұл сөздің бұрын «ұс» болғанын «Древнетюркский словарь» мысалға келтірген М.Қашқари «Сөздігінен» көреміз: 1.US  искусный: ol us boldi  он был искусным (МҚ І 36); 2. US  думать: men ejla` usdum  я так считал (думал) (МК І 166); М.Қашқаридің осы еңбегінде көрсетілген «Ұс» сөзін қазір «ұста» (ис+к+ус+ный, искусство сөздерінің төркінін бағамдаңыз) десек, ал оның екінші мағынасынан «ұстаз» сөзі (жай шебер емес, ойдың шебері) пайда болған сыңайлы. Бұл сөздер ешқандай да «араб тілінен енген» емес. «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» жинағында: УС  сөзінің якут тілінде «ұс, ұса (өз ісінің шебері, шебер кәсіпкер), тімір ұса – (орысша «кузнец», «слесарь») делініп, якут тілінен эвенктерге де (ұс, моду ұс, сэлэду ұс – кузнец) жұғысты болғанынан көреміз. «Ұс, ұса, ұста» – жалпы шеберлікті білдіргендіктен, түрк тілінде тек темірмен жұмыс қылатын шеберді арнайы «темірші» деп те атаған екен.

Ойланар болсақ, Лубсан Данзанның «Алтын тобшыда»: «Темір бесікке бөлеп, Төмүчин деп атаған жөні осы екен» деуінде мән жатыр. Жаңа туған нәрестеге Темірші деп ат қойылғандықтан ғана шежіреші ұйқас үшін «темір бесік» сөзін айтқан. Болмаса, көшпелі халықтың бесікті ағаштан жасайтыны белгілі.

 

* * *

Жарайды, Темучин есімінің түбірі «Темір» сөзі, ал «Темірші» – ұста деген сөз екенін дәлелдедік делік. Алайда қаған есімі «чин» деген буынмен аяқталады ғой?!  Оның «н» әрпін қысқартып, «ші, чи» дей салуымыз келесі бір қателікке ұрындырмай ма?

Бұрын-соңды тарихшылардан осы «чин» жалғауына қатысты пікір айтқандар тым аз екен. Ал «монголы прибавляют к слову «чин» для обозначения мужского рода» (М.Тынышбаев) деген пікірдің жаңсақ екендігіне Шыңғыз хан туралы шежірелердегі ер кісілердің есімдерінде бұл жалғаудың жоқтығы дәлел. (Рашид ад-диннің «Жами` ат-Тауарихынан» ондай пікір ұшыраспады).

Осы «чин» мәселесін анықтау барысында Шыңғыз хан ұрпақтары арасында, нақтылай айтқанда, Үгетай ханның екінші ұлы Құтанның баласының аты Шынтемір, алтыншы ұлы Қаданның немерелерінің ішінде де  Шынтемір, Шынболат есімділері бар екені байқалды. Мұндай есімдер қазақта қазір де жетіп-артылады. Ұйғыр батыры Чинтомур Махтум туралы жыр, балет те барын білеміз. «Шын» немесе «чин» Темір сөзінің соңына да, алдына да қойылуы оның жалғау емес, сөз екенін білдірсе керек. Түрк тілінде қолданылып жүрген «шын» (чин) деген сөз – қытай тілінен енген. («Древнетюркский словарь»: C`IN  (кит. чжэнь, cin)   правда, истина». Ж.Баласағұн: saңa sөz ajitsa oqun sөz c`ini (сенен сөз сұраса айт сөз шынын); М.Қашқари: c`in sөz (шын сөз).  Л. 1969 ж. 148 бет).

Осы «шын» сөзінің «рас» деген синонимі де бар. Шынтемір есімін «рас темір» деп түсінеміз. Бірақ, ойланар болсақ, «шын-жалған, рас-өтірік» деген сөздер темірдің сапасына қатысты қолданылмауға тиіс. Жоғарыда келтірілген Бичурин-Иакинфтің: «Темучин» обозначает лучшее железо и сталь» деген сөзінде, ол: «шын темір, рас темір»,– деп, заттың темір я емесін анықтап тұрған жоқ, темірдің сапасын  (лучшее) айтқан.  Ал сапалы темірдің мәнісі «шыңдалған темір» емес пе!? Ендеше, «Шынтемір» есімінің басындағы «шын», «Темучин» есімінің соңғы буынындағы «чин» де «шыңдалған» сөзінің негізгі түбірінен алынған «шың» екен. Сондықтан осы есімдер «Шыңтемір» (шыңдалған темір), Темір+шың (Темурчиң) болуға тиіс.

Әрине, «Түрк тіліндегі ықпал әсерімен  «Теміршің» болып айтылады»  деп, бұл мәселеге  нүкте қоюға болар еді. Алайда,  «Шыңтемір» есімі «шыңдалған темір» ұғымын нақты беріп тұрса, ал «Теміршың (шің)» сөзі толық айтылғанда «темір шыңдалған» делініп, зат есім сын есімнен бұрын тұр. Ал бұл түрк тілі заңына қайшы.

«Моңғол-қазақ тілі сөздігінде»: Төмөрч(ин) – ұста» деп жазылған. Ұста – мамандық. Оның кәсібі – темірді шыңдау. Ендеше «Шыңтемір» (шыңдалған темір) – сапалы темірді  білдірсе, ал Теміршың(шің) – темірді шыңдаушы кісіні, кәсіпкерді білдіретін сөз екен.

М.Қашқари «Сөздігінде»: «ЧІҢ ЕТ  изобразительн. звенеть (в ушах): qulaqin c`in` etti  у меня в ушах зазвеноло» деген мысал бар (МК 600₁₃). Бұл түрк тілінде осы еліктеуіш сөздің ХІ ғасырда да жеке сөз ретінде болғанын көрсетеді. (Қазіргі моңғол тілінде бұл еліктеуіш сөз «шингэрэ-х» делінеді). Ал темірді «шің, чің» еткізу  (шіңгірлету)  деген – оны шыңдау, ал шыңдаушы кісі ұста деп аталатыны белгілі. Бұдан «шыңдаушы, шыңдалған» сөздерінің осы «шың, шің» еліктеуішінен пайда болғанын байқаймыз. Ендеше, Ұлы қағанның әуелгі, азан шақырып қойылған  есімі Теміршің – мәңгіелдік (шығыс) түрктері тілінде «Темірді шыңдаушы» (ұста) деген мағынадағы сөз екен.

Сондай-ақ, «темір» сөзіне  өзге кәсіптің иелеріне қолданылатын «ші» жалғауын қосып (етікші, оташы, күзетші, т.б. сияқты)  «темірші» деп  айту да түрк тілінде  бар. Сондықтан бұл есімді «Теміршің» десек те, «Темірші» десек те, мағынасы «ұста» болып шығады.

   

 Екінші есімі – Шыңғыз ше?                                                              

 

«Алтын тобшыда»: «Шашу тойында татардың Төмүчинін алып келгенде туды деп, темір бесікке бөлеп, Төмүчин деп атаған жөні осы екен. Шыңғыс қаған туып, жеті күн өткеннен кейін, мұхит аралының ішінде бір қаралтым құс, күр қара тастың үстінен күн бағытымен айналып, үш күн бойы шақырады…

«Сол қаралтым құс түңлікке қонып,

«Шыңғыс, Шыңғыс!» деп шақырады.

Сол құстың дауысы шыққан себептен,

Шыңғыс қаған деп атаған», (47 бет.)

– делінсе, ал 91-бетте: «Төмүчин дүниеге келгенде Лустың қағаны қасбұға таңба шығарып бергенде, қаралтым құс түңлікке қонып: «Шыңғыс, Шыңғыс!» деп шақырыпты. Сол құстың шақырғанына байланысты оған Шыңғыс қаған деген ат беріп, қаған болдырды» делінген.

Бірақ өзге деректерде Теміршіңге  «Шыңғыз» есімі 1206 жылғы құрылтайда, 52 жасында берілгені айтылады. Шындығында, мұны есім емес, лақаб немесе мәртебе (титул) деген дұрысырақ.

Осы, Шыңғыз немесе Шыңғыс сөзінің не мағына білдіретіні жөнінде де пікірлер сан түрлі. Қаншама ғасырлар бойына шежірешілер, тарихшы, филолог ғалымдардың көңілге қонарлықтай бір шешімге келер түрі көрінбейді.

Моңғолтанушы ғалымдар бұл атауды әрқалай түсіндірмек болады: Қалмақ тарихшысы Э.Хара-Даван «Чингис-хан как полководец и его наследие» кітабында «чингис» сөзінің моңғол тілінде жоқ екенін айтып: «Мы нигде не встречаем удовлетворительного объяснения названия «Чингис», «Так последнее толкование (Рамстет и Реллиот) выводит этот титул из монгольско-турецкого слова «тенгис» – море, т.е. морской хан или хан земель омываемого морем. По моему мнению, это большая натяжка объяснения слова «чингис» от «тенгис»,– дейді (Белград. 1929 ж.52-53-б.).

Осы «монголо-тюркское слово», «түрк-моңғол сөзі» деген өрескел сауатсыз тіркес көптеген зерттеушілердің еңбектерінде қолданылып жүр. Шын мәнінде, Сөз – тек белгілі бір этностың ғана меншігі. Ал оның өзге этностың тілінде дыбысталу, әрі мағыналық жағы да бірдей болып кездесуі «бәлен тілден енген «кірме сөз» делінбеуші ме еді!?

Академик Ц.Дамдинсүрэн де: «Чингис қаған дегені Тенгис (Теңіз) қаған деген сөз секілді»  деуден аса алмаған («Монголын Нууц товчоо», 2004, 123-бап).   Бірақ, мемлекетін сахарада өмір сүретін рулар құрып отырған Теміршіңге  тумысында теңіз көрмеген, теңізден аулақ  жатқан  халқы не себептен «Теңіз хан» деген ат қоймақ?!

Қалмақ ғалымы Рассадин В.И. «Реальна ли гипотеза о тюркском происхождении этнонима ойрад, имен Джангар, Чингис и Гэсэр?» мақаласында: «Относительно имени Чингис-хан можно предположить несколько вариантов его этимологии на тюркской языковой основе. Прежде всего необходимо вспомнить, что это имя произносится в других языках (тибетском, тюркских) как Джингис//Джингиз, а также Чынгыз//Шынгыз. Во-первых, в этом имени можно усматривать, как и в имени Джангар, тюркский глагол džiŋ= (или его глухой вариант čiŋ=) и тюркский же аффикс прилагательного = giz (его зетацирующий вариант). Тогда словоформа džiŋgiz (или ее глухой вариант čiŋgiz) означала бы то же самое, что и тюркский прототип имени Джангар – ‘всегда побеждающий, всегда одолевающий’, что тоже соответствует образу Чингисхана.  Во-вторых, Чингис можно возвести к тюркской именной основе džiŋis// džiŋiš //čiŋis//čiŋiš, образованной от глагола džiŋ=//čiŋ= ‘побеждать’ и означающей ‘победа’. А можно, в-третьих, допустить, что в основе имени Чингис лежит древнее общетюркское слово teŋiz ‘море’, зафиксированное в памятниках древнетюркского языка также в виде tiŋiz. Именно этот вариант со слогом ti, давшем на монгольской языковой почве či, мог дать в монгольском языке словоформу čiŋiz, легшую в основу данного имени. Мы больше склоняемся к третьему варианту» (Элиста: КалмГУ, 2004.) депті. Бірақ қазіргі моңғол тілінде бар «тэнгэс» сөзі, оның бірінші буыны «тэ» неліктен «чи» болып өзгермей-ақ тұр?!

«Теңіз» – түрк сөзі екеніне дау жоқ. Тек тұңғұс-манжұр текті халықтардың сөйлеуінде «тэнгэс, тэнгис» делініп өзгеріске ұшыраған. Осы сөз 1074 жылы жазылған М. Қашқаридің «Диуан Луғат-ат-түрк» еңбегінде  «теңіз» деп берілген (№ 6339 мысал). Ал «Древентюркский словарь» жинағында бұл сөз TEҢIZ делініп, М.Қашқари еңбегінен: «Teңizni  qajүiqin bөkmas» (теңізді қайықпен бөгемес) деген мысал келтірілген. Сондай-ақ Ж.Баласағұн еңбегінен: «Bilig bir teңiz ol uci joq tupi» («Білім бір теңіз, ол үшін жоқ түбі», немесе «оның түбі жоқ») деген мысал айтылған (552).

ІХ-Х ғасырда жазылды делінетін (ал оқиғасы ж.ж.с.дейін болған)  «Оғыз-намада» да «Теңіз» деген кісі есімі кездеседі. Бірақ олардағы Теңіз есімі неліктен «уақыт өте келе Шыңғыз, Чингис боп» өзгеріске ұшырамаған?! Бүгінде өмір сүріп отырған қырыққа жуық тегі түрк халықтардың барлығының тілінде бар осы «теңіз»  сөзі, сондай-ақ қазіргі моңғол тіліндегі «тэнгэс» сөзі неғып «шыңғыс»-қа айналып кетпей, байырғы түрінде қолданылып жүр?!

Әлгі моңғол-қалмақ зерттеушілеріне иланған европалық жазушы Лин фон Паль «История империи монголов» атты кітабында: «Рашид ад-дин относил к 1206 году перемену имени Темуджин на новое – Тенгиз», – деп жазып  жіберген. Шындығында, Рашид ад-дин «Тенгиз» демеген. Хетагуров, т.б. орысшаға аударғанда да  тек  «Чингиз-хан» деп атаған.

Осы есім мұсылман елдері шежірешілерінің еңбектерінің баршасында  және олардың орысша аудармаларында да «Шыңғыз» делініп жазылған. Неге екенін, Қадырғали Жалайыр, Әбілғазы баһадұр, Мәшһүр Жүсіп еңбектеріндегі «Шыңғыз» деп жазылған сөзді, соңғы жылдары қазіргі қазақ тілінде шығарушылар «Шыңғыс» деп өзгертіп жүр. Орыс жазушысы В. Янның кітабы әр басылымында осы есімдегі екінші буын бірде «гиз», бірде «гис» делініп келеді, бірақ романда бастан-аяқ «Чингиз» деп жазылған.

Ал қытай жылнамаларына сүйенген «МҚШ», «Алтын тобшы» және европалық зерттеушілер еңбектерінің көпшілігінде «Чингис» делінеді. Бір таң қалдыратыны – күллі зерттеушілер осы сөздің екінші буынын «ғыз, гиз» ретінде талқылайды да, ал есімді толық жазғанда бұл буынды «ғыс, гис» деп жібереді!

Кейбір қазақ қаламгерлері бұл сөзді  «шың+құз» деген сөздерден құралып, «шың мен құздай биік қаған» дегенді білдіреді» деп жүр. Бірақ, меніңше, «құз» сөзі биіктікті емес, төменді меңзейді. Қазақта «шыңға шығады, құзға құлайды» делінеді емес пе?  «Қазақша-орысша сөздікте» де: «Құз – глубокая пропасть» деп жазылған. Сонда, Шыңғыз – «шыңдай биік, әрі құздай төмен» деген сөз болмақ па? (М.Қашқари «Сөздігінде»: quz taү – таудың күн түспейтін жағы» делініп ( І 325 б.),  quzda qar eksumas qojda jaq eksumas (құзда қар азаймас, қойда май азаймас) деген мақал келтірілген (І 326).

Сондай-ақ, Қ.Салғараұлы да «Ұлы қағанат» кітабында: «Шыңғыс» сөзінің не мағына беретіні кезінде ғалымдар арасында пікірталас тудырып, түрлі болжамдардың өмірге келуіне себеп болғанымен, пәтуалы тұжырымын таппағаны мәлім. Біздің пайымдауымызда: «Шыңғыс» сөзі әу баста «шың» және «ғыз» (күш) деген екі сөзден құралған. Осындағы «шың» – таудың ең биігі», «Кейін уақыт оза келе бірін-бірі алмастырған ұрпақтар санасында «шың» ұғымы бірте-бірте «Тәңір» ұғымына айналып, ауыспалы мағынаға ие болған. Мысалы, қытайлықтар да «Шың» дегенді Құдайдың балама атауы ретінде қолданады», – дейді (382-б.).

Бұл жерде «шың» мен «шын» сөзін шатастырмаған жөн. Біз «рас, ақиқат» синонимі ретінде қоланып жүрген «шын» сөзі  (қытайдың «чжэнь, чин» сөзі) сол тілде де «ақиқат, шын» (истина, правда) мағынасын білдіретіні рас. Жаратушының балама аты ретінде «ақиқат» сөзін қолдану дәстүрін жер шарының әр тарабындағы халықтарда кездестіруге болады. Бірақ «1206 жылғы құрылтай кезінде Теміршіңді «Шын» (чжэнь-ақиқат-құдай)  демей-ақ, осы сөздің «бірте-бірте ауыспалы мағынасына ие болған», сол кезде қолданыста бар  «Тәңір» сөзімен неге атамаған?» деген сұрақ туады. Құрылтайшылар өз ханын «Тәңір» деп атап күпірлікке бармаған екен, ендеше осы «тәңір» сөзінің баламасымен «Шын» деп те  атамаған болар?!

Қ.Данияров «Қазақстанның балама тарихы» кітабында: «Шың – қазақ тілінде таудың ұшар басы, ұшарлығы; ғыс – көне түрк тілінде (қазіргі қазақ тілінде «қияс» түрінде сақталған) нұр, сәуле. Ендеше бұл есім «биік, нұр сәулелі хан» деген мағына береді», – дейді (13-б.). «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде»: 1. Қияс – Қиғаш, қиыс. 2. Қисық, бұрыс, бір қырын. 3. Қыңыр, қырсық, қиқар.  (Алматы 2008, «Дайк-Пресс», 505 бет.).

Ал қазіргі  моңғол тілінде  тау – уул, тау биігі – уул өндөр, Шың – оргил, Тау шыңы – уулын оргил делінеді.  Ендеше  «тау шыңы» да түрк сөзі екен.

Рашид ад-дин «Жами` ат-Таурихта»: «Значение чин – сильный и крепкий, а чингиз – множественное от него число», – дейді (І т. 2 к.150-б.). Егер шежіреші  тау шыңы туралы айтпақ болса оны «сильный и крепкий» демей, «биік» (ал орыс аудармашылары «высокий») сөзін қолданар еді. Ендеше Шыңғыз есіміне тау шыңының еш қатысы жоқ. Ал «қатты», «күшті» сын есімдерімен адамның дара қасиетін бейнелей отыра, бұл сөздерге  «множественное число» қолдану (күштілер, қаттылар, шыңдар!) оның «даралығын» жоққа шығарады емес пе!? Бұдан, шежірешінің «гиз – көптік жалғауы» деуі қате екенін аңғарамыз.

Хондемир Гияс-ад-диннің (1475-1536) «Моғолдар тарихында»: «Все называли его Чингизом и славили новое имя сие, ибо оно значит Царь Царей на языке Туранском» ( СПб, 1834, 18 бет), десе, 1602 жылы жазылған Қадырғали Жалайырдың «Жылнамалар жинағында» да: «Чиңгиз хан темек падшаһлар падшаһы темек болур. Лафа могол білән уа Көкжут теңрі мундағ ат қойдылар. Барча улуғлар ол мағнаны қабул қылдылар» (Шыңғыс хан демек – патшалардың патшасы демек болады. Моғол тілімен және Көкжут Тәңрі  сондай ат қойды. Барша ұлықтар ол мағынаны қабыл қылды») делінген. (Моңғол тілінде «Шыңғыс» сөзінің жоқ екендігін ол елдің ғалымдары айтқанын жоғарыда жаздық).

Ал Әбілғазы хан «Түрк шежіресі» еңбегінде (1663 ж.) Меңлікұлы Көкшенің: «Маған тәңіріден ишарат болды. Темучинға бар, елге, халыққа «бұл күннен соң Темучин демесін, Шыңыз десін, жер жүзінің патшалығын Шыңызға, оның балалары мен тұқымына бердім» деп айтты», – деді. «Шыңның» мағынасы ұлық және қатты деген болар,  ыз – оның көпшесі» – деп жазыпты. (Мұнда «тау шыңы» мен «құз» сөзі туралы мүлде жоқ екенін байқаған боларсыздар?).

МҚШ-да Теміршіңге Шыңғыс есімінің берілу жайы тым қарапайым айтылған. Бірақ оны қазақшаға аударушы М.Сұлтанияұлы кітаптың 63-бетінде: «Шыңғыс» сөзі туралы: «1910 жылы Қазанда Шағатай тілінде басылған «Тауарих хамса» деген  кітапта «Темүжінді соғыс ғылымы тәсіліне қарап, парсыша «Жың анкиз» (жиһангер) – жиңгыз – Шыңғыс» деп  атады делінген. Осы түсінік дұрыс болуы мүмкін», – деп жазыпты. Ау, сонда, 1206 жылғы құрылтайға жиылған Қиыр Шығыстағы моңғол немесе түрк тайпалары жаппай парсыша сөйлегені ме!?

Дж.Уэзерфорд «Чингисхан и рождение современного мира» кітабында: «Монгольское слово «чин» означает «сильный, крепкий, непоколебимый и бесстрашный», а также оно схоже со словом «волк» (чино), именем легендарного первопредка монголов», – дейді (154-б.). «Чино» сөзін француздың «гиено» – шүйебөрі  қасқыр сөзінен шығармағанына тәубе дейміз де!..

Татарстандық Р.Батулла интернетте: «Если разделить слово “Чингиз” по слогам, то мы получим “чин – китай” и “гиз – путешествуй, иди в поход”. “Чингиз” означает завоевание страны чин (китайцев)» – деген де пікір айтады. (Ол «гиз» деп «кез, кезу, жиһангез,т.б.» сөзді айтып «Чингиз» мағынасын  – «Қытайды кез» деп отыр.

Қ.Закирьянов «Шыңғысханның түркілік ғұмырнамасы» кітабында: «Әлемді дүр сілкіндірген ұлы хан алдымен өзін шығыстың билеушісі – Шығыс хан деп атады. Шығыс хан сөзі бірте-бірте әбден құлағымызға сіңген Шыңғысхан сөзі болып өзгерген» дейді (268-б.). О.Сүлейменов те «Атамзаманғы түркілер» кітабында: «Алғашқы қағандық (рулық есімі Темучин Темурчин – Темір адам», «Темірші») таққа отырғызған кезде Шыңғыс хан – «Шығыстың ханы» есімі беріледі», – деп жазады (Алматы. 2011 ж. 350-б.). Алайда 1206 жылғы құрылтайда «Шығыстың ханы»  аталардай Теміршің әлі шығысындағы манжұрларды да, корейлерді де жаулаған жоқ еді.

Жеке зерттеушілердің болжамдарын қабылдауға да, қабылдамауға да болар. Ал осынау, әлі ғылыми бір тұжырым жасалынбаған мәселені оқу орындарының оқулығына енгізіп, шәкірттерден оны жаттауды талап ету сияқты ерсілікке не деуге болады?! Мысалы, еліміздегі жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған «Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы» оқулығында (авт. Жолдасбаев С., Бабаев Д.Атамұра-2003.) 1206 жылғы құрылтайдағы хан сайлау туралы: «Моңғолдың құпия шежіресінде» бұл жағдайды керей ханы Торыға барып айтқанда, ол: «Моңғолдарды жеңіске жеткізетін Жеңісхан болсын» деп бата берген. Сол «жеңісхан» деген сөз моңғолша «шыңғысхан» болып аталып кетсе керек» деп жазылыпты (90-б.). Шындығында «МҚШ»-да 126-бөлімде керейіт ханы Тоғрыл сөзі: «Менің Темүжін ұлымды хан көтеру орынды. Моңғол хандарсыз қалай болмақсыңдар. Бірлік-берекелеріңді бұзбаңдар, Еп, тірліктеріңді үзбеңдер, Аға-жағаларыңды жыртпаңдар» деп қайтара жауап беріпті»,  деп аударылып берілген…

Осынау мысалдарды оқырмандарға ұсыну себебім – «Шыңғыз» сөзі турасында не түрлі пікірлер бар екенінен хабардар ету еді. Баршасымен таныстыру мүмкін емес. Л.Гумилев айтқандай, бұған адам өмірі жетпейді. Ал оқығандағы көз жеткен бір нәрсе – осы тарихтағы көптеген маңызды мәселелердің жауабының әлі табылмағандығы. Сондықтан ештеме шешпеген пікірлерді тізуді жалғастыра беремей, енді өз түйгенімді айтайын.

Рас, бастапқыда мен де тарихымыздағы жұмбақ сөздер сырын  фонетикалық ұқсастық арқылы ашпақ болғанмын. 1993 жылы көктемде Нидерландиядағы Түрк мәдени орталықтарында кездесулер өткізіп жүргенімде «Дченгис» (әлде Дженгис») деген кісі есімін естіп елең етіп, мағынасын сұрағанмын. Сөйтсем, қазақтың «жеңіс» сөзі екен. Ендеше Шыңғысхан сөзі «Жеңісхан» немесе «Жеңгішхан» дегеннен тумады ма? Орыстардың өз патшаларын «победоносный», қолбасшыларын «генералиссимус» деп атағаны сияқты, соғыстарда  жолы болғыш Теміршіңді  халқы «Жеңгіш хан» деп атауы әбден мүмкін-ау!» деген де ой келген.

Алайда Рашид ад-дин «Жами`ат-Тауарихында»: «Значение чин – сильный и крепкий», Әбілғазы баһадұрдың: «Шыңның» мағынасы ұлық және қатты деген болар» деуі, мұнда «жең, жеңу» етістігі немесе «тау шыңы» мен «құз» зат есімдері емес,  «қатты» (крепкий) сын есімінің синонимі «шыңдалған» сөзінің «шың» буыны тұр деген пікірге келтірді. Сондай-ақ, Ұлы қағанның «Темучин» және өзге тілдерде «Чингиз» делінетін екі есімінде де бар «чин» буынының мағыналары да бір емес пе екен деген ой тудырды. Теміршің мен Шыңтемір сөздерін зерттеуден кейін «Шыңғыз» есімінің бірінші буыны «Шың» – осы «шыңдалған» сөзінің түбірінен (Шыңтемір есіміндегідей) алынған деген пікірге келдік. (Ал «шыңдалған» сөзінің негізі «шың», «чің» еліктеуіштерінен пайда болғанына М.Қашқари «Сөздігінен» мысал келтіргенбіз).

«Шыңдалған» – қазақтар қазір де қолданып жүрген түрк сөзі. Ал  қазіргі моңғол тілінде мұндай сөз жоқ. Ол тілде «шыңдалу» – тужирэх, ал «темір шыңдау» –төмөр ширээх делінеді.

Енді, «Шың» сөзімен бірдей жұмбақ болып келген «ғыз» мәселесіне көшейік. Қазақ тілінде етістік сөздерге жалғанатын дәл осындай «Өзгелік етіс жұрнағы» бар (мысалы: бол+ғыз, тұр+ғыз, бар+ғыз, ұр+ғыз, т.с.с.). Көне түрк тілінде осы «ғыз» жұрнағы сын есім сөздеріне күшейтпелі мағына беру үшін қолданылғанын байқаймыз ( нық+ғыз = нығыз, нақ+ғыз = нағыз). Т.Әбенайұлы «Шыныңа көш, тарих» кітабында мұны «нақ-нақғыз-нағыз, нық-нықғыз-нығыз» деп көрсеткен (31б.). 1206 жылғы құрылтайда Теміршіңге «күшті әрі берік, қатты, қайратты» деген атақ бергенде темірді құрметтеуші қауым мұны «шыңдалған» сөзі және «ғыз» қүшейтпелі жұрнағы арқылы пайда болған Шың+ғыз сөзімен білдірген екен. Нәтижесінде «Шыңдалғаннан да асып шыңдалған хан» деген мағынаны білдіретін сөз, ұғым жасалған.

________________________________

Осы тарау жазылғаннан соң біршама уақыт өте, бала кезімде оқыған, Г.Рубруктің 1253-1255 жылдары жазған кітабын қайта парақтаған едім. Баршамыздың іздеп, таппағанымызды ол жеті ғасыр бұрын меңзеп жазған екен!..

Біздікі әуестік қой. Бірақ мұны Шыңғыз хан жайлы том-том кітап жазған тарихшы-ғалымдар қалай байқамаған?!

Г.Рубрук: «Наконец, когда окончена была грамота, которую хан посылает вам, они позвали меня и перевели ее. Содержание ее насколько мог понять его через толмача, я записал. Оно таково: «Существует  заповедь вечного Бога: на небе есть один только  вечный Бог, над землею есть только единый владыка Чингис-хан, сын Божий, Демугин Хингей (т.е.  «звон железа». Они называют Чингиса звоном железа, так как он был кузнецом, а вознесясь в своей гордыне, именуют его ныне и сыном Божьим!.) – депті («Путешествие в восточние страны», Алматы,1993 ж.159-160-б.).

Рубруктің Ұлы қағанның есімін «звон железа (темір шыңылы) деуі М.Қашқари еңбегіндегі «Чің, шің, шың» сөзерінің мағынасына дәл екенін («ЧІҢ: чің ет – изобр.звенеть (МК 600₁₃); Шіңрақ – звонкий звук (МК 611₁₃)  және оның екі есімде де барын көреміз.

Әрине, Рубрук «темір шыңылын» айтқанымен, осы, еліктеуіш шыңылдан «шыңдалған» сөзі пайда болғанын, ол сөз металдың ғана емес, ерекше мықты кісі деген ұғымға ие екенін түрк тілін білмейтін  шетелдік болғандықтан, түсінбеген де шығар…

Сонымен, Ұлы қағанның  есімі Теміршің де, «мәртебесі» Шыңғыз  да темір металына қатысты болып шықты. Тек,  «Теміршің» – «темірді өңдеуші, шыңдаушы – ұста» деген сөз болса, ал «Шыңғыз» – теміршілердің тілдік қорындағы  « шыңдалған»  сөзінің басқы «шың» буынына «ғыз» жұрнағын қосу арқылы күшейтуден пайда болған – «Нағыз шыңдалған кісі» деген мағынадағы сөз  екен.

 

 

 

                             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

 

                                                                     Үшінші тарау

 

Түп-тұқияннан Бөрте — бабаға шейін

 

 

Түрк есімді  Бөрте – моңғолдың түп атасы

 

Шыңғыс хан тегі туралы ХІІІ ғасырдан бастап жазылған шежіре, тарихтардың кей тұстарында бір-бірінен айырмашылықтар болғанымен, барлығында дерлік оның түп атасы ретінде Бөрте-чинуа (шина, чене,т.б.) есімі аталған. Мысалы, «Иеке Мәңгіел ұлысы» ордасында 1240 жылы жазылған делінетін «МҚШ»: «Шыңғыс қағанның құзар тегі Дергей жоғары Тәңірден жарасты туған Бөрте-Чыну екен. Кербезі (әйелі) Қоғай Марал екен. (Олар) теңіз кешіп келді», деп басталады (Н.Базылхан  аудармасы.). Ал Лубсан Данзан «Алтын тобшыда» Шыңғыз ханның арғы ата-бабалары Индиядағы құдайдан (Бұдда) жаралғанын айта келе: «Тибеттің ең  әуелгі Күжүн Сандалиту қағанынан тараған Далай Собин Алтын Сандалиту қағанның үш ұлы болады. Үлкені Борочу, одан кейінгісі Шибагучи, кенжесі Бөрте Чинуа екен. Олар өзара ақылдасып, Бөрте Чинуа солтүстік тарапқа мұхит, теңізден өтіп, жат жерге келіп, ері жоқ Қоға Марал есімді қызды алып, жаттың жерін мекендеп, Моңғол әулеті атанады»,– делінген. (Ауд. Ж.Қамай). Сөйтіп, «Алтын тобшы» бойынша Бөрте Чинуа тек Шыңғыз ханның ғана емес, бүкіл «Моңғол әулетінің» (халқының) түп атасы екен.

Моңғолия ғалымы О.Сүхбаатардың  «Моңғол тіліне кірме сөздер» («Монгол хэлний харь үгийн толь», Улаанбаатар. 1997.) жинағының 43-бетінде «Бөрте» сөзінің түрк тілінен енгені: «bөri– bөridә; -деп көрсетіліп, қазіргі моңғолшада бұл  «чоно» (қасқыр) деген  сөз екені айтылса, 47-бетте «Бүри» сөзінің де түрк сөзі екені көрсетіліп: БҮРИ түрк. Buri/bөri~bөrite; – деп жазылған. Осы «Сөздікте» «Марал» сөзінің де түрк тілінен енгені айтылған.

Егер «моңғол әулетін құрушы» Бөртенің өзінің де, солтүстікке келгендегі үйленген жұбайының да есімі түрк сөзі екенін қазіргі моңғол  ғалымдарының өздері мойындап отырса, Бөртеден өрбіген халықты, оның жиырма екінші ұрпағы Шыңғыз ханды да неліктен «моңғол» деп сегіз ғасыр бойына  шатасып жүрміз? «Түркше есімді Бөрте Индия мен Тибеттен келетіндей, ол елдер Түркстан емес еді ғой!?»,– деген сұрақ туады.

«Бөрте» – қазақ тілінде бар,  жануардың түсін білдіруде  қолданылатын сөз (бөрте ат, бөрте ешкі, («Дайк-Пресс», Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 86-бет.).  Қазақтың халық ертегілері әдетте: «Ерте, ерте, ерте екен, Ешкі жүні бөрте екен»,– деп басталады.  «МҚШ» аудармашысы:  «Қазақ тіліндегі  «бөр» түбірінен өрбіген «бөрте, бөрі, бөрту, бөртпе» т.б. сөздер «көкшіл, сұр, көкшулан түс, жылқы, ешкі, қасқырдың көкшіл сұр түсі, сол түске айналуы» деген мағынада», – деп түсіндіреді (83-б.). Ендеше, «Бөрте» – қазақ тіліндегі қасқырды тергеп атайтын «көкжал» деген сөз екен. (Орыс тілінде қасқырды «серый» деп атау бізден жұғысса керек).

Кісі есімі ретінде,  Шыңғыз ханның бірінші әйелінің есімі де Бөрте екені белгілі. ХVІІІ ғасырдың басында найманның Матай атасында Бөрте есімді батыр болған. Қазір Матай ішіндегі Бөртелер Жетісудағы  Ақсу, Бүйен өзені өңірінде тұрып жатыр.

О.Сүхбаатар еңбегінде түрк тілінен  моңғол тіліне енген «Бөрте» – моңғолша «чоно» (қасқыр) сөзі екені айтылғанын көрдік. Сонда МҚШ, «Алтын тобшыда» жазылған «Бөрте Чоно» деген сөздер «Қасқыр Қасқыр»  болып шығады емес пе!?

«Чоно, шина» сөзінің мағынасы, Т.Әбенайұлының пікірінше, түрктің «шайна»  сөзінен пайда болған. «Шайна – ауызға салып тіспен ұстау деген сөз. Бұл, бөрі немесе қасқыр деген сөздің тергеп аталуы. Алайда, зерттеушілер бұл сөзді моңғолдың «чоно» – қасқыр деген сөзіне жорыған»,– дейді «Шыныңа көш, тарих!» кітабында (20-б.).

VІ-VІІІ ғасырлардағы Түрк қағанатын құрушы әулеттің де атауы қасқырдан туған делінетін Ашина болуы «ашина, шина, чене, чоно» сөздерінің түп-төркіні көне түрк сөзі екенін байқатса керек. Бірақ Л.Гумилев «Три исчезнувших народа» атты еңбегінде моңғолдың «чино» сөзінің алдына көне қытайдың мәртебелілікті білдіретін «а» дыбысының иероглифі қосылып, «қайырымды бөрі» дегенді білдірген деп есептеген. Осы пікірге қатысты зерттеушілер: «Неліктен Түрк қағанатын құрушы әулет атауы «моңғол сөзі» болмақ, бұл сөзге неліктен «қытай иероглифі қосылмақ?» деген сұрақтар қоймағаны таңдандырады.

Қ.Салғараұлы «ашина» сөзі түрктер қытай жазба дерегіне ілігіп (545 ж.), алғаш танылғанынан кейінгі 100 жыл бойына аталмай, тек Бірінші Шығыс Түрк қағанаты құлағаннан он жыл өткенде (646 жылы)  ғана тұңғыш рет шеху Хылудың есіміне тіркелгенін айтады.  «Ашнұ» – М.Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк» жинағында бар, «алғашқы, бұрынғы, әуелгі» деген мағынаны білдіретін сөз. Кейіннен, Екінші Түрк қағанатында билеушілер жиі ауысып жатқан заманда қаған есіміне «ашына» сөзін тіркеу арқылы оның әуелгі, 545 жылдардағы қағанатты құрушылардың ұрпағы екенін білдірмек болғанын жазады Қ.Салғараұлы («Ұлы қағанат» кітабы). Алайда бұл пікірге тарихшылар тиісті көңіл бөлмегендіктен қосымша деректер келтіруге тура келеді.

М. Қашқари «Сөздігінде»: «Ашнұ» – частица, обозначающая «перед, раньше»; мен андан ашну келдім (мен одан ерте (бұрын, асып) келдім) «я пришел раньше него» деген мысал бар (№ 697). Сондай-ақ «Древнетюркский словарь» жинағында да Ж.Баласағұнның «Құтадғу білік», т.б. көне түрк жазба ескерткіштерінен осы сөзге  мысалдар баршылық: ASNU 1. раньше, сперва, вначале: bu aj toүsa asnu edi az toүar когда рождается месяц, то в начале он бывает маленьким (Ж.Баласағұн. 30₄); 2. Uqusqa jiraq erdi asnu jolun` твой прежний путь был далек от мудрости (Ж.Баласағұн. 237<sub>7</sub>);  AS`NUC`A  прежде, сперва, сначала: asnuca jarasurin jarasmazin edgusin javlaqin ajitmaүulun ol  прежде следует спросить, подходящий, или неподходящий, хороший или плохой (Usp 58<sub>18</sub>); ASNUQI  прежний: menin asnuqi azunta qilmis` oz qilinc`im meni inc`a emgatur  мои поступки, совершенные в прежних бытиях, причиняют мне такие страдания (ТТ ҮІ₁₆); asnuqi kun  вчера: seni men oqidim en` asnuqi kun  вчера я вызывал тебя (Ж.Баласағұн 34<sub>6</sub>); AS`UN — возвр. от as – 1. опережать: ol mendin asundi  он опередил меня (М.Қашқари. І 202); asunүil burun  перейди раньше (Ж.Баласағұн. 177₁₁); ol art assadi   он хотел перейти через перевал (МҚ І 277); AS`RUL — juk arttin asruldi груз был переправлен через перевал (МҚ І 547); АS`  переходить, пересекать; преодолеть, переваливать (гору): kogman as`a qirqiz jerina tegi suladimiz  перейдя через Көгменскую (чернь), мы ходили войной вплоть до страны кыргызов (Көл-Тегін ₁₇); arpasiz at asumaz  без ячменя конь не преодолеет (гору) (МҚ І 123).

Осы сөздердің баршасы «aш» (ас, асу) түбірінен екенін көреміз.  Шындығында, осы «ашұн, ашнұ, ас, аш»  сөздері «өтукен, өт» сөздерімен мағыналас. Ендеше, «ашнұ» сөзі «алғашқы», «бұрынғы», «ілгергі», «әуелгі» деген мағынаны білдіретін болса, Шыңғыз ханның жиырма екінші атасы саналатын «Бөрте-шина» есімі  «байырғы-Көкжал, ежелгі, әуелгі, мәңгі Бөрте, Бөрте-баба»   болса керек.

Меніңше, осы  «Бөрте-чинуа» деп жүрген есім  әуел баста  «Бөрте-ашну, ашун» деп айтылған, бірақ мағынасы бастапқыда «қасқыр» болмаған. Ас, асу, асып кету, өтіп кеткен, байырғы, көне, т.с.с. мағынадағы сөздер уақыт өте келе  Бөрте (қасқыр, көкжал) сөзінің орнына қолданыла бастаған. Сөйтіп, «байырғы, өткен» мағынасындағы «ашнұ, ашұн» сөзінен  «қасқыр» дегенді білдіретін ашина, чина, чинос  сөздері пайда болған сыңайлы. Бұл шығыс түрктерінің тілінде болған ауыс-түйіс. Ал қазіргі моңғол тілінде «байырғы, бұрынғы» сөздері урьдын, урьдах, «асу, тау асуы» – даваа, уулын даваа делінеді.

«ASIL- ӨSUL- «увеличиваться» мысалынан «өс, өсу» сөздерінің, «AS`IL- US`TAL -прибавляться» мысалынан «үстеме» сөздерінің де осы «ас» ұғымына жақын екенін көреміз. «Орысша-қазақша сөздіктегі» (Алматы – 1978): «АЗ 1. әліп  (орыс алфавитіндегі алғашқы «а» әрпінің ескі аты. 2. азы, начинать с азов – бастапқы мәлімет, әліптен бастау» деген, сондай-ақ «АС – әуе кемесінің асқан шебері, асқан шебер ұшқыш» деген анықтамалар да ойландырады. (Америка үндістерінің тілі түрк тіліне жақындығын бірқатар зерттеушілер айтып жүр. Мысалы, Орталық Америкадағы тау асуы орысша «Перевал де-Кортеса» делінсе, үндістер тілінде: «Асу де-Кортес» екен!)

 

Тибет пе, Түркстан ба?

Шығыстағы Мәңгіел қарашаңырағында жазылған делінетін «МҚШ», «Алтын тобшы» және осы шығармалар негізінде жазылған өзге еңбектерде де түрк есімді Бөрте-ашнудың   Онон өзені басталатын Бұрқан-Қалдұн тауына өзге жақтан келгені айтылады.

Ал Иран-Сирияны билеген Шыңғыз хан ұрпағы Ғазан ханның тапсырысымен 1300-1310 жылдары жазылған Рашид ад-диннің «Жами`ат-Тауарих» аталатын еңбегінде «моңғол» сөзі туралы: «Пророк Ной (Нух) разделил землю с севера на юг на три части. Третью часть предоставил Яфету (Яфес) – праотцу тюрков. Ной послал Яфета на восток. Все монголы, племена тюрков и все кочевники происходят от его рода», – (ауд.Хетагуров. М.1952. 1т.1к.80-б.) десе, ал «Оғыз-намада»: «Тюркские историки и велеречивые передатчики сооб­щают: когда пророк Ной (Нух)  делил обитаемую часть земли между своими сы­новьями то старшему сыну, которого звали Иафет (Иафес), он отдал восточные страны вместе с Туркеста­ном и тамошними краями…Его летовка (яйлак) и зи­мовка (кышлак) находились в землях Туркестана; ве­сенние месяцы он проводил в Уртаке и в Куртаке, а зимовал он в тех же краях, в местности Барсук, что в Каракуме. В этой местности было два города: один –Талас, а другой Кары Сайрам, причем последний имел сорок больших и золотых во­рот», – деп жазған.

Осы Иафестен туған  Диб-Бакуйдың (оны өзге шежірешілар Түрк деп атайды) Қара хан, Ор хан, Көз хан, Көр хан деген  төрт ұлы болады. Қара ханнан Оғыз туып, «бір жаратушыны» мойындамаған туыстарымен 75 жыл соғысады. «Жами` ат-Тауарихта» бұл туралы: «В конце концов Огуз победил и захватил область от Таласа и Сайрама до Бухары. Некоторые его дядья, братья и племянники, которые к нему не присоединились, поселились (от него) на восток. Среди них так повелось считать, что все монголы происходят из их рода»,– делінеді  (83-б.).

Ал «Оғыз-намада» бұл оқиға: «Огуз сказал: «Если вы признаете господа и его един­ство, то тогда ваши души получат пощаду (аман) и я определю вас для проживания в Туркестане». Однако они этого не приняли, и Огуз преследовал их до Каракурума. И они были принуждены переселиться в степи и долины вдоль берегов реки Тугла и жить там в нищете. Они превратили эти места в свои летовки (яйлак) и зимовки (кышлак).  От бедности, нищеты, бессилия и недомоганий они пребывали в постоянной печали и грусти. Огуз стал называть их мовал, что оз­начало: «Будьте всегда опечаленными, стесненными и несчастными. Носите собачьи шкуры, ешьте только дичь и никогда после этого в Туркестане не появляй­тесь!». [Поэтому, согласно вере туркменов, монголы проис­ходили из рода Кюр-хана, Кюз-хана и Op-хана и явля­ются владыками восточных краев»,– делінген («Оғыз-нама», Баку. Элм. 1987.28-б.).

Осылайша Рашид ад-диннің екі еңбегінде де «моңғол» деген қосымша (лақаб) атпен Түркстаннан шығысқа ауған түрктер аталғаны жазылған. Ал енді бірқатар шежірешілер Моңғолды тарихта болған кісі ретінде баяндайды.

Тарихшы Хондемир Гияс-ад-дин (1475-1536) Түрктің төртінші ұрпағы  саналатын Аланша ханнан Татар мен Моңғол егіз туғанын айтады. «Когда они достигли совершенных лет, отец разделил между ими Туркестан»,– деп  (ауд. В.Григорьев), ал Ергене қонға руын қоныстандырған Қиян (Қият), осы Моңғол ханның алтыншы ұрпағы Ел ханның ұлы екенін жазған  («История монголов. От древнейших времен до Тамерлана», СПб, 1834. 2-6-б.).

Хиуа ханы Әбілғазы баһадұр да «Түрк шежіресінде» (Алматы «Ана тілі», 1992 ж.) Моңғолды  тарихта болған кісі ретінде атап: «Су қайта тартылғанда Нұх мінген кеме Шам жұртындағы Мосул шаһарының қасындағы Жуды тауынан шықты. Иафес атасының әмірімен Жуды тауынан кетіп, Еділ мен Жайық суының арасына қоныс тепті. Иафес өлерінде  өз орнына үлкен ұлы Түркті отырғызды»,– деп, Түркке Ыстықкөл деген жер қатты ұнағандықтан, сол жерде тұрып қалғанын айтады (12-13-б.). Ал Түрк ұрпағы Алынша ханнан Татар мен Монғол хан, Моңғолдан Қара хан, одан Оғыз хан туғанын, одан Ай хан, Жұлдыз хан, одан Меңлі хан, одан Теңіз хан, одан Ел хан, одан Қиян туғанын жазған (52-б.).

Сөйтіп Шыңғыз ханның жиырма екінші бабасы Бөртенің руы Қиятты мұсылман елдері шежірешілері бірі «моңғол» лақабты түрктерден, енді бірі – Моңғол ханнан таратады

 

* * *

«Алтын тобшы», т.б. шығыста жазылған шежірелер Қият Бөртені Индия мен Тибеттен шығарса, ал мұсылман елдерінде жазылған шежірелердегі ортақ оқиға – Ергене қон аңызы.  «Жами` ат-Тауарихта» бұл: «Примерно за две тысячи лет до настоящего (времени) у того племени, которое в древности называли монгол, случилось распря с другими тюркскими племенами и закончилась сражением и войной. Имеется рассказ, заслуживающих доверия почтенных лиц, что над монголами одержали верх другие племена и учинили такое избиение (среди) них, что (в живых) осталось не более двух мужчин и двух женщин. Эти две семьи в страхе перед врагом бежали в недоступную местность, кругом которые были лишь горы и леса и к которой ни с одной стороны не было дороги, кроме одной узкой труднодоступной тропы, по которой можно было пройти туда с большим трудом… Название этой местности Эргунэ-Кун. Значение слова кун – косогор, эргунэ – крутой, иначе говоря, «крутой хребет». А имена этих двух людей Нукуз и Киян. Они и их потомки долгие годы оставались в этом месте и размножились»,–делінген  (М. 1952. І т.1 к. 153-б).  

Осы Ергене қон деген екі сөз жайында да  зерттеушілер бір пікірге келе алмауда. Шын мәнінде,  екеуі де түрк сөзі. Мысалы, Көлтегін Кіші жазуының 13-жолында: «anc`a erig jerta bengu tas toqitdim» (так на стоянке я велел водрузить «вечный камень») – делінсе, 7-жолында: «jazi qonajin жазыққа қонайын» (поселюсь на равнине),– деп жазылған. (Қазақтың «ерулік, жергілікті-тұрғылықты», «қоныс» сөздерімен мағыналас бұл сөздерді осы кітаптың 8-тарауында кеңірек талдаймыз).

Ал Хондемир Ергене қонға Қиян мен Нүкүздің қоныстану себебін: «Олар Татар ұрпағы Сүйініш хан мен парсы Феридунұлы Тур шаһтың қырғынынан қашып тығылды», деген.

Әбілғазы: «Сүйініш хан Қырғыз ханымен тіл табысқаннан кейін өзге түрк елдеріне де елші  жіберіп, көмек сұрады, моңғолдан кегімізді алайық» деп сөз салды»,-дейді.  (Ол  Нүкүзді  Елханның інісінің ұлы десе, ал Хондемир: «Тегуз – двоюродный брат ( Каяна) его с матерней стороны»,– дейді).

«Қиян мен Нүкүз әулеті Ергене қонда тұрғанда әр жамағат бір ру атын алды. Қиян нәсілінен Құрлас  атты бір кісі болды. Оның нәсілі басқа рулардан көп болды, «он құрлас елі» деді. Сол құрлас нәсілінен бір кісіні патша көтерді, бірақ аты белгісіз. Содан кейін үнемі сол құрлас елінен патша сайлайтын болды. Халық Ергене қоннан шыққанда  патшалары құрлас руынан Бөрте чене деген еді»,– дейді  Әбілғазы («Түрк шежіресі»,45-б.).

Соныменен, Орта Азиядағы мұсылман  шежірешілері еңбектерінде Бөрте ашнұдың тегі: арғысы Нұх немересі Түрк (Диб Бақуй), бергісі Ергене қонға қоныстанған Қият, оның Құрлас (он құралас) руы делінген екен. Бұл туралы Қ.Жалайыр да «Жылнамалар жинағында» (25-б.): «Негізі олардың ұрпақтарынан екі адам көшіп Әргәнә қонға барыпты. Алла тағала жар болып 450 жылдай уақыт өткен соң олардың ұрпақтары  көбейіп іргелі ел болды. Оларды, яғни осынау қалың түркті моғол деп атады»,–  дейді.

Бірі империя шығысында жазылып «моңғолдардың түп атасы» Бөртені Тибеттен шығарған, бірі Орта Азияда жазылып, оның (Бөртенің) аталарын Түркстаннан, кейіннен өзін Қият тайпасынан өсіп-өнген «моңғол» лақабты түрктерді бастаттырып Ергене қоннан шығарған  шежірелердің қайсына сенеміз?

1240 жылға дейінгі оқиғаларды баяндаумен аяқталатындықтан сол жылы жазылған делінетін «МҚШ»-да тарих Бөрте ашнұдың «теңіз кешіп келуінен» басталады. Екі аймақта жазылған шежірелердің басталуы әр түрлі болғанымен, орта тұстарындағы  оқиғаларда айырма аз. Мұның себебі, «Жами` ат-Тауарихтағы» «мәңгіелдіктерге» қатысты деректер Хан-балқтан (қазіргі Пекин) 1286 жылы Иранға келген Болат әмірдің айтуынан жазып алынғандығында. Рашид ад-Дин Болат чансянді (министр) өз халқынының шежіресінің білгірі дейді. «Жами` ат-Тауарихта» тарихтың тым тәптіштеп баяндалуы оның ауызшадан гөрі  жазбаша деректен көшірілгеніндей әсер қалдырады. Бұл еңбектің «мәңгіелдіктер» тарихына қатысты бөлімдері Джувейнидің (1226-1283) «Тарих-и-джехангуша» еңбегі негізінде жазылған деген де пікірлер бар. Бірақ бұл еңбекте Шыңғыз ханның аталары, өзінің жастық кезі туралы деректер жоқ, тек Хорезмге келуі кезінен былайғы тарихы айтылған. Рашид ад-Диннің өзі «Алтын дәптер» аталған  шежірені пайдаланғанын  айтады. 

«МҚШ» жайында Ц.Дамдунсүрін: «Бұл шығарманың қытай әрпімен моңғол тілінде жазылған, қытай жерінен табылған  нұсқасы болмаса, көне моңғол әрпімен түсірілген нұсқасы әлі күнге дейін таптырмай отыр. Қытай әлде моңғол (ұйғыр) әрпімен жазылғаны осы күнге дейін белгісіз»,– дейді, кітапқа жазған кіріспеде. Шығарманың түпнұсқасының өзге әріппен жазылғаны я жазылмағаны «белгісіз» болса, онда «көне моңғол әрпімен түсірілген нұсқасы әлі күнге дейін таптырмай отыр»,–  деудің қажеті не? Ондай «нұсқа» болғандығы туралы ешқандай дерек жоқ. Мүмкін әуелгі түпнұсқаның өзі сол – «қытайша жазылғаны» шығар?

Мейлі, 1240 жылы жазылған «шежіре» өмірде болған, оны 1368 жылдан соң «саяси қажеттіліктен» қытайлар бас жағын әдейі қысқартқан делік. Бірақ Болат-чинсян соны немесе өзге шежірелерді оқыған болса да, оларда  Тибет туралы емес, Ергене қон туралы айтылса керек. Өйткені Болат чинсян «Жами`ат-Тауарихқа» Тибет жайлы емес, Ергене қон оқиғасын  жаздырғанын көреміз.

1310 жылы аяқталған «Жами`ат-Тауарихтың» бір данасы Ханбалыққа (Пекин) жеткізілмеуі мүмкін емес. (Бұл еңбек Ресей жерінде 1602 жылы «Жылнамалар жинағын» жазған Қ.Жалайырдың да қолында болғаны байқалады). Әйтсе де, осы «Жами`ат-Тауарихтағы» баяндалған тарихты ескерместен, Лубсан Данзан «Алтын тобшыда» (1628 ж. 1720 ?)  Бөртенің  түп тегін «Индиядағы Бұддадан  жаратылған, Тибеттен келген»,– деген. Мұның себебін ол кездері «Мәңгі ел» қарашаңырағында  Бұдда  дінінің енуі әсерінен, сондықтан, Шыңғыз ата-бабаларын Буддамен туыс етіп мәртебесін өсірмек ниеттен деп те, екі дін арасындағы бәсеке деуге де болады.

«Түрктер Тибетті мекендепті, сол жерден Түркстанға келген» деген деректі еш тарихшы айтқан емес. Ендеше, түрк жоқ Тибетте түрк есімді Бөрте-шина неғып жүр?! Ол «барған» солтүстік тарапта Түрк қағанатын құрушы толып жатқан түрк тайпалары (Жалайыр, Найман, Керейіт, т.б.) қайдан жүр? Шыңғыз хан бабалары мен барша «мәңгіелдіктердің» есімдерінің түркше (тибетше емес), империяны құрушы ру-тайпалардың да түрк текті болуы – олардың Тибеттен емес, Рашид ад-Дин еңбектерінде айтылғандай Орталық Тұраннан (Түркстаннан) келгенін көрсетсе керек. Сондай-ақ, «мәңгіелдіктердің» Ергене қоннан шыққан күнін жыл сайын тойлау (қызған темірді төске  қойып, хан бастап, балғамен соғу) дәстүрі де  Бөрте мен оның халқының Тибеттен «теңіз өтіп» емес, тау балқытып Ергене қоннан шыққанын дәлелдесе керек. (Тибет пен  Бұрқан-Қалдұн тауы аралығында ешқандай да «мұхит, теңіздердің» жоқ екені де белгілі).

Әрине, мұсылман шежірешілері Бөртенің тегін Нұхтан таратуын да «мұсылман дінін қабылдаған Шыңғыз хан ұрпақтары өз тектерін Нұх пайғамбардан әдейі таратқызып жаздырған» дер едік. Бірақ «мәңгіелдіктерге» қатысты деректерді берген  мұсылман емес Болат-чинсян, егер өзі бұрын оқыған шежірелерде Нұх туралы жазылмаған болса,  өз халқын бөтен діннің пайғамбарынан таратып беруі немесе осылай етіп жазғанға келісуі мүмкін бе? (Құбылай өз ұлысында бұдда дінін енгізгендіктен, хан министрі  Болат та  сол дінді ұстанса керек).

«Жами`ат-Тауарихтың» осы тұсын Рашид ад-дин өзі жазды десек, бірақ ол «Мәңгі ел» орталығында болып көрмеген. Сондықтан Ергене қон туралы Болаттың айтуынан жазғаны анық. 

                                                  

Хунну – шығыстағы түрктер

  

Л.Гумилев: «Составление истории народов бесписьменных или с письменностью, не дошедшей до нас, всегда содержат специфические трудности, незнакомые историкам народов, имеющих собственные летописание. Сведения, сообщаемые различными источниками, неравноценны и часто не могут снискать доверия. Причины этого разнообразны: иногда малая осведомленность древнего автора, иногда манера, в которой он подает материал, иногда тенденциозность, так как современник почти всегда является заинтересованной стороной, а иногда наклонность к гипотезам, стоящим на уровне науки VІІ-века. Поэтому более надежны сведения, проверенные исторической критикой и анализом ученых ХІХ-ХХ вв. И потому исключающие аберрацию близости. Только эти сведения могут лечь в основу исторического синтеза», – дейді («Древние тюрки», 99-б.). Осыған орай «баяғы замандарда Оғыз қаған шығыстағы Толы өзеніне дейін қуып тастап, Рашид ад-диннің айтуынша, «мәңгі болыңдар!» (мәңгіріп кетіңдер) деп қарғаған моңғолдардың Шыңғыз хан басшылығымен ХІІІ ғасырда мемлекет құрғанға дейінгі аралықтағы тағдыры қандай болғанын Шыңғыз хан  ұрпақтары ықпалымен жазылған еңбектерден ғана емес, кейінгі зерттеушілерден де естіп көрелік.

Әрине, Түркстан соңғы бірнеше ғасыр Ресей мен Қытай отары болғандықтан тарихымызды да солар жазып, ал өзіміз де, біз туралы білмек өзге ел тарихшылары да, негізінен, солар жазған тарихты қайталадық. Мәселе айқындалғанша түрлі қате пікірлер көп айтылып, қалыптасқан сол көзқарастардан арылудың өзі қиямет қиын болып отыр. Егер үстем мемлекеттердің зерттеушілері «Жами`ат-Тауарихтағы»: «Түркстаннан шығысқа кеткен түрктер «моңғол» аталды» деген, 1310 жылы жазылған пікірге жете мән бергенде, тарих дәл осылайша бұрмаланбас еді. Бірақ түркстандықтардың тарихын жазып беру құзыры қолында Ресей зерттеушілері күні бүгінге шейін: «Подобно большинству своих современников, Рашид ад-дин называет тюрками все кочевые скотоводческие народы Азии как тюркоязычные так и монголоязычные, и многие народности он именует то тюркскими, то монгольскими. Иначе говоря, у нашего автора «тюрки» – термин не столько этнический, сколько социально-бытовой»,–деп шатасты (И.П.Петрушевский, «Рашид ад-дин и его исторический труд»), өзгені де шатастырды. Осы себептен көз алдымызда жазулы тұрған тарихымыздың ақиқатына ұзақ, айналма жолмен жанасуға мәжбүр болдық.

Әлемдік тарих ғылымы да «ежелгі моңғолдар» (протомонгол) деп ж. ж. с. дейінгі IV ғасырда Қытай солтүстігінде империя құрған, әр ел  «сиуңну», «хунну», «ғұн» деп түрліше ат қойған халықты атап отыр. Әрине, шетел зерттеушілері: «Моңғолдар – Қара ханның аға-інілерінен тараған шығыс түрктері еді»,– демейді, өзгелердің сырттан таңған «сиуңну, хунну» (жабайы, құл) деген сияқты қорлау сөздерін «этностық атау»деп түсініп жүр.

Осы «хуннулар» (шығыс түрктері) Қытай солтүстігінде қалай пайда болғаны туралы бірнеше пікір бар. Бұл халық жайында алғаш рет көне қытайдың «Тарихи жазбалар» кітабында ж.ж.с.дейінгі 307 жылдар туралы баяндағанда: «Осы кезде қытай өзара жауласып жатқан жеті патшалыққа бөлінді. Соның үшеуі сиуңнулармен шектесті»,– дейді.  Бұл, аталған  307 жылға дейін-ақ сиуңнулар жер көлемі едәуір ірі мемлекет құрғанын көрсетеді. Бірақ бұл елдің билеушілерінің есімдерінен осы «Тарих» арқылы ең алғашқы белгілісі ж.ж.с.дейінгі 214 жылы Цинь империясының жүз мың әскерінен жеңіліп, Ордостан солтүстікке жылжып қоныстанған Түмен шәниүй. Ж.ж.с. дейінгі 209 жылы билікке келген оның ұлы Мөде (Маудун) арада 10 жыл өте күшейіп, ұлы империя құрады. (Өзге тілдерде жоқ «шанью, шәниүй» сөзі қазақ тілінде «менмен, өркөкірек кісі» деген мағынада қолданылады. (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: шәнию, шәниеді; («Дайк-Пресс.432-б.)

«Тарихи жазбаларда» қытай  шежірешісі сиуңнулардың арғы атасы Шун Вэй деген кісі болғанын, оның Түмен шәниүйге дейін  мың жылдан астам уақыт бұрында өмір сүргенін  жазады. Л.Гумилев «Хунны» кітабында (13-14-б.): «Шун Вэй – құлатылған Ся патшалығының соңғы билеушісінің ұлы, ол бірсыпыра халқымен солтүстікке ауып, көшпелілермен араласқаннан сиуңну халқы пайда болған»,– дейді және де осы кітабының 24-бетінде: «Предки хуннов жили внутри Китая»,– депті.

Ағылшын Мак-Говерн де хуннуларды жун және ди халықтарынан шықты дейді. Олардың негізі қытайлармен туыс екенін, аралары кейін ажырап, өзге халыққа айналғанын, ақыры түрк тілді болған деген пікір айтады. Бірақ, күллі тарих бойында, қытаймен жақындасқан халықтар, әдетте, оларға сіңісіп кететінін ескерсек, «қытайтекті хуннуларды түрктер ассимиляцияға ұшыратқан» деу көңілге қона қоймайды. Хуннулардан да ертеде қытай солтүстігін мекендеп, «қытайларды ассимиляцияға ұшыратқан» ол не қылған түрктер екенін бұл автор түсіндірмейді. Ал Е.Грумм-Гржимайло «Западная Монголия и Урянхайский край» еңбегінде: «Китайцы внешним отличительным признаком хуннов считали высокие носы»,– деп бұл екі халықтың түрлерінің ұқсас болмағанын меңзейді (24-б.).

Америкалық ғалым Латтимор жун мен ди қытай ортасында тұрған отырықшыл тау халықтары, ал хуннулар далалық көшпелілер болғанын айтады. С.В.Киселев «Древняя история Южной Сибири» кітабында (М.,1951., 161-б.) хуннулардың Сібірге Гоби шөлінен өткендегі көлігінің жартастағы суреті жайлы: «Это крытая кибитка на колесах, запряженная волами»,– деп жазған. Мұндай, арбаға орнатылған киіз үймен таулы жерлерде жүру мүмкін емес. Егер түрктер (Бөрте, хуннулар) Тибеттен шыққан болса, мұндай көлікпен жүрмес еді және оны жасай да алмас еді. Өйткені таулы жердің халқына  мұндай алып арбаны жасау шеберлігін меңгерудің еш қажеті жоқ. Мұндай арбаны,  жазықта көшіп жүретін халыққа қажет болғандықтан, солар ғана жасамақ.

Л.Гумилев «Хунну» кітабында: «Хунно-сяньби – смешанные роды в Халхе в Чахаре; этнический субстрат, на базе которого вследствие более поздних пассионарных толчков возникли тюркские и монгольские этносы Великой Степи в VІ-ХІІ в.в. н.э.»,– десе (201-б.), ал «Древние тюрки» кітабында ол: «Тюрки (VІ-VІІІ ғасырдағы Түрк қағанатын айтады.– Х.Қ-А.), потомки хуннов, ничего не знали о своих предках, так же как монголы Чингисхана ничего не знали о тюрках. История Срединной Азии не может быть нам понятна, если мы не учтем двух разрывов традиции» (377-б.),– деп, «моңғолдар – түрктердің, ал түрктер хуннулардың ұрпағы» деген пікір айтады.

Хондемирдің «Моғолдар тарихын» орыс тіліне 1834 жылы аударып шығарған В. Григорьев осы кітапқа  «Түсіндірмесінде» мәңгіел халқы туралы: «Народ, обитающего на Севере и Западе от Китая, и известного попеременно под именем Сюнь-Юней, Хуннов, Сяньбицев, Тулгасцев, Киданей, Татаней и пр. от имени господствующего дома» (126-бет.) – депті. Бұдан біз Гумилев айтқан пікір  Европада  ХІХ ғасырдың басында-ақ (1834 жылға дейін)  орныққанын  көреміз.

Бірақ Гумилевтің хұнну мен сәнбиден  «возникли тюркские и монгольские этносы» деуі  жаңсақтық. Хунну да, сәнби (татар) де түрк  текті халықтар болғанымен, олардан тек VI-IX ғасырларда Түрк, Ұйғыр қағанаттарын, XIII ғасырда «Мәңгі ел» қағанатын құрған шығыс түрктерінің тарағанын айтқан жөн. Бүкіл Түрк халықтары бұлардан шыққан жоқ,  осы екеуі – хунну да, татар да түрктің Азия шығысындағы  бұтақтары ғана. Хуннулармен бір мезгілде көрші Түркстанда түрк Қаңлы мен Үйсін мемлекеттері,  батыста өзге де түрк текті Қыпшақ, Бұлғар, Қарлық, Оғыздар, Түркмен, т.б. халықтар болғаны бұған дәлел. В. Григорьев тек шығыс түрктері жайлы, олардың әр кезеңде әр түрлі «билеуші үйдің» атымен  белгілі болған бір-ақ этнос екенін айтқан.

Тува ғалымы Н. В.Абаев «Ранние формы религии и этнокультурогенез тюрко-монгольских народов» кітабында «түрк пен моңғол халықтарының ортақ тарихи отаны» жөнінде: «Она расположена на Саяно-Алтайском нагорье и предки монголов Чингис-хана перекочевали туда с юга, а конкретнее – из Восточного Тибета, как об этом сообщается в других исторических источниках, а на юг они переместились еще в период создания Империи Хунну все из той же саяно-алтайской прародины, будучи этногенетически связанными с «сибирскими скифами», как и тюрки»,– депті (Қызыл.2005.  61-69-б.).

Егер «тюрко-монголы» деп Абаев «моңғол» лақабты түрктер мағынасында айтса мақұл дер едік. Екі бөлек халықтар санай тұра, осылайша «түрк-моңғол» деген тіркесті қолдану тарихты зерттеушілердің әдетіне айналып отыр. Бұл – көне заманда да, Шыңғыз хан кезінде де  «моңғол» деген этнос атауы болмағанын, бұл тек шығыс түрктерінің лақабы, бірлестігінің атауы екенін түсінгісі келмейтіндердің, әлі де бөгде жұрт жазып берген жалған тарих ықпалынан шығуға сескенетіндердің жалпақшешейлік сөз тіркесі. Осыған орай зерттеуші Қ.Данияровтың «Қазақстанның балама тарихы» кітабында: «Әсіресе, мұңғұлтанушылар енгізген, қазақ тарихшылары еш қарсылықсыз қабылдаған «түрк-монғол халқы» деген термин қисынға симайды. Құдды бір әлемде орыс-қытай, франко-герман, испан-ағылшын немесе итальян-славян халықтары өмір сүрген сияқты» (35-бет)  деген орынды сөзі еске келеді...

Сонымен, «Жами` ат-Тауарих», «Оғыз-намада» жазылған Оғыз ханның Түркстаннан шығыстағы Толы өзеніне шейін қуып тасталынып «мәңгі-моңғол» аталған түрктері, ХІХ-ХХ ғасыр тарихшы-ғалымдарының пікірінше, Қытай солтүстігінде ж.ж.с. дейінгі ІV ғасырда Хунну империясын құрған, түрк тілінде сөйлеген «протомоңғолдар» екен. Л.Гумилев «Древние тюрки» кітабында: «Тюрки, потомки хуннов, ничего не знали о своих предках, так же как монголы Чингисхана ничего не знали о тюрках», – дегеніндей, осы «протомоңғол» хунну-сиуңнудың ұрпақтары ж.ж.с. VІ-ІХ ғасырларында бұл өлкеде бірнеше Түрк қағанаттарын, ал ХІІІ ғасырда Шыңғыз хан басшылығымен «Мәңгіел» түрк қағанатын құрды.

 

Скифтік негіз туралы

 

Әбілғазы «Түрк шежіресіндегі»: «Иафес атасының әмірімен Жуды тауынан кетіп Еділ мен Жайық суының арасына қоныс тепті. Екі жүз елу жыл сонда тұрып, опат тапты»,– деуіне сүйенсе керек, Қ.Салғараұлы «Ұлы қағанат» кітабында сиуңнуларды «протомоңғолдар» деп атап, Қара теңіз солтүстігіндегі скифтерден қашқан құлдардан шығарады. Салғараұлы қытай тілінде «сиуң» – кеуде, көкірек, ал «ну» – құл деген сөз екенін, бұл Әбілғазының «моңғол» сөзін «мұңды құл» деуімен сәйкес келетінін айтып, мұны Геродот «Тарихындағы» оқиғамен сабақтастырады: «Мидияны жаулап алған скифтер еліне оралғанда, солардан жеңіліп қашқан құлдардың өз хандығын ж.ж.с.дейінгі VIІ ғасырдың аяғында құрған деп шамалауға негіз бар. Әбілғазы дерегінде көрсетілген мұңғұлдардың Азау маңынан шығысқа қарай ығысып келіп, қазіргі Қазақстан жерін мекендеген кезі де осы тұс – VIІ ғасырдың аяғы, VI  ғасырдың басы болса керек. Олар бұл жерден жылжып, ж.ж.с. дейінгі ІV ғасырдың аяғы, ІІІ ғасырдың басында Қытай шекарасына жеткен»,– дейді. «Көшкіншілердің қаншама жерден өзара жауласып, бірін-бірі шауып жатса да, өз тектестерін «құл» демейтінін ескеріп: «Байырғы мұңғұл халқы да, татар халқы да түрк тілінде сөйлегенімен, олар әу баста түрк тектес болмаған, сырттан келіп, оларға сіңісіп кеткен кірме халық секілді»,– деген тұжырым жасайды (357-б.). Сөйтіп, Оғызға бағынбай шығысқа кетіп «моңғол» атанған  Көз хан, Көр хан, Ор хан ұрпақтарын «түрк емес» етіп  шығарады! «Егер зерттеу нысанына айналып отырған халықтың түркке қатысы болмаса, соншама еңбектеніп бұл халық туралы кітап жазудың қажеті қанша?!», – деген сұрақ туады.

Шын мәнінде, Әбілғазы «Шежіресінде» Иафес Еділ мен Жайық арасында ордасын тіккенімен, оның ұлы Түрктің Ыстықкөл деген жерді қатты ұнатып, сол жерде тұрып қалғаны да айтылған (13-б.); «моңғол» сөзі туралы Әбілғазы «мұң және ол» – мұңды, түнерген» деген сөздерден тұрады деп (15-б.), ал «құл» сөзін айтпаған.

Ал, тіпті, скифтерден құлдар қашып, Қытай солтүстігіне барса да, олардың «құлдар» екенін қытайларға хабарлай қояр ол заманда телеграф, факс, интерпол жоқ қой! Ендеше шығысқа ауған түрктерді қытайлар «сиуңну»  (өркөкірек құл) деп «скифтердің құлы» болуынан емес, өзге халықтарды кемсітер әдетімен я  өзге бір себеппен атаса керек.

«Құл» – түрк сөзі («Древнетюркский словарь», 464-б.: Qul  раб, невольник: «ol өtka qul qullig  bolmis erti  в то время рабы стали рабовладельцами» (Көлтегін-21, VIІІ-ғас); «kisi barшa jarmaq quli boldilar   все люди стали рабами денег» (Ж.Баласагун-183-₉, ХІ-ғас.). Егер қытай тілінде құл «ну» делінсе, «құл, мұңды құл» деп түрктер өзін-өзі атағаны ма!?

Әрине, тарихқа сиуңну, хунну, гун деген аттармен енген шығыс түрктерінің ол өлкеге батыстан емес, Рашид ад-дин еңбектері бойынша Түркстаннан барған деу скифтерді жат санау емес. Геродот «Тарихында» сол скифтердің өз туыстары Массагеттермен сыйыспай, Тұраннан ауып, Аракс (Ар+окс!) өзенінен өтіп, Қара теңіздің солтүстігіне келгені туралы айтылған. «Олардың ойынша, тұңғыш патшалары Тарғытайдың заманынан, жерлеріне Дарийдің басып кіруі аралығында тура мың жыл өткен» дейді Геродот. Парсы патшасы Дарийдің скиф жеріне жорығы ж.ж.с.д. 514 ж. болған. Бұған мың жыл қосып есептесек, скифтердің Орта Азиядан Қара теңіз солтүстігіне келуі ж.ж.с.дейінгі 1500 жыл  шамасы болмақ.

Арада 2800 жыл өткен соң да Шыңғыз хан туыстары ішінде Тарғытай есімінің кездесуі (тайжуыт Тарғытай-қырылдақ, тарғұт руынан шыққан Тарғытай, Түмбене ханның немересі Тарғытай) түрк тілінің уақытқа төтеп берер өміршеңдігін көрсетсе керек.

Хуннулардың (скифтердің де) түрк тілді болғанын көп ғалымдар дәлелдеген. Ю.Клапрот өзінен бұрынғы ғалымдардың пікіріне қосыла отырып, қытай тарихнамаларында сақталған 20 сөз  арқылы хуннуларды «түрк халқы» дейді. Атақты географ К.Риттер де хуннулар туралы: «Они принадлежали к родам многочисленного туркского племени» деп жазған (Риттер К. «Землеведение Азии». СПб., 1850. 44-б.). Л.Гумилев «Хунны» кітабында: «Сиратори доказывал, что известные нам хуннские слова – тюркские», «Сомнение в тюркоязычии хуннов несостоятельно, так как имеется прямое указание источника на близость языков хуннского и телеского, то есть уйгурского, о пренадлежности которого не может быть двух мнений»,– деп жазған (39-бет).

Геродоттың: «Гректер «амазонка» атайтын ұрғашыларды скифтер «эор пата» дейді, мұның мағынасы «еркектерді өлтірушілер» (мужеубийцы)» деуіне  орай, оның «ер опат» деген түрк сөзі екенін бір мақаламда жазған едім. Ал ж.ж.с.156-158 жылдары сянби (татар) Таңшығайдан ығып батысқа кеткен шығыс түрктерінің (сиуңну) ұрпағы Еділ қағанның (Аттила) ордасында болған Приск Панийский «Готская история» шығармасында  ғұндардың «камос» деп аталатын сусын ішетінін жазған. «Қымыз» түрк сөзі, моңғол тілінде «қымыз» сөзі болмаған, қазіргі моңғол тілінде қымызды «айраг» дейді.

Арада екі ғасыр өте (VI ғас.) құрылған Түрк қағанаты кезінде Византия тарихшысы Менандр «Рум елшісі Земарх 568 жылы Истемиге барғанында бақсылардың «скиф тілінде күбірлеп сөйлескендерін» («шептали на скифском языке какие-то варварские слова»), елшінің тек отпенен аластап болған соң ғана Түрк ханына кіргізілгенін» айтады  (Менандр. «Византийские историки», 96-б.). Анықтай айтсақ, византиялық елші Түрк қағанаты кісілерінің тілі скифтермен бірдей екенін жазған. Франция королінің елшісі В. Рубрук та 1252 жылы дәл осындай отпен аластау рәсімінің Қарақорымдағы Мәңгі хан (Мөңке деп жүрміз)  ордасында жасалынғанын жазады.

Геродоттың: «Скифтердің қаласы, қамалы жоқ, баспанасын өздерімен бірге ала жүреді және барлығы аттылы, садақ атқыштар, олар өздеріне тамақты жер өңдеп таппайды, мал өсірумен күнелтеді және үйлерін арбаға орнатады», – деуі (ауд.Б.Адамбаев), Кисилев жазған – Гобиді кесіп, Сібірге өткен хуннулар арбасын (жартастағы сурет) еске салады емес пе!? Скиф елінде де мұндай арба-баспананың маңыздылығын грек ақыны  Пиндар (ж.ж.с.дейінгі 522-442 ж.) өз шығармасында: «Среди кочевников-скифов блуждает  Стратон, который не имеет дома, перевозимого на повозке» – деп баян  еткен.  Бұл – скифтер мен хуннулардың (шығыс түрктерінің) өмір салты бір, туыс халықтар екендігінің дәлелі.

 

Қиян-Қият сөзінің мағынасы

 

МҚШ, «Алтын тобшы» аталатын шығармаларда  «Моңғол әулетін құрды» делінген  Бөртенің өз руы – Қият туралы мүлдем аз айтылған. Бұл сөздің мағынасы да, осы Қият тайпасы әлемдегі қандай этносқа жататыны да, сондай-ақ, Бөртенің өзі Қият тайпасынан болса, оның құрған әулеті неліктен «Қият халқы» аталмай, «моңғол» деп аталғаны да түсіндірілмейді.

Ал мұсылман елдері шежірешілері еңбектеріне ден қойсақ, Қиятты  Нұх пайғамбардың немересі Ер Түрктен бастап таратады, Ергене қонға қоныстандырады. Қият сөзінің мағынасы жайлы «Жами` ат-Тауарихта»: «По-монгольски киян значит «большой поток, текущий с гор в низину, бурный, быстрый и сильный». Кият – множественное число от киян»,– делінген (1 т. 1 к.154-б.).

Әбілғазы да «Түрк шежіресінде»: «Қиянның мағынасы – «таудан құлап, күшпен аққан сел» деген сөз.  Ел ханның ұлы сондай тез және күшті кісі еді. Сондықтан қиян дер еді. Қият соның көпше түрі. Бұл атты Ергене қон ішінде отырғанда Қиянның балаларына қойыпты»,– дейді (28-б.).

Қазақ тілінде «қият» сөзі ру атауына қатысты ғана айтылады. Ал «қиян» – жердің алыс, шалғайлығын  білдіретін сөз. (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 237-б: қиянға, қиян шет Су, сел ағысына қатысты қолданылмайды. Сондықтан бұл сөзді, шежірешілер айтқандай, «моңғолдікі» деп жүрміз. Алайда қазіргі моңғол тілінде: «Сел» (поток) – усны урсгал; «Тау селі» (горный поток) – уулын усны урсгал» делінеді (БРМС). Бұл да қиян, қият сөздеріне мүлдем ұқсамайтынын көреміз.

Көптеген зерттеушілер  Ергене қон оқиғасын аңыз деп, Қиян, Нүкүз, Бөрте ашнұды мифтік кейіпкерлер санап жүр. Ал Қ.Салғараұлы Бөрте ашнұды қытай дерегі «Соңғы Хән кітабында» аталған Солтүстік Сиуңнудің соңғы шәниүйі Үйчуйжиеннің тікелей ұрпағы дейді. Бөрте есімі қытай деректерінде кездеспейді. Ал сиуңнудың (хунну) Қиян тайпасы жайында  деректер жетерлік. Қытай деректерінде бұл атау Хуянь, Куйан деп жазылғанын көреміз. Сондықтан Л. Гумилев «Хунну» кітабында, әртүрлі еңбектерден деректер келтіріп: «Хуянь – тюркское слово, означающее «заяц» (Цюй Юань. Өлеңдер. М.1954),-дейді.

Қазақстандық ғалым  Ю.А.Зуев «Ранние тюрки: очерки истории и идеологии» кітабында: «Название Куйан (Цзюйянь) и Тянь-янь «Полный лик Луны» обнаруживаются в огузской среде на склонах Большого Хингана. Значительная группа хинганских огузов получила в китайских источниках обозначение си – «ливень», «поток» иначе бай-си «белый ливень/поток». Так называлась целая группа племен, главным религиозным символом которых был «Белый поток» Млечного пути (Куйан). Впоследствии эпоним Куйан стал именем мифического родоначальника «млечнепутников» – кыпчаков»,– дейді (45-б). Мұндағы пікір – Құйан аталғандар  Құсжолын «аққан ақ сел» деп табынатын, сондай-ақ Толған айға да тәу етуші халық болған дегенге  саяды.

Қытай тарихнамаларында Хуянь, Құйан деп жазылуынан «қиян»– түрктің  «Құй» түбірлі «құйған, құйылған» сөзі екенін көреміз. Бұл Рашид ад-диннің айтқан: «Қиян значит «большой поток, текущий с гор в низину» дегеніне, Әбілғазы «Түрк шежіресінде» жазған: «Қиянның мағынасы – таудан құлап, күшпен аққан сел деген сөз» дегеніне  сәйкес келеді. Бұл арада да шежірешілердің «мәңгі ел» сөзін «моңғол» деп бұзып айтқанындай құйан, құйған сөзінің қиян, қият делініп  өзгеріп кеткенін көреміз.

Жалпы, түрктің «құй, құйылу» сөзі тек суға ғана қатысты емес, «молаю, көбею, күйлену» мағынасын да білдіретіні қазір де ойрат тіліндегі айтылуынан байқалады (Хүйлэ-х – күйлеу, хүйсний ялгаа – жыныстық айырмашылық, т.б. (Моңғол-қазақ сөздігі. 640-б.)

Ал Л.Гумилевтің: «Хуянь – тюркское слово, означающее «заяц» – дегені, әрине, «құйан» сөзіне сыртқы ұқсастыққа қарай айтылған жаңсақ пікір. Алайда, бір қызығы,  шығыс түрктерінің (мәңгіелдіктердің) тілінің диалектінде «толған ай», «толы ай» («Полный лик Луны) – «Қоян» сөзінің синониміне айналғанын көреміз. Мұның себебі – көп халықтардың мифтерінде Айдың қайта толуы – өмірге қайтадан келген Қоянмен теңестірілген. Ю.Зуев кітабының 75-бетінде Құйан сөзі туралы: «Здесь в одном подразумеваемым тюркском термине куйан совмещенно представление о катунской фракции Зайце-луне и Млечном пути. В VІІ в. среди тюрков имело хождение представление о Млечном пути (Потоке) Куйан как о горном потоке, спускающемся в низину. Но сравнительно недавнего времени сохранилась и память о Млечном пути –Древе жизни, в развилке (дупле) которого зарождалась Луна-Заяц»,– дейді.

Мұсылман елдері шежірешілері Қиянды (Қият) Ергене қонға енген кісі ретінде атаса, ал қытай тарихнамаларында түрк есімді Құйан, –Хунну империясындағы негізгі үш тайпаның бірі.

Н. Я. Бичурин (пірадар Иакинф) «Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена» (Тт.1-2-М.-Л.,1950.) кітабының 49-бетінен: «Знатных родов у хунну в эпоху Модэ было три: Хуянь, Лань и Сюйбу»,– дегенін оқимыз. Ал 151-бетте: «Юйчугянь был последним северным шаньюем из рода Модэ. На основании этого китайские историки считали 93 год концом хуннского государства, а многие европейские авторы, подходя к материалу некритически, повторяли слова китайцев. На самом деле борьба не кончилась, народ не сложил оружия. Просто в северном Хунну сменилась династия: во главе непримиримых встал знатный хуннский род Хуян. Правда, остались с ним немногие. 100 тыс. кибиток подчинились сяньбийцам; это выразилось в том, что они «сами приняли народное название Сяньби»,–деп жазған.

Ал А.Н.Бернштам «Очерк истории гуннов» кітабында (ЛГУ 1951.): «Учжулю жоди шаньюй принадлежал, как показывает составленная мною генеалогия гуннских шаньюев, к знатному роду гуннов, восходящему к основателям гуннского племенного союза Тумыню и Модэ, т.е. к знатнейшему гуннскому роду. Этот знатнейший гуннский род неоднократно отмечается китайскими источниками и носил имя «Хуянь» (226/227 бб.). Самым знатным родом был род Хуянь. К этому роду принадлежал Учжулю жоди, если признать наши выводы о том, что шестой Ноинулинский курган является его могилой»,– деген (228-б.). Бұл Қ.Салғараұлының Бөрте ашнұды «Солтүстік Сиуңнудің соңғы шәниүйі Үйчуйжиеннің тікелей ұрпағы» деген пікірімен сәйкеседі. Осы пікірді таратыңқырап айтсақ, Бөрте-ашнұдан өрбіген Шыңғыз хан – Хунну империясының шәниүйі Мөденің  ұрпағы болып шығады.

Г.Е.Грумм-Гржимайло аталған еңбегінде «Бань Юн  (қытай  әскерінің қолбасшысы. Х.Қ-А.) летом 126 г. покорил все мелкие княжества вокруг озер  Баркуль и Эби-Нур, а зимой напал на ставку Хуян-князя и разгромил ее. Хуян был вынужден перенести свою ставку на берег реки Хаву, то есть Черного Иртыша»,– дейді (134-б.).

Н.Я.Бичуриннің аталған кітабының 238-ші бетінде: «Но в 151 г. Хуян разграбил Хами. Китайский отряд, погнавшийся за хуннами был полностью уничтожен на берегу озера Баркуль. После этого Хуян перешел в наступление и разгромил китайскую военную колонию в оазисе Хами, а затем отступил, прежде чем посланные из Дуньхуана войска успели его настичь»,– делінген.

Осы айтылғандардан мынадай қорытынды жасауға болады: 1. Құйан-Хуян-Қиян-Қият – мифтік кейіпкер емес, тарихта шынайы болған, Солтүстік Хуннудың негізгі үш тайпасының бірінің атауы екен; 2. Мұсылман шежірешілері «моңғол» лақабты түрк» деген  Қиянды, қытай жылнамалары  «сиуңну тайпасы Құйан» (ал европа тарихшыларынша «хунну», «гунн») деуі – ертеде Хунну, ал ХІІІ ғасырда Мәңгіел империясын құрушылар бір халық екенін көрсетеді; 3. Құйан тайпасының көсемі қытайлармен 151 жылғы соғыстан соң шегініп, «жоқ» болып кетуі туралы мәліметтен мұсылман шежірелеріндегі Қиян мен Нүкүздің Ергене қонға қоныстану  мезгілі ж.ж.с. 151 жыл екенін, ал қоныстану себебі «өзге түрк тайпаларынан», «парсы Турдан» я қырғыздардан жеңілуден емес, қытай әскерімен соғысып күшін сарыққаннан болғанын көреміз; 4. Құйанның «жоғалып кетер» қарсаңда 151 жылы Қара Ертіс, Баркөлде қытайлармен соғысуы – Ергене қонның Манчжурияда да, Тыва мен Бурят шекарасында да  емес, Алтайда екенін білдіреді.

Ергене қонға түрктің Құйан тайпасының 151 жылы қоныстанып, онда 450 жыл өткізгенін есептесек (151+450), Бөртенің өз халқыменен тау балқытып  шыққан уақыты  601 жыл  болмақ.  Бұл кез осы өлкеде шығыс түрктерінің кейіннен «Ашина» аталған әулеті «Мәңгі ел» болу идеясымен  бөрілі байрағын көтеріп, Түрк қағанатын құрған еді. Өздерінің «өлмеген, өшпеген ежелгілердің көзі» екенін әйгілеп «мәңгі» деген қосымша атау алған Бөрте-баба  бастаған жұрт  осы, қағанат құрған өз қандастарына  келіп қосылды. Ал Бөртенің  жиырма екінші ұрпағы Шыңғыз хан шығыс түрк тайпа, руларының басын қосып, 1206 жылы «Мәңгіел» мемлекетін жаңғыртып құрғаннан соң, ұзамай «Оғыздар ханы» атанған Хорезм шаһы Мұхаммедті жеңеді. Сөйтіп, мың жарым жыл бұрын шығысқа ауған түрк рулары ұрпақтарының көпшілігі Ер Түрк бабалары Ордасын тіккен Түркстанға қайтып оралып, Талас пен Сайрам, Сыр бойы мен Сарыарқаға, Жайық пен Еділ өңіріне қоныстанып, ХV ғасырда Қазақ халқы атанды.

 

 

 

                     

 

 

 

            

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 Төртінші тарау

 

Екі Қият һәм  Нирун

(немесе Бөрте - бабадан  Шыңғыз ханға дейін).

Алан сұлу аңызы

 

Әбілғазы баһадұр «Қият» атауы туралы: «Бұл атты Ергене қон ішінде отырғанда Қиянның балаларына қойыпты. Көп жыл өткен соң әр жамағат бір ру атын көтерді...Қият аты ел ішінде сақталмады, жоқ болды» десе  (49-б.), ал Құрлас руының пайда болуы жайында: «Қиян нәсілінен бір кісі бар еді. Оның үш ұлы болды» деп, бірінші ұлы  Жорлықтан Қоңырат, екіншісі Қабай-шереден Елқонұт (Олқұнұт – Шыңғыз ханның анасы Ұлын-фуджиннің руы), кенжесі Тасбұдайдың екінші ұлы Қоңқұлұттың Мирани деген жалғыз ұлынан Құрлас туғанын айтады (40-41-б.). Сондай-ақ: «Қиян нәсілінен Құрлас  атты бір кісі болды. Оның нәсілі басқа рулардан көп болды, «он құрлас елі» деді. Сол құрлас нәсілінен бір кісіні патша көтерді, бірақ аты белгісіз. Содан кейін үнемі сол құрлас елінен патша сайлайтын болды. Халық Ергене қоннан шыққанда  патшалары құрлас руынан Бөрте чене деген еді»,– дейді  Әбілғазы (45-б.). (Шыңғыз ханның анасының да Оэлун, Өгелең, т.б. делініп жүрген есімін біз Н.Бичурин үлгісімен «Ұлын» деп жазғанды жөн санадық).

«Жами`ат-Тауарихта» «құралас» деп жазылған бұл ру ХV-ХVІ ғасырларда Дешті Қыпшақтағы қазақ тайпалары ішінде де аталып, «Маджму ат-тауарихта»  Қоралас,  ал «Насаб-наме йи узбек» дерегінде Курлас делінген. Қазір қазақта Дулат тайпасына «кірме» саналатын  Қоралас  руы  бар.

Сонымен, өткендегі және кейінгі тарихшылар пікірінен соң Шыңғыз ханның тегін түрктің Қият тайпасының Қоралас руы деп нүкте қоюға болар еді. Бірақ  Түркстанның  шығысы мен батысында жазылған күллі  шежіре, тарихтарда «Алан гоа аңызы» аталатын оқиға  бұл мәселеге қайта оралуды қажет етеді.

Бұл Бөрте-бабаның он бірінші ұрпағы саналатын Добұн Баян кезінде болған оқиға көрінеді. Әбілғазы «Түрк шежіресінде»: «Жұлдыздың екі ұлы бар еді, екеуі де өзі тірі кезінде өлді.  Біреуінен Дубун Баян атты ұл, біреуінен Аланко атты қыз қалды. Жұлдыз хан Аланко атты немересін үлкен той жасап, Дубун Баянға берді», – дейді (46-б.). 

Әбілғазыда да, Қ.Жалайыр «Жылнамаларында» да Алан Гоа «Құрулас қауымынан еді» делінген. Бөрте ашнұ да Қияттың қоралас руынан екендігін ескерсек, шынымен де  Добун Баян мен Алан сұлу екеуі бір рудан болғаны ма?!

Бөрте ашұнның жұбайы Гоа-Марал мен Алан-Гоа есімдеріндегі «гоа»-ны кейбір зерттеушілар аққу сөзінен шығарып, тотемдік мағына беріп жүр. О. Сүхбаатардың «Моңғол тіліндегі кірме сөздер» жинағында қазіргі моңғол тіліндегі  хуа сөзі – бірі түрк (якут) тілінен енген қуба (аққу), екіншісі қытай тілінен енген хуа (гүл) делінген. Аққу сөзі якут тілінде (оның ықпалымен эвенк тілінде де) қуба екені рас. Бірақ «Жами` ат-Тауарихта» сұлу – деп аударылған гоа сөзі қытайдың хуа– гүл  (немесе хо, хау – жақсы) деген сөзінен шыққан сияқты. Өйткені көне түрк тілінде де (М.Қашқари «Сөздігінде»: Қуғу), моңғол мен бурят тілдерінде де (хун (г ) аққу сөзінің  өзіндік атауы бар. Сондай-ақ, бір адамның (Гоа Марал) есімінде бірі құсты (аққу), бірі жануарды (Марал), білдіретін екі сөзді қатар қолдану қисынға келмейтіндей. Ал Хуа Марал (Гүл Марал), Хо, Хау Марал ( Жақсы Марал) делінуі «Жами` ат-Тауарихтағы» сұлу деген түсіндірмемен  сәйкеседі.

«МҚШ»-да (4-бөлім): «Алан Қоғай –  Қоры Түметтен бөлініп, Қорылар деген ру болған Қорылартай мергеннің қызы», – дейді. Ал «Жами` ат-Тауарихта» (І т.1к.121-б) Қоры тайпасы ергенеқондық емес түрк тайпалары тізімінде Жалайыр, Меркіт, Татар, Ойрат, Түмет, т.б. 19 тайпамен бірге аталған. «Алтын тобшыда» (30-б.) «барғучин түмедтің иесі Қорылдай мергеннің қызы», – деп жазылған. Дұрысы осы болар. Өйткені, Жұлдыз хан өзінің екі ұлынан туған немерелері Добұн Баян мен Алан сұлуды жеті ата өтпей үйлендірмейтін түрк халқының дәстүрін бұзып, бір-біріне қосуы мүмкін емес. Ал мұсылман елдері шежірешілері Қорылар руын Қораласпен шатастырған сияқты.

Добұн Баян  жасы отызға жетпей қайтыс болып,  Белгітай,  Бөкентай деген екі ұлымен жесір қалған Алан сұлу күйеусіз жүріп үш ұл табады. Ел осы ұлдарын Алан-сұлу үйіндегі  жалшы  баяуыт жігіттен тапты ма деп күдіктенеді.

Бұл туралы Қ.Жалайыр «Жылнамаларында»: «Алан Куа ерінен қалған соң бір қанша уақыт жесір болып жүрді, бір кезде үйінде жалғыз қалғанда, үйінің түндігі ашылып, онан кенеттен бір нұр пайда болып, оның қарнының үстіне түсті, ол бұған таң қалды... Бір қанша мерзімнен кейін жүкті болды» – дейді. Шежіреде Алан сұлудың мұны жұртқа: «Мен әр күні түнде түсімде нұр шашып тұрған көк көзді, сары шырайлы, жирен шашты адамды көремін. Ол жұмсақ-жұмсақ басып қасыма келеді, онан соң ақырын-ақырын қайтып кетеді»,– деп түсіндергені жазылған. Ал Әбілғазы ханның «Түрк шежіресінде» (1663 ж.) бұл оқиға былайша жалғасады: «Халық бұл сөзді естіген соң баршасы сенді, өйткені Аланқоның мінез-құлығын білетін еді. Дегенмен күнде кеште үйдің сыртынан бақылап жатты, кезектесіп ояу отырды. Бірнеше күннен кейін сахар уақытында аспаннан бір жарық пайда болып, үйдің түндігінен ішке кірді. Бірсыпыра уақыттан кейін түндіктен қайтып шығып кетті. Үйді бақылап жатқан адамдардың барлығы келген-кеткенін көргенмен, адамның суретін көре алмады. Бұдан кейін Аланқоның сөзінің шындығы жұртқа мәлім болды», «Сол үш ұлдың  нәсілі ғажайып көп болды, оларды Нирун деді, мағынасы – пәк нәсіл, түркше айтқанда «ару тұқым» деген болады. Бұл есімді қою себебі – моңғолдардың түсінігі бойынша бұл үш ұл нұрдан жаратылды деп ойлар еді», –  деп жазады (39-40-б.).

Біздің заман тарихшылары Алан сұлу оқиғасын  «ойдан шығарылған, қиял» дейді. Ал Рашид ад-дин мен Хондемир еңбектерінде Добұн Баян мен Алан гоа, олардың ұлы Боданжар тарихта нақты болған кісілер ретінде аталады. Мысалы «Жами` ат-Тауарихта» Добұн Баян мен Алан гоа жайлы: «Они были властителями  в первое время халифата рода Аббаса и эпохи царствования Саманидов» делінген ( І т. 2 к. 8-б). Ал Аббассидтер әулетінің халифалық құрған кезеңі 750 жылы басталып, 1258 жылы аяқталғаны белгілі.

Хондемир Гияс ад-Дин (1475-1536) «История Моголов. От древнейших времен до Тамерлана» атты еңбегінде Алан сұлудың үшінші ұлын «Бузанджир-хан» деп атап: «Он был современником Абу Мослема Марузи» дейді де (9-б.),  Аббассидтерге қызмет қылған Абу Мослемнің хижраның 137 жылы ( 759 ж.) өлтірілгенін баяндайды. Ендеше, Алан гоа оқиғасы 750 жылдың төңірегінде болған. Сондықтан, олардың он бірінші бабасы Бөртенің Ергене қоннан шыққан мезгілі, «МҚШ» аудармашылары айтқандай, 758 жыл болмаса керек. Қытай тарихнамалары бойынша Құйан тайпасын  151 жылы Ергене қонға кірді деп санап, оған шежірешілердің жалпылама  айтуымен 450 жыл қосқан едік. Алайда дерегі айқынырақ Алан гоа оқиғасы мезгіліне сүйеніп 750 жылдан  он ұрпақ кейін шегерсек, Бөрте ашнұды тау қойнауынан 450-500 жылдарда шықты десек болады.

Ал 750 жылдарда бұл әулет әлі қуатты емес болған. Сондықтан, егер жұрт көзбен көріп куә болмаса, Алан сұлудың «нұрдан» жүктілігіне сене қояр ма? Шыңғыз ханның  бабалары өмір сүрген өлкеде VІІІ ғасырда жападан-жалғыз сары жүзді, жирен шашты, көк көзді европалықтың көзге түспей жүруі мүмкін бе? Ендеше, Алан сұлуға келген – қазіргі ғалымдар зерттеп жүрген «өзгепланеталық» емес пе екен? Кейінгі жылдарда бұқаралық ақпарат құралдары бірталай кісілердің өзге планеталардан келген тіршілік иелерімен байланысқа түскендерін жұрт сенерліктей етіп айтып, жазып отыр емес пе?!

Егер Алан сұлудың нұрдан жүкті болғаны жалған болса, онда «Иса пайғамбарды Мариям-ана нұрдан тапты»  дегенге құрылып, бұған екі мың жыл бойына миллиардтаған адамдар сеніп жүрген  христиан діні де жалған болмай ма!?

 

Нирундар  Баяуыт па?

 

«Моңғолдың құпия шежіресі» аталған шығармада «Нирун» деген сөз мүлде жоқ. Шешелерінің күйеусіз жүріп үш ұл табуына жалшы баяуыт жігіттен күдіктенген екі үлкен ұлына Алан сұлу: «Тәңірінің бұйрығымен жаратылған ұлдар ғой. Қарапайым адамға қалай теңейсіңдер сендер. Хамма жұрттың хандары болса, қарапайым халық сонда ұғар» дейді. «Нирун» сөзі «Алтын тобшыда»  да кездеспейді, тек: «Тәңірдің құбылған құдіреті жоғарыдан келіп, Алұң Қоғаға құмары қозып, ақ тамшы бүріккендіктен қиғуд (қият) сүйекті, борчігін рулы Боданчар туды», – делінген (324-б.). Нирун ру атауы тек мұсылман шежірешілерінде ғана айтылуы  бұл сөздің шығыс түрктерінікі еместігін  байқатады.

Алан сұлудың нұрдан жүкті болуын ертегі десек, оның үйіндегі  малай баяуыт жігіті кім? «МҚШ» мен «Алтын тобшыда» ұлын бұғы етіне айырбастаған кісіні «Мақалық Байағұдай» дейді. Шежірелерде («Жами`ат-Тауарих») баяуыт руы да Ергене қоннан шыққандар қатарында көрсетілген. Ендеше ол да Қият немесе Нүкүзден тараған ру. Қытай тарихнамалары бойынша Қият ( Құйан ) жеке бір кісі есімі емес, Солтүстік хуннулардың тайпасының атауы. (Ал Нүкүз туралы мұнда еш дерек жазылмаған).

Әбілғазы баһадұр баяуыт туралы «Жұрттары Ойрат жұртына жақын болар, «моңғолдың дәрлікін руынан айырылады» дейді (44-б.). Ал 39-бетте: «Қиянның балаларын қият, Нәкүздің балаларын дәрлекин деп атады»  деуіне қарағанда,  Алан сұлу оқиғасына дейін «дәрлікін» деп Нүкүзден тараған рулар аталған. Тек Алан сұлу кезінен бастап оның «нұрдан тапқан» үш ұлының ұрпақтарынан өзге барша мәңгіелдіктер (қияттар да, нүкүздер де) дәрлігін деп аталатын болған.

Шәкерім «Түрк, қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресінде», «Арғын» тарауында: «Қисындысы, түрк орхонский надписьтағы «ұлығ Ерген» деген сөз сықылды көрінеді... Оны қытайлар баягу депті. Себебі қытайда «р» әрпі жоқ. Баягудың ортасына «р» қосып, ақырына «н» әрпін қосса, Байергун болады. Байергун һәм улығ Ергун екеуі де ұлұғ арғын дегенге келеді, бұлай болғанда біздің арғын түрктің қытайша гауу-гуй бізше қаңлы, яғни арбалы атанған  табынан шыққан. Байергун деген табынанбыз», дейді. (40-б.).

Қ.Закирьянов та «Шыңғысханның түркілік ғұмырнамасы» кітабында (59-б.): «Үйде Алан Хауаның күйеуі бұғының етін беріп сатып алған малайдан басқа ешбір еркек жоқ еді. Бұл Баяуыт руынан шыққан Мәлік болатын. Бұл руды қытайлықтар байегу деп атайды» деп, Хорезмшах Мұхаммедтің анасының да шыққан тегі баяуыт екенін айтады. Ал 1206 жылы Теміршің хан болған соң, Есукенің ағасының ұлы Оңғыр: «Таңдау өз қолымда болса, онда дүниенің шет-шетін кезіп жүрген баяуыт бауырларымды жинап алуға мұрсат берші», – дегенін де келтірген.

Орыс шығыстанушысы Н.А.Аристов: «Род баят или баяут был родом канглов, как известно из упоминаний о том, что мать Султан-Мухаммед-Хорезм-шаха принадлежала к роду баяут племени канглы», десе (Н.А.Аристов. «Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей», СПб, 1896.), бұл пікірді сынаған В.В. Бартольд: «Оғузский род баят, из которого происходил патриарх Коркут, вероятно, имеет так же мало общего с родом канглов баяут, как с монгольскими баяутами», – дейді (В.В.Бартольд. М. 1968. Сочинения, V т. 271-б.). Алайда біз Қаңлы ішіндегі баяуыт жайлы дерек ұшыратпадық.   

Түрктің атаулары ұқсас үш руы зерттеушілерді шатастырғанын байқаймыз. Біріншісі – Ергене қоннан шыққан «моңғол» лақабы бар, түрк руы баяут; Екіншісі – Түрк қағанаты кезінде көтеріліс жасап, 716 жылы Қапаған қағанды өлтірген байегу.  Байегу VІІІ ғасырда Яғлакар атымен Ұйығыр қағанатын құрған түрктің төрт тайпасының қатарында да аталады. Үшіншісі – Оғыз түрктерінің Баят руы. Қорқыт-баба осы рудан. (Алайда осы үш тайпа да Қаңлыға жатпайды).

Әбілғазы «Түрк шежіресінде»: «Үргеніш патшаларының бірі Текіш хан қаңлының бір әкімінің Тұрқан атты қызын алды. Одан Сұлтан Мұхаммед Хорезмшаһ туды. Тұрқан қатынның әкесінің інісінің баласы Айналшық мұсылман болып, Сұлтан қызметіне келіп еді, оған Қайырхан деп ат қойып, Түркстан уалаятын басқаруға жіберді» делінген (31-б.).

Егер Алан сұлудың ұлдары  (Нирундар) баяуыттан тараса, ал баяуыт қаңлы  болса, онда 1219 жылы  қаңлылар неліктен Шыңғыз ханнан Отырарды өлермендікпен қорғап шайқасқан? Шыңғыз хан «өз жиендері» Хорезмшаһ пен оның ұлы Жәлел ад-динді, Қайыр ханды неге  аямаған? деген сұрақтар туады.

Жоғарыдағы аталған мақаласында В.В.Бартольд: «Мусульманские писатели ХІІ и начала ХІІІ в. употребляют слова канглы и кипчак почти как синонимы», дейді. Бірақ, ертедегі парсы тілді шежірешілер солай еткенмен, ХVІІ ғасырда өмір кешіп, ел билеген Хиуа ханы Әбілғазы  «Шежіресінде»  қаңлы мен қыпшақты шатастырмасы анық.

Шын мәнінде қаңлылар мемлекеті хунну заманында-ақ Балқаш көлінің солтүстігінен Арал теңізіне дейінгі аймақты алып жатқаны туралы тарихи дерек мол. Н.А.Аристов та аталған кітабында: «За 130 лет до Р.Х. найденное на Сыр-Дарье китайским посольством Чжан Цяня, тюркское племя было кангюй, конечно канглы, непрерывное существование которого можно проследить по историческим известиям до настоящего времени, все на Сыр-Дарье», – дейді.  Сондықтан, Қаңлы ішінде аттас ру болған жағдайда да, ол ру Орта Азиядан, сонау Алан сұлу тұратын Азия шығысындағы  өлкеге қайдан барсын!?

Баяуыт тайпасы «Жами`ат-Таурихта», Қ.Жалайыр «Жылнамасында», Әбілғазы «Шежіресінде» де көне Қият пен Нүкүзден өрбіп, Ергене қоннан шыққан «моңғол» лақабты түрктер қатарында аталған. Ендеше, Добұн Баян  Қияттың Қоралас руынан, ал  әлгі жалшы жігіт Нүкүзден тараған дәрлекин  баяуыт руынан болғаны.

 

«Жаңа» Қияттар және Бөрітектілер     

 

Сонымен, мұсылман елдері шежірешілерінің айтуынша, бұрындары Қият пен Нүкүз аталған тайпадан көптеген рулар пайда болып, алғашқы екі атау ұмытылған екен. Ал Алан сұлу оқиғасынан соң Қият пен Нүкүзден тараған күллі «мәңгіелдік» рулар дәрлекин аталып, тек Алан сұлу «нұрдан» туған үш ұлдан тарағандар ғана Нирун аталатын болған. (Шығыс шежірешілерінде тек «Боданжардан Боржігіндер тарайтыны» баяндалады).

Бірақ Алан сұлудың Боданжар атты  нирун ұлының бесінші ұрпағы саналатын Қабыл ханның балалары қайтадан Қият аталады. «Шыңғыз ханның үшінші атасы Қабылханның алты ұлы болып еді. Алтауы да батыр, палуан және шапшаң еді, сол себепті оларға қияттар деп ат қойды, барша қият елі соның нәсілінен» (49-б.), – дейді Әбілғазы шежіресі. Рашид ад-дин Дешті-Қыпшақтағы (қазақ, өзбектегі) барша қият Қабыл ханның ұлы Бартан баһадұрдан туған Меңді Қияттан (оның  ұлы Шаншуыттан) тарайтынын айтады. Сондықтан, ежелгі Қиятпен шатастырмас үшін, Қабыл хан балалары мен олардан  тарайтындарды   «жаңа» қият делік.

Ал Қабыл ханның немересі, Есукенің балалары «Қият-боржігін» аталады. Бұл туралы Рашид ад-дин: «Несмотря на то, что Чингиз-хан, его предки и братья принадлежат к племени кият, однако прозванием детей Есугэй-бахадура, который был отцом Чингиз-хана, стало Кият-Бурджигин; они – и кияты, и бурджигины. Бурджигин же по-тюркски значит человек, глаза которого синие» дейді («Жами` ат-Тауарих», І т.1 к.155-б.).  Қ.Жалайыр «Жылнамалар жинағында»: «Буржиқин» – «ашхал-чашім» болады. Айта кеткенде, Исуге-Баһадурдың ақсары оғландары және ұрық-тағайат өсті. Кірпігі көкшіл сепкіл еді, яғни сары бетті, қара көзді еді. Оны моғол «буржиқин» атайды», деген (42-43-б.). Ал Әбілғазы баһадұр: «Есуки баһадурдың көзі шаһла еді, моңғолдар шаһланы боржыған дер еді, сондықтан оның руы, Есуки баһадурдың  нәсілі өздерін боржыған қиятпыз деп атады» (40-б.), «Есукидің бес ұлының көпшілігінің түсі шикіл сары, көздері қызғылт болды. Сондықтан арабтар мұндай түсті «шаһла» дер, монғолдар «боржуған» дер еді. Баяғы Аланқо айтатын, оған келіп ашына болатын адамның да реңі ақ сары, көздері боржыған болатын. Соның нышаны тоғыз атадан барып шықты. Боржыған-қият деген атау осыдан тарады», – дейді (50-б.). Әбілғазы  айтуынан «Есукенің көзі «шаһла»  ма, әлде балаларынікі ме?» деген сұрақ туады...

МҚШ 42-бөлімінде: «Бодұнчар Боржығын ру атасы болды» деп, Боржығын руын Боданжардан бастап таратады. Есуке мен оның балаларының түр-түсіндегі мұсылман шежірешілері айтқан белгілер «МҚШ» мен «Алтын тобшыда» жазылмаған. МҚШ аудармашылары Боржігін сөзі туралы: «Көне түрктік  «Бөрі+тегін» болуы ықтимал. Ішкі Моңғолияда «Боржықон» деген өзен бар» деп түсіндірсе, «Алтын тобшы» аудармашылары: «Борчігін. Бөріден шыққан, бөрітегін немесе бөрі тектілер. Бор – қазіргі моңғол тілінде «боорхой» (борохой)» – итқұс (бөрі) мағынасында қолданылады. «Чігін» – тегін (тегі) атауының өзгерген түрі болса керек» дейді  (38-б.). Ал осы шығармалардан көп ғасыр бұрын жазылған Көлтегін ескерткішінің «Үлкен жазуының»  12-жолында «Қаңым қаған сұсы бөрітег ерміш»,– деп жазылған. (Мұны Т.Әбенайұлы: «Әкем қағанның әскері бөрідей екен», деп аударған)

Т.Әбенайұлы «Шыныңа көш, тарих!» кітабында: «Бөржігін» – Шыңғысханның ата тегі. Бұл аталым: «бөрі» және «жігін» деген екі сөзден құралған. «Бөр» – бөрі  түбірінің сөз арасында шұғыл айтылуы. «Жігін» – жігіт деген сөз. Көне түрк тілінде «н» қосымшасы мен «т» қосымшасы ауысып келе берген. Ал «т» көбінде көпше мағына береді. Мысалы: «қиян» – «қият» сөздері сияқты», –  дейді (23-б.).

Т.Әбенайұлы мен әлгі аталған екі шежірені аударушылардың «бөрі» сөзі туралы пікірлері сәйкес болғанымен, «жігін» сөзінде үйлеспеген. Меніңше, «Бөрі жігіт» деген сөз бір ғана адамға қаратылып айтылады. Сол себептен Есукенің барша ұлдарын жалқы түрдегі «бөріжігіт» сөзімен атау келіспейді. Олардың арғы бабалары Бөрте ашнұ болғандықтан, бәрін, көпше түрде «Бөртенің (бөрінің) тегінен» (бөрітегін) деп атау көңілге қонады. Сондай-ак, аталған шежірелерде ол замандарда «жігіт» сөзінің қолданыста болғаны жайлы дерек кездеспейді, ал «тегін» сөзіне мысалдар жетіп-артылады. Осы өлкеде  VІ-VІІІ ғасырларда дәурендеген Түрк қағанатында Көлтегін, Мо-тегін ( Мочо-Қапағанның ұлы), Білге қаған немересі Озмыш тегін,  Арфу қағанның әкесі Ер-Бөрі шад Йакуй-тегін, т.б. кісілер есімдері тарихтан белгілі.

С.Г.Кляшторный мен Т.И Сұлтановтың «Государства и народы евразийских степей» кітабында (222-б.) Тоқтамыс ханның 1382 жылы Мәскеуге жорығында Алтын Орда  әскерінің  құрамында  буржоғлы тайпасының болғаны айтылады. Бұл – ХІІ ғасырдағы «бөрітегін» сөзінің, ХІVғасырда «Бөріоғлы» (Бөріұлы) делініп айтылатын болғанын көрсетеді.

Ендеше, «Боржігін» – шаһла сөзінің аудармасы емес, «Бөрітегін» атауын мұсылман шежірешілерінің түсінбеуінен туған қателік.

Г.Вамбери «Бөр», «бор» сөздерінің мағынасы «сұр» (серый)» десе (Вамбери, 1879, 202 -б.), Л.Базэн мұны түрк сөзі дейді  (Базэн, 1950, 248-б.). Л.Дэфень: «В память о происхождении от волчицы словом фули/бори называли ордынских лейб-гвардейцев Тюркского каганата, а над его ордой-ставкой развевалось знамя с изображением волчей головы», – дейді (425-б.). «МҚШ» аудармашылары Бөрте-Чину сөзін «Көк бөрі, Көкжал қасқыр», «көкшіл сұр, көкшулан түс, жылқы, ешкі, қасқырдың көкшіл сұр түске айналуы» деген мағынада» деп түсіндіреді. ( «Бөрте» сөзінің өзі «көкжал» (қасқыр) деген сөз). «Бор, Бөрте» сөздерінің моңғол тіліне кірме түрк сөзі екені О. Сүхбаатар сөздігінде көрсетілген. Ендеше «Борджигин» дегеніміз «Бөрітегін», «Бөрте-тегі» – Бөртенің (бөрінің) ұрпақтары  деген сөз.

Орта Азиядағы оғыз түрктері бөріні «құрт» (курд) дейді. Ал сұр түсті «бор» демейді – «боз» дейді. Көкбөріні «Бозқұрт» атайды. Сол себептен, меніңше, Хан-балықтағы (Пекин) Құбылай ордасынан келген Болат чинсан айтқан Бөрітегін (Боржигин) сөзіндегі «көкшулан, көксұр» деген мағынаны Ирандағы шежірешілер қасқырға емес, адамның көзінің түсіне балап (өзге мүше үнемі көгеріп тұрмайтындықтан) «көкшіл-сұр көзділер тегі» деп ұққан. 1310 ж. жазылған  «Жами` ат-Тауарихта» солай делінгендіктен, мұны бір ғасырдан соң Хондемир, үш ғасырдан соң Қ.Жалайыри мен Әбілғазы баһадұр хан да сол шежіреге сүйеніп қайталағаны байқалады.

Ендеше, Шыңғыз хан тегін таратсақ: «Шығыс түрктерінің (сиуңну-хунның) Құйан (Қият) тайпасының Құралас руынан, Алан-гоа оқиғасынан соң – Нирун-қият, Қабыл ханнан таралатын «жаңа қият», Есукеден бастап – Бөрітегін-қият» деп тұжырымдауға болады.

Бірақ сан ғасырлық жылнама, шежірелерде айтылған деректерді мұқият зерттеу орнына Ресейлік энциклопедия Шыңғыз хан жайында: «Его собственное племя халха кочевало между тайгой и степями в районе, который сейчас является Читинской областью Российской Федерации», депті.Тарихи деректерді осылайша бұрмалаушылық білместіктен жасалып отырған жоқ. Хунну, Моңғол, Татар, т.б. атаулармен аталып жүргендердің шын мәнінде бір халық – шығыс түрктері екендігін Европа зерттеушілері де ХVІІІ ғасырдан бастап дәлелдеп-ақ келеді. 1905 жылы Ресей мемлекеттік Думасына сайлау кезінде де үкімет басшылары қазақтардан Думаға депутат өткізбеуге тырысқаны, қазақтарды «Шыңғыз хан мен Ақсақ Темірдің ұрпақтары» деп қауіптенгендері белгілі.

Дәл сол жылдары әйгілі шығыстанушы А.Н.Бернштам да «Түрктер ғұндардан, ал ғұндар скифтерден тараған» деген (бүгінгі көзқараспен сәл түзетуді талап ететін) пікірлерін жариялап, Шыңғыз хан тарихына халхалардың қатысы жоқ екені анықталған болатын.

Арнайы мақсатпен я білместікпен түрк халықтарының тарихын ғасырлар бойғы бұрмаланулардан аршып алу, ақиқатты анықтап, насихаттау тек шын тәуелсіз мемлекет атқара алар үлкен жұмыс. Ал оған шейін қоғамдық негізде «Мәңгіел» түп-тегін тану ұйысында» тәуелсіз тарихшылардың басын қосып пікір алмассақ, тың деректерді бірлесе насихаттауға күш  салсақ деген жоспар бар.

 

     

                                          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                           Бесінші тарау

 

«Хантаңба»  тарихы

 

Түрктің куәлігі – рулық таңбасы

 

Қият пен Нүкүзден өрбіген рулар және олармен бірге ж.ж.с.дейінгі ІV ғасырда Қытай солтүстігінде Хунну (сиуңну) империясын құрған, VІ-VІІІ ғасырларда Түрк қағанатын, ХІІІ ғасырда  «Мәңгіел» мемлекетін құрған шығыс түрк тайпаларының көпшілігі қазірде Қазақ этносы болып өмір кешіп отыр. Сол себептен, егер шетелдік зерттеушілер Шыңғыз хан тарихына соғыс өнерінің, ғаламдастыру үлгісінің, т.с.с. феномендері ретінде  қызығушылық танытса, ал «Мәңгіел» мемлекетінің қабырғасын қалаған шығыс түрктерінің бүгінгі ұрпақтары қазақ, татар, т.б. халықтар үшін бұл тақырып өз халқының төл тарихына үңілу болып табылады.

Л.Гумилев әлемдегі ең көп зерттеулер арналған тарих Шыңғыз хан туралы  екенін айтқан еді. Әйтсе де, бұрындары жазылған шежіре еңбектерде кейбір оқиғалар әртүрлі баяндалғандықтан, бұл тарихтың жұмбақтары әлі де жетерлік. Кәсіби саналатын тарихшылар әдетте тек үкімет саясаты рұқсат еткен тақырып пен бағытта ғана жұмыс жүргізетіндіктен болар, Шыңғыз ханға қатысты тың пікірлер табу, айту мәселесімен негізінен  тәуелсіз зерттеушілер айналысатынын байқаймыз. Мұндай зерттеушілердің көптеген тұшымды пікірлерін де оқып жүрміз. Сондай-ақ, кей кез олардың өз тұжырымдарын терең дәлелдеместен, тек «айта салумен» жұртшылықты елең еткізуі басым түсіп, сынға іліккеніне де куә болудамыз...

Кей мәселеге өткен заман шежірелерінен жауап таппай, ал қазіргі зерттеушілер жазуына күмән туған кездері көмекке келер құралымыз, ол – рулық таңбалар. Мысалы Оғыз түрктерінің  жиырма екі тайпасының таңбасы М. Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк» еңбегінде бейнеленсе, Рашид ад-диннің «Жами`ат-Тауарихынан» 24 тайпаның таңбасын көреміз. Ал Түркстаннан шығысқа кетіп хунну, көктүрк, «мәңгіел» аталған тайпалардың таңбалары жайында дерек мардымсыз. Өзге шығыс түрктері түгіл, олардың ХІІІ ғасырдағы «Мәңгі ел» атты мемлекетінің  билеуші әулетіне айналған  Шыңғыз хан шыққан Қият тайпасының да таңбасы мәселесі әлі де зерттеуді қажет етеді.

Көне шежірелерден Қият атауын екі заманда кездестіреміз: бірі 151 жылы қытайлармен соғысып Ергене қонға кеткен хуннулық Қиян-Қият (Құйан) тайпасы, ал екіншісі –  Қабыл ханның алты ұлының Қият атануы. Бұл екеуінің – көне Қият пен Қабылхан ұлдарынан тараған «жаңа» қияттардың таңбаларында айырма бар ма? «Мәңгіел» империясы ыдыраған соң қазақ, өзбек, т.б. этностарды құрысқан  қазіргі Қият руының таңбасы бұрынғы  Қиятпен  бірдей ме? ( Рашид ад-дин Дешті-Қыпшақтағы (қазақ, өзбектегі) барша қият Қабыл ханның ұлы Бартан баһадұрдан туған Меңді Қияттан (оның  ұлы Шаншуыттан) тарайтынын айтады).

«Чингиз-нама дафтари» дерегіндегі Шыңғыз ханның бектер мен билерге үлестірді делінетін тайпалық таңбалар ішінен «Буданжарұғлы қият»  атын кездестіреміз. Мұнда оның таңбасы қазақта «ұйқыш» аталатын (Гитлерлік Германияның «свастикасына» аса  ұқсас) таңба. И.Т. Андреевтің «Описание Средней Орды киргиз-кайсаков» кітабындағы суреттегі «Шыңғыз хан үлестірді» делінген таңбаларда да Қият руының таңбасы шеттері дөңгеленте қайырылған «свастика» бейнеленіп: «Волость Қыят: тамга Ашамайлы»,– делінген.

Эренжен Хара-Даван «Чингис-хан как полководец и его наследие» кітабында Шыңғыз ханның тоғызыншы атасы Боданжардың қаршығамен аң аулап жан баққанын, сол себептен ол  әулеттің туында сұңқар бейнеленгенін жазған (69-б.). Ендеше, «Чингиз-нама дафтариде» көрсетілген Қият руының «свастика» таңбасы құсты символдық бейнелеуден пайда болған. Бұл таңба қазіргі қазақтың Шекті руының «ұйқыш» таңбасына өте ұқсас болуына қарағанда, осы рудың бір атасы  Қабыл ханның ұлдарының бірінен тарған болса керек. «Жами` ат-Тауарих» Дешті-Қыпшақтағы қияттар  Қабыл ханның алты ұлының ұрпақтары екенін жазады.

МҚШ-да қоңырат Дай шешен Есукеге: «Йесүкей құда, мен осы түнде бір түс көріп едім. Ақсұңқар күн мен айды шеңгелдей ұстап  келіп, қолыма қонды... Сіздердің Қият елінің киесі келіп көрсеткені осы болса керек», – дейді (78-б.). Осыған қарағанда, сұңқар-свастика «Боданжардың таңбасы» мен  Қабыл хан ұлдарынан тараған қияттар (Есукенің) таңбасы бірдей болғанын және бұл таңбаны «Шыңғыз хан ХІІІ ғасырда үлестірмей-ақ», 750 жылдарда өмір сүрген Боданжар кезінен барын  байқаймыз.

Алан сұлудың күйеуі өлгеннен кейін туылған үш ұлдың отшыкенжесі Боданжар Нирун (нұрдан жаралған) делінсе де, олардан тараған ұрпақ «қият» атауын тастамай Нирун-қият аталғанын көреміз.

Қазіргі зерттеушілер  қазақ, т.б. түрк халықтары құрамындағы Қияттардың таңбасын  «ұйқыш» емес, «қол таңба» деп көрсетіп отыр. Мысалы А.Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» кітабындағы кестеде қазіргі қияттың таңбасы «қол таңба» (Т)  делініп, Қаңлыға жатқызылған шанышқылы, балық, күрпік, қатаған руларының, Қыпшақтың  ұзын деген атасының таңбаларымен бірдей етіп көрсетілген.

Ал Шыңғыз хан «Мәңгіел» атты Шығыс-Түрк қағанатын құрғаннан соң, өзіне «Тарақ» пішіндегі таңбаны алды. Боданжардың «сұңқар-ұйқышынан» да, Қабыл ханның алты ұлынан тараған қазіргі қияттардың «қол таңбасынан» да өзгеше бұл таңба Шыңғыз ханнан тараған тұқымның  («Алтын ұрық», «төре» аталғандардың), соның ішінде Жошыдан өрбіген  Алтын Орда мемлекеті, Қазақ хандығы, т.б.елдердің билеушілерінің таңбасы болғаны белгілі.

М.Мағауин «Қазақ тарихының әліппесі» кітабында: «Біртұтас қазақ халқының ұлттық ұраны – «Алаш», мемлекеттік гербі – «Төре таңба» (яғни бас таңба) аталатын көне түрк заманынан тартылған, Алтын Орда тұсында қалыптасқан діңі бір үшем бітік – ПІ. Бас байрағы – төре таңбалы қызыл ту», – дейді (15-б.).

Германияда тұтқынға түскен КСРО әскерлерінен Мұстафа Шоқайдың ұйымдастыруымен 1941 жылы құрылған «Түркстан легионы» да «тарақ таңбаны» өздерінің белгісі етіп қабылдаған.

Өз руының ежелгі таңбасын алмастыру, бөтен рулық таңбаны себепсіз иемдену – көшпелі халықтың дәстүрінде жоқ. Әйтсе де Шыңғыз хан Боданжар бабасының, өз әкесі Есукенің «сұңқар-ұйқыш» таңбасын сақтамай, неліктен  «тарақ» таңбаны алды деген бағытта бұрын-соңды зерттеулер жүргізілмегені байқалады.

Бірақ соңғы кездері бұл мәселе басқа қырынан сөз етіліп  жүр. Ол – қазақтың үш жүзінің «ноқта ағалары» Жалайыр, Тарақты, Табын-Тама руларының таңбасы неліктен «моңғол» Шыңғыз ханның (төрелердің)  таңбасымен бірдей деген сұраққа қатысты пікірлер.

Белгілі тарихшы-ғалым Т. Омарбеков «Қазақты құрған тарақ таңбалы байырғы Түрк тайпаларына көзқарас» атты мақаласында: «Рудың атына және рулық таңбаға келер болсақ, Тарақты руының аты, бір қызығы, оның рулық таңбасына сай келеді. Тарихымыздан белгілі тарақ таңбасы қазақ төрелерінің, яғни Шыңғысханнан тараған ұрпақ – хан-сұлтандардың меншікті таңбасы болып табылады. Солай бола тұрса да, қазақты құраған басқа тайпалардың да кейбірі осы тарақ таңбасына ие болған. Олардың арасында алдымен ауызға алынатыны – Жалайыр тайпасы. Содан соң Тарақтының өзін, Тарақты-табын және Төлеңгіт тәрізді тайпаларды айтамыз. Осыған байланысты зерттеушілерді мынадай мәселе ойландырады: Біріншіден, неліктен аталған тайпалардың рулық таңбалары Төре тұқымының таңбаларына сәйкес келеді? Екіншіден, осы тарақ таңбалы түрк тайпаларының өздерінің тарихында өзара қандай жақындық бар? Олар қазақтың әртүрлі жүздік құрылымдарына шашырап кеткеніне қарамастан неліктен ортақ таңбаны, яғни Тарақты пайдаланады? Бұл сұраққа жауап беру оңай емес»,– дейді («Шәмші» журналы, 2009 ж.,№11).

Ә.Марғұлан Тарақты мен Жалайырды бір ұлыстан болуы керек деп есептеген («Жұлдыз». 1984, №1). Ал М.Ысқақбай «Шыңғыс ханның нәсілі моңғол ма, түрк пе?» деген мақаласында: «Таңбаларды зерттеуші ғалымдар таңбасы ұқсас тайпаларды туыстас немесе кезінде бір бірлестікте болған жақын тайпалар ретінде қарастырады. Демек, жалайыр, тарақты, төре арасында белгілі бір дәрежеде ілік-шатыстық бар екені ақиқат. Әйтпесе, оларға  жеке-жеке иеленер таңба табылмай қалмаған жоқ шығар», –дейді («Қазақ әдебиеті» газеті 27.08.2010 ж.). 

А.Мектеп-тегі «Түркстан» газетіндегі  мақаласында (25.12.2008.): «Қазаққа 700 жыл бойы билік еткен Шыңғыстан тараған әулеттің өкілдері халық арасында төре тұқымы аталған. Төре  атауы ақсүйек, бекзат, билеуші тұқымынан деген ұғымнан  қалыптасқан. (ПІ) тарақ таңбасының криптографиялық мағынасы тарату ұғымын білдіреді. Бұл таңба жалайыр,  тарақты, табын, тама руларына да ортақ... Әлі күнге дейін қазақтың үш жүзіне ортақ ата-бабадан мирас жазылмаған заң – дастарқан басында сөзді ноқта ағасы деп тарақты, жалайыр, табын, тама руының өкіліне беру этикетін бұзбауды жөн білетін ақсақалдар бұлжытпай қадағалайды. Бағзы қазақтар рулық таңба сұрасу арқылы ортақ идеологиялық негізді түйсініп, ататек тарихын виртуалды көңіл көзімен көріп тани білген. Таңбаға мыңдаған жылдық ұлттың жасампаздық даналық ой қуаты сыйғызылғын. Таңба – иеленген рудың жаршысы. Таңба – түрктің этникалық құрылымының сыртқы рәміздік белгісі, көп қырлы ішкі мазмұны. Таңба – ақпарат сақтау мен таратудың коды. Осы шифрдың кілтін таппаған бөгде жұртқа  қазақтың ішкі сырын ұғу мен рухани-этникалық құрылымын игеру жұмбақ күйінде қалған...Бағзы қазақтың ойлау жүйесінде геометриялық өлшем, симметриялық дәлдік – таңбатану өте жоғары деңгейде дамыған. Бұл түрктің яки қазақтың этникалық біртұтастығын сақтап тұрған киелі қорғаны, ең маңызды ұлттық құндылығы – стратегиялық аса қуатты қаруы», – дейді.

 

Жалайыр жайы

Кейбір зерттеушілер рулар туыстығын таңба арқылы емес, шежірелер баяны ішінен табуға әрекет жасаған. Мысалы Т.Әбенайұлы «Шыныңа көш тарих! Шыңғысхан кім?» кітабында Шыңғыз ханды Жалайыр тайпасынан дейді. Дәлел ретінде Шыңғыз-ханның алтыншы атасы Қайду мен жалайырлар арасындағы дауды жалайыр билерінің өздері шешкенін келтіреді.

Ал мұсылман елдері тарихшылары  Жалайырдың төре тұқымына жақындасу себебін  былай түсіндіреді. Әбілғазының «Түрк шежіресінде» Жалайыр жөнінде: «Көне ел еді, есепсіз көп болар еді,.. 70 күрен (70 мың шаңырақ) ел болды, Онон деген жерде еді»,–деп, Жалайырлардың бір бөлігін Кидандардың шапқанын, олардың Шыңғыз ханның жетінші атасы Дотумен ханның жеріне келіп, аштықтан сахара пиязын қазып жеп, ақыры ханның әйелі мен жеті ұлын өлтіргенін баян ете келе: «Жалайырдың игі жақсылары бұл іске араласқандарды санады, 70 кісі болды,  соларды бала-шағасымен айдап, Қайду ханның алдына алып келді де, «бұларға не істесең де өзің біл», – деді. Қайду хан айналасындағылармен ақылдасып еді, олар айтты: «Сенің туыстарыңның қаны бұлардың қанымен өтелмес, сондықтан бұлардың ұлын құл, қызын күң ет», – деді. Хан бұл сөзді қабыл қылды.

Бұл жамағат өсті, бірақ өздерін жалайырмыз демеді, қиян ұлдарымыз деуші еді. Ол кезде азат құлдардың қожасының руын ұстауы дәстүр еді. Шыңғыс хан болғаннан кейін барлық жалайырлар тұтқын болған жалайырларға еліктеп, өздерін моңғол қиян ұлдарымыз дейтін. Жалайырлар он бір атаға дейін яғни Шыңғыс ханның төртінші ұрпағына дейін пенде болып жүрді. Әрбір патшазаданың қарамағында он үй, жиырма үй болып жүрер еді. Олардың негізгі түбі моңғолдың дәрлікін руынан болар, дәрлікін елі Нүкүз әулетінен», – дейді (45-бет).

Алайда Рашид ад-дин «Жами`ат-Тауарихында» Ергене қоннан шыққан Қият пен Нүкүзден тараған «мәңгіелдіктер» тізімінде Жалайыр тайпасы жоқ. Ол татар, меркіт, ойрат, төленгіт,  т.б. (барлығы 19) тайпалармен бірге «Кейінгі кезде моңғол атанған түрк тайпалары» тарауында жазылған. Бірақ кітаптың 18-бетінде Жалайыр тайпасын «моңғолдың дарлекиніне жатады»,– деп те айтады.

Әбілғазы: «Ол кезде азат құлдардың қожасының руын ұстауы дәстүр еді» -дегенімен,  біз тарихтан Жалайырлардың  өз атын сақтағанын, мысалы «Жами` ат-Тауарихта» да осы тайпадан шыққан қолбасыларды  ешқашан Қият атамай, «жалайыр» дегенін көреміз. Осы еңбекте Жалайыр тайпасының 10 рудан тұратыны, солардың бірі ғана қылмысқа қатысты болып, өзге 9 рудың келісімімен Қайдуға құлдыққа берілгені айтылған. 1310 жылы жазылуы аяқталған осы еңбекте аталынған (І т. 1 к. 93-б.) Жалайыр тайпасының он руы жат, токырауын (тукраут), күнксауыт, құмсауыт, уят, нилкан, күркин, тулангит, тури (бори), шанкут сангут) қазіргі кездегі Жалайыр руларының ішінде кездеспейді. Мүмкін қазақ ішіндегі «тарақ таңбалы» Төлеңгіттер көне жалайырдың Төленгіт руы болар?

Кейінгі ғасырларда Төрелер маңайына әртүрлі ру өкілдері жиналып «төлеңгіт» әлеуметтік топқа айналғандықтан, қазір бірнеше таңбалы. Ал тарақ таңбалылары Қайду кезіндегі Жалайыр Төлеңгітінің ұрпақтары болса керек. Бірақ Шыңғыз ханға дейінгі Боданжар-қияттың таңбасы ұйқыш болғандықтан, Қайдуға берілген Төлеңгіттер де оның сол замандағы таңбасы – нирундық «свастика-ұйқышты» қабылдауға тиіс еді ғой? Бірақ Жалайыр таңбасы неліктен «тарақ»? Қайдудың көптеген ұрпақтарына қызметші болып таралып кеткен жалайырлар кейін, Шыңғыз хан  тарақ таңбаны қабылдағанда жаппай осы таңбаны алуы мүмкін бе?! Әлде күллі Жалайыр ежелден тарақ таңбалы ма? Бұл әлі шешілмеген сұрақ.

Мұсылман елдері  шежірелеріндегі осы – Жалайырлардың Дотумен отбасын өлтіріп жазаға тартылуы оқиғасы  «МҚШ»-да да, «Алтын тобшыда» да айтылмаған. Ал Н.Бичуриннің «Қытайда Юань атымен патшалық құрған Шыңғыс үйінің тарихы» және  Қытайдың «Ган-му» тарихына сүйеніп жазған «История первых четырех ханов из дома Чингисова» шығармасында да ешқандай жалайыр билерінің кеңесі туралы айтылмайды, тек: «Хайду, вступив в правление, пошел с войском на Ялайр и покорил его», делінген.

Т.Әбенайұлы кітабының 68-бетінде: «Ұлы қаған Шыңғыс «тайжігіт» (тайшығұт)  ұруынан тарайды» десе, 69-бетте: «Алтын шежіре»  Жамұқаны Жалайыр  руынан шыққан деп нақтылы кесіп айтқан. Бұдан, Шыңғысханның да Жалайыр руынан шыққаны белгілі болады», дейді. Бірақ осы «Алтын тобшыда» Шыңғыз хан  Қайдудың бірінші ұлы Байсұңқардан, ал тайшуыт руы Қайдудың екінші ұлы Шарақай-линхудан тарайтыны жазылған. Жамұқаның руы «Жадаран» делінген. Ал МҚШ-да: «Жадаран» – Жалайыр тайпасының бір атауы», – деп түсіндірме жазылған (37-б). Бірақ Жамұқа «Алтын тобшыда» да, сол МҚШ-да да  Боданжар екі қабат күйінде алған, руы ұранқай әйелден туған Жажыратайдың ұрпағы екені айтылған: «Сол екіқабат әйел Бодұншарға келген соң ұл туды. Жат жұрттың ұлы деп атын Жажыратай  қойды. Жадаранның атасы содан тарайды... Қара Қадағанның ұлы Жамұқа. Бұлар Жадаран ру атасы болды», делінген (МҚШ. Алматы. 2006. 68-б.). Бірақ әлгі әйелдің «Жами`ат-Тауарихтың» І т.1к.121-бетінде айтылған түрктің Орман ұраңқайы тайпасынан ба, әлде аттас, көне-қияттан тарайтын ергенеқондық Ұраңқай руынан ба екені жазылмаған.

«Жами`ат-Тауарих» Жамұқаны Тумбине ханның жетінші ұлы Үдер-Баяннан өрбіген Жұрйат немесе Жатжират тайпасынан екенін жазған (І т. 2 кіт.190-б.). Олай болса Шыңғыз хан мен Жамұқа екеуінің де төртіншы атасы Түмбине хан (нирун-қият) екен. Ендеше, Жамұқа тайпасы неге Жатжұрат (жатжаран) аталған? Шыңғыз хан мен Жамұқаның «анда» салтымен жақындасуының өзі олардың қандас туыс еместігін білдірсе керек. Бұл мәселеде МҚШ мен «Алтын тобшы» баяндауы дұрыс сияқты.

«Жами`ат-Тауарих»: «Жатжират Жамұқаның Тақудашар деген туысы жалайыр Жошы-Тармаланың жылқысын  барымталап жүргенде оққа ұшады. Қанға-қан талап еткен Жамұқаға Шыңғыз хан жалайыр Жошы-Тармаланы бермей, аман алып қалады. «Жамұқаның Шыңғыз ханмен араздығының басы осыдан басталды», – дейді (86-б.).   Егер Жамұқа  жалайыр болса, жалайыр Жошы-Тармаланы өлтірмек болуы қалай?

Т.Әбенайұлы Марко Полоның кітабынан: «Ордада он мыңнан аса қардай меңсіз ақ боз бие бар. Олардың сүтінен «қымыз» дейтін сусын жасалады.  Оны Шыңғысхан ұрқы, одан қалса Жалайыр руының адамдары ғана ішуге рұқсат етілген», – деген мысал келтіреді. Бірақ, Марко Полоның кітабында «гориот» деп жазылған. Оны аудармашы «ойрат» деп түсіндірген. Егер шығыстағы түрк руларының көпшілігі Түркстанға оралып (Жошы, Шағатай, Ұлағу ұлыстарына кетіп), Құбылай қарамағында негізінен ойраттар қалып, үлкен күшке айналғанын ескерсек, қымыздың туысқандарға емес, күштінің көңілін табу мақсатымен берілгені түсінікті болар еді. Көп ұзамай ойраттардың Шыңғыз хан әулетін  биліктен тайдыруы – осы, «қымыз мәселесінің» себебін айқындаса керек.

Ұлы қағанның жалайырлығына Т.Әбенайұлының дәлелдері сендірердей болмағанымен, Шыңғыз ханның және оның ұрпақтарының Жалайыр тайпасын аса жақын тұтқанына тарихта деректер баршылық. Жамұқа Шыңғыз ханға (Теміршіңге) қарсы көптеген шығыс түрк тайпаларынан (ішінде Теміршіңнің  туыс рулары да бар) 30 түмен жауынгер жинағанда, Теміршің жасақтаған 13 түмен әскер ішінде нирундардан өзге тек жалайыр тайпасы аталған (Іт.1 к. 87-б.).  Сондай-ақ, кітаптың 93-бетінде: «Во времена Чингиз-хана были  Джочи-Тармалэ и его брат Джочи-Чауркан; из-за них между Чингиз-ханом и тайджиутами случилась война», – делінген. Жарайды, Жамұқа Жатжаран делік, ал жалайырларға бола Шыңғыз хан өз туыстары тайжуыттармен соғысуы қалай? Ал ХІХ  ғасыр ортасында Шоқан Уәлихановтың өз аулына қайтпай,  Алтын емелде тұрақтап қалуының сыры – бұл өлке тарақ таңбалы тайпа-рулардың ішіндегі шашырамай, тығыз қоныстанған қалың Жалайыр ортасы болуынан емес пе? Болмаса, Тезек төре  сияқты Шыңғыз тұқымы  Қазақ елінің әр аймағында баршылық қой...

Қазіргі тарихшылардың бір тобы  Жалайыр руы тарихын  Х ғасырдан бастаса, енді бір қатары VІІІ ғасырдағы Ұйғыр қағанатының билеуші әулеті болған Яғлакарлармен Жалайырды бір ру санайды. Тарихшы Қасым Масими  «Елдің күші – бірлікте»  мақаласында: «Орхон, Селенга, Толы өзендерінің бойында мекендеген Оғызханның  ұрпақтарынан тараған юаньхе, пугу, туңло, бейегу, жетекші төрт ру  бірігіп, өздеріне йагликар деген ортақ атау алып, өз үлестеріне  бабасы Оғузхан қойған ұйғыр есімін қайта жаңғыртты. VІІІ ғасырдың аяғында Ұлы далада бірнеше мемлекет пайда болды. Құтлықты (ІІ Түрк қағанатын құрушы) жақтаушылар өздерін түрк десе, Моңголиядағы  йағликар бірлестігі – ұйғыр атанды... 741 жылы таққа басмыл бірлестігінің басшысы – Құтлықтың інісі Елтериш-хан отырды. Елтеришке  Қапағанның немересі қарсы шығып, ол өзіне «өзміш» деген мәртебе алды. Елтериш  йаглықарлардың жетекшісі Гули Пэйлоға сол қанат қолды, ал қарлық бірлестігінің ханы Тай білге тұтыққа оң қанат қолды берді. Сонымен,  Өзмішке немесе  түрктерге», йағлиқар, қарлық, басмыл бірігіп «ұйғыр» атанып  қарсы шықты», – дейді («Түрк әлемі» газеті, №1-2, 2010 ж.).

Мақала баянынан  аз уақыттың көлемінде екі рет әртүрлі рулар бірігіп «ұйғыр» аталғанын көреміз.. Рашид ад-дин «Тауарихында» ұйғыр сөзінің мағынасы жөнінде: «Группе родственников, которая была в тесном согласии с ним, он (Огуз-хан) дал имя уйгур. Значение этого слова на тюркском языке есть – объединяться и оказывать помощь. Так как некоторые из тех племен, каждое по особой причине, получили другое имя, вроде: карлук, калач, кипчак, то название уйгуры утвердилось за остальными», – дейді (1т.1 к. 146-б.).                  

Ал Жалайыр тайпасы жөнінде ол: «Говорят, что их юртом (жұрт) была местность Кима (Қима) в Каракоруме; у них столь слепая преданность, что они давали масло в пищу самцам-верблюдам (киданьского) гур-хана, который был государем уйгуров. По этой причине их называли именем «белагэ» (І т. 1 кт..93-б.). (Бұл қазақтың  «бел-бала, бел-ага, нокта-аға» сөздері ме, әлде «елагэ»  ела, ягла, яғлағар  (май жағушы) сөзін парсы мен орыс жазушылары  бұрыс жазуынан пайда болды ма?).

Қазақстандық зерттеуші Ю.А.Зуев «Ранние тюрки: очерки истории и идеологии» кітабында  «йаглагар» сөзін түрктікі деп, оны «май жағушы» деп аударып: «У народов Средней Азии сохранился ритуал смазывания жиром бычьих рогов перед началом пахоты. Важен даже  не сам бык, а масло на его рогах, обеспечивающее плодородие. Племена «быков»-уйгуров сами по себе мало что значат, если ими не правит каганское племя масла йаглакар» и называют  йаглакаров «ханским родом уйгуров»,– деп түсіндіреді (294-295-б.б.). Жоғарыда айтылғандардан ол замандарда  «ұйғыр» сөзінің нақты бір этносты емес, рулар бірлестігін – «ұйу, ұйысу, ұйыған, ұйымдасқан» деген мағынаны білдіргенін, ал Жалайырлардың сол, «Ұйғыр» аталған одақ, бірлестіктің басында тұрғанын байқаймыз.

Қазақстанның солтүстігінде Х ғасырда болған Қимақ мемлекетін татар тарихшысы Г.Енікеев «Корона Ордынской империи» кітабында «Йемак» деп жазуына қарағанда  бұл атау төркіні де  «Ұйымак» сөзі болар. М. Қашқаридің «Диуан Луғат ат-Түрк» еңбегінде (№440-мысал) Ертіс (Артыш) өзені Йамақ (ұйымақ) халқы мекендейтін даламен ағатынын жазған. (Осы «ұйымақ» сөзі кейінірек «аймақ» сөзіне айналғаны байқалады)...

«Жами` ат-Тауарихта» (1 т, 2 к.137-б.) Хорезм шаһы Текештің 1195 жылы   ұйғырдың  Қайыр Тақу ханымен соғысуға Сығанақка (Сугнак) жорыққа аттанып  жеңіліп қайтқаны, тек 1198 жылы Текештің ұлы Кутб ад-диннің қайта аттанып, Қайыр Таку ханды тұтқындап қайтқаны айтылған. Сығанақтың Сырдария бойындағы қала екенін ескерсек, сол жылдары бұл жерде де «Ұйығыр» аталған бірлестік (Қаңлы- Қыпшақ ұйысуы шығар?) болған сыңайлы. М.Қашқари аталған еңбегінде «жүз» сөзінің  «ұйыс» екенін жазған. Ендеше, ертеректе  қазақ жүздері «Ұлы ұйыс, Орда ұйыс, Кіші ұйыс» аталған болар?

Қазір Моңғолиядағы халкалықтар (қалқа) ішінде өздерін Жалайыр руына жатқызатындар бар. Бұған қарап оларды көне, қазіргі қазақ  жалайырлармен шатастыруға болмайды. 1483 жылы «Мәңгіел» мемлекеттігін сол өлкеде уақытша болса да қалпына келтірген Даян ханның кенже ұлының лақаб аты Жалайыр болыпты. Ол туралы  «Алтын тобшыда»: «Жалайыр тайшидің ұрпағы  жеті қошуын Қалқаның нояндары болды», – делінген (327-б.).

Шапырашты Қазыбек бек «Түп-тұқияннан өзіме шейін» кітабында Үйсілден туған Сақалдың Ақ (Ақдарлы) және Жан (Жандарлы) деген екі ұлы туралы: «Кейін екеуінің атын тамғасымен атап Абақ, Тарақ (абақ тамғалы, тарақ тамғалы) деп те атаған. Жан баласы Мерке (Жалайыр). Жалайырдан Манақ, одан Орақты, Жазықты, Тарақты деген үш ұл болған. Орақтыдан тоғыз бала, Жазықтыдан үш бала, міне, осыдан келіп он екі ата Жалайыр шығады. Ал Тарақты тұқымы осыдан 400 жылдай бұрын Арқаға, Сырға екі бөлініп көшіп, сол жерлерді мекендеп қалған», – деп жазады да (66-б), Шыңғыз ханды Орақтының тоғыз баласының бірі – Андастан шығарып: «Андас, одан –  Ор, одан –  Онтұр, одан –  Бәкір, одан – Ұзық, одан –  Тор, одан –  Көк, одан –  Бөгде, одан –  Қара, одан – Бұрық, одан –  Кер, одан – Құнмыр, одан –  Бұрыл, одан –  Шамшы, одан –  Тілеуберді, одан –  Қашау, одан –  Досан, одан –  Тұрымтай (атақты шешен болған), одан –  Тұмағұл, одан –  Дін, одан –  Баян, одан –  Есуке. Есукенің әйелі Өлең Қоңырат ішінде Көктің ұлы дейтін атаның қызы еді. Темірдің (Шыңғыстың) әкесі Есуке ерте өліп, оның шешесі Өлең Қоңыраттың белгілі биі Меңлекеге тиген-ді. Өлеңнің Меңлекеден туған он ұлы Темірді бөлектеп шыдатпаған. Сонан соң ол олардан безіп, қайта Жалайыр ішіне қашып кетті. Міне Шыңғыстың, жалпы төрелердің тарақ тамғалы болуы да осыдан еді. Ол кезде Мұңғыл, Қазақ деген жоқ, ұру-ұрумен ғана аталса керекті», – дейді (95).

Ұлұнның (руы Олқоныт) Есуке өлген соң Меңлікеге тигені рас, бірақ оның руы Қоңырат емес, Қоңқотан (шежіреде «үлкен мұрынды» деген моңғол сөзі» деп түсіндірілген. Бірақ бұл қазақша «Қоңқа танау» сөзінің ықшамдап айтылғаны). Алайда, Боданжардан Есукеге дейінгі тоғыз ұрпақтың ұйқыш таңбалы болғанын, тек Шыңғыз ханнан бастап қана оның әулеті (төрелер) тарақ таңба алғаны белгілі.

Өзге шежірелерге ұқсамайтын Шыңғыз хан ата-бабаларының есімдерін Қазыбек бектің қандай деректерге сүйеніп атағаны бізге беймәлім.

Қазыбек бек білім іздеп Иран, Стамбул, Европаға барар жолында Хиуада 1663 жылы Әбілғазы баһадұр жазған «Түрк шежіресі» туралы, Иранда 1310 жылы Рашид ад-дин жазған «Жами ат-Тауарих» сияқты шығарма барын естімеуі, олармен таныспауы мүмкін бе? Егер Шыңғыз-хан Жалайыр тайпасынан шықса, оның ата-бабаларының аттары Қазыбек бек жазғандай болса, мұны Қадырғали Жалайыри 1603 жылы жазған өзінің «Жылнамалар жинағында» неге айтпаған, неліктен Шынгыз-хан шежіресін «Жами ат-Тауарих», МҚШ-дей етіп берген? Әлде Қ.Жалайыр өз тайпасының шежіресін  шапырашты Қазыбек бектен нашар білген бе?» деген сұрақтар туады. Тағы бір мәселе: – егер Жалайырлар Қайдуға берілген болса оның және Шыңғыз ханға дейінгі ұрпақтарының «ұйқыш» (свастика) таңбасын қабылдаған болар еді. Ал Жалайырлар таңбасы «тарақ»!?

Осындай сауалдар көп болғандықтан Жалайыр тайпасының тарихы әлі де терең зерттеуді қажет етеді. Өйткені «Жами` ат-Тауарихта» «көне» Қияттар мен Жалайыр екі бөлек тізімде жазылғанымен, Қияттар Ергене қонға кетпей тұрған ерте кездерден бұл екі тайпаның туыстық жақындығы болуы мүмкін.

 

«Тарақ» таңбалы Тарақты  кім?

Тарақты тайпасының төрелерге қатысы туралы Мәшһүр Жүсіп Көпеев «Қазақ шежіресінде»: «Естіген құлақтың жазығы жоқ»: Арғын апасы қыз күнінде оң жақта отырып, бір төремен айқасып қалып, еркек бала тауып: «Бұл қалай?» –деушіге дәнеме дей алмай, шашын тарай берген екен. Сонан баланың аты «Тарақты» қойылып: «Төре жоқта Тарақты төре болуға жарайды» – деген де сөз бар» деп жазған (332-бет). Әрине, бұл жерде таңба мәселесі қыз қолындағы тараққа қатысты болмаса керек. Бұл – ел ішіндегі ауыз-екі айтылған қарапайым әңгіме. Төреден туғандықтан, еркек балаға тарақ таңбасы берілуі ұлттық дәстүрге сәйкес,  ғылыми тұрғыдан да дәлелді.

Ал З.Сәдібековтің «Қазақ шежіресінде» (Ташкент, 1994.,104-б.) Дайырқожаның (Ақжол) баласы Қарақожадан Иман, Иманнан Тарақты туған деп таратылады. Осы себептен көп шежірелерде Тарақтыны Арғынға жатқызады. Ал Мәшһүр Жүсіпте Жанарыстан Қарақожа, Қарақожаның қызынан (Арғынның әпкесінен) Тарақты туған делінеді. Арғынның таңбасы да басқа – «көз таңба».

Шаһкәрім Құдайбердіұлының «Шежіресінде»: «Орта жүз арғын ішінде тарақты деген ел бар, оның нәсілі кім екенін ешкім анықтап білмейді. Қазақ ішінде «тарақты арғынның ноқта ағасы деген сөз бар, соған қарағанда тарақ таңбалы болып арғыннан бөлінген бір топ болса керек», – дейді (39-б.).

Бұл арада: «Неліктен «көз» таңбалы Арғыннан бөлінген топ «тарақ» таңбалы болмақ?!», деген сұрақ туады. Ал ноғайлы ішіндегі Арғындардың таңбасы  «тарақ» болуы – Арғынның бұрынғы таңбасы «тарақ» болып, ал «көз» таңбаны Керей мен Жәнібек сұлтандармен 1459 жылы Шу бойына келгеннен соң Дулаттан алған болар?», – деген де ой қалдырады. Ж.Ақбаев 1927 жылы жазған «Қазақтың шығу тегі» аталатын еңбегінде ноқта ағалары жөнінде Ұлы жүзден  жалайыр, Орта жүзден – тарақты, Кіші жүзден – Әлімұлы деп көрсетеді. (М.Құл-Мұхаммед. «Алаш ардагері». 174-б).

Табынның «ноқта ағалығы» мәселесіне келсек, Т.Әбдіұлының «Кіші жүз – Жетіру Табын аталығының шежіресі» кітабында Табын ішіндегі тарақ таңбалы атаның  Орта жүзден барған Тарақты Тоғым батырдың ұрпақтары екені айтылған.

«Алаш» тарихи зерттеу орталығы» шығарған «Арғын» шежіресінің 3-томында «Біздің ойымызша, қазақтың хан-сұлтандары жергілікті билермен ақылдаса келе, Тарақтының құрамына енген кейбір руларды Табынға қосқан деп ойлаймыз. Табынға қосылған бұл рулар өздерінің Тарақты тайпасының құрамындағы таңбаларын сақтап қалып, Тарақты-табын атанды...Кезінде тарихтың бетбұрыстарында Тарақты-табынның құрамына енген кейбір аталар Таманың құрамына ауысып, тұрақсыз өмір кешкен тәрізді. Сондықтан да шежірешілер Кіші жүзде «ноқта аға» кім? деген сауалға жауап бергенде кейде Тама мен Табынды шатастырып отырады»,– делінген (576-б.).

Тарақты туралы Мәшһүр Жүсіп шежіресіндегіге ұқсас әңгіме Албан ішіндегі Қыстық атасына қатысты да айтылады. А.Сейдімбектің «Қазақтың ауызша тарихы» еңбегінде: «Айттың  Қарашаш атты қызы бойжеткен кезде бір төренің Есқожа деген баласына айттырылып, дәстүр бойынша төре бала ұрын келеді. Содан, Қарашаштың ұзатылар мерзімі белгіленіп, ел-жұрт қамданып отырғанда төре бала қайтыс болды деген хабар жетеді.Төре жігіттен жүкті болған Қарашаш айы-күні жетіп бір ұл табады. Балаға «Жиенқұл» деп ат қойып, оны Қарашаштың ағалары бауырына салып өсіреді. Алайда, өсе келе оны «Қыстық» деп атап кетеді. Қыстықтан Ақназар мен Тоқназар туады. Олардың ұрпақтарын «Аққыстық» және «Қарақыстық» деп атайтын дәстүр қалыптасқан», – делінген (478-б.). Бірақ Тарақтыға берілген «тарақ таңба», төреден туған Қыстыққа да берілмей, неліктен ол Албан таңбасымен қалған?», – деген сұрақ туады.

Аталған «Арғын» шежіресінде Тарақты руы туралы:«Тарақтылар жоңғар шапқыншылығынан қатты күйзелді. Олар төре тұқымдарымен бірге әртүрлі жортуылдарға қатысып, төрелер жасақтаған жоңғарға қарсы қалың қолдың алғы сапында болуға мәжбүр болды. Нәтижесінде, осындай зобалаңда Тарақтылар Қазақстан мен Орта Азия территориясына шашырап кетті.» (600-б.), «Төреге ілескен – ер-тоқымын арқалайды» деген халық мақалының жаны бар. Тарақ таңбалы тайпалар Шыңғыс хан тұқымына ілесіп, жаугершілік заманда шынында да ыдырап кетті. Мұны Тарақтының 18-19 ғ.ғ. шашырай қоныстануынан-ақ байқаймыз»,– делінген (603-б.)

Бірақ мұндай жағдайға неге Тарақты ғана ұшырап, өзге тарақ таңбалылар (мысалы, Жалайыр) белгілі бір территорияда тығыз қоныстанып сақталып отыр? Сондай-ақ, «Төре жоқта Тарақты төре орнына жарайды» деп, неліктен мұны өзге тарақ таңбалыларға емес, тек Тарақтыға қаратып айтқан?»,– деген сұрақтар туады.

Осы кітаптың 607-бетінде де: «Қазақтың хан-сұлтандарының ұрпақтарына адал қызмет жасаған, және елдігіміз үшін күресте әрқашан да алғы саптан табылуға билеушілердің «тарақ» таңбасы мәжбүрлеген бұл тайпаның тарихының өзіндік ерекшеліктері аз емес», – делінген.

Тобықты ортасында тұратын төре тұқымы Қ.Майхантегі өз ауылында төрелер мен тарақтылар бір қорымға жерленетіні жайында мәлімет айтады. Мұндай мәселе тектен-тек емес, негізді бір себептен жасалатыны қазаққа белгілі болса керек. Ал Қ.Данияров «Қазақстанның балама тарихы» кітабында осындай мәліметтер, таңба арқылы дәлел айтпастан, долбарымен: «Арғынның ішіндегі тобықты жоғарыда айтылған қияттардың Ертіс жағалауында қалып қойған тармағы болуы мүмкін деген жорамал жасауға болады. Бұл болжамымызды арғынның негізгі бөлігінің менталитетінен тобықтының айырмашылығы болуы бекіте түскендей»,– дейді ( 103-бет).

Әйтсе де, осы айтылғандардан «Тарақ таңбаны Шыңғыз хан кімнен, қандай себептен алған?» деген бастапқы сауалымызға жауап таба алмаймыз. Ендеше: «Осынау таңба ХІІІ  ғасырға дейін болды ма, оны бұрындары кімдер иеленген?», – деген тұрғыдан «тарақ таңбаның» өзінің тарихын анықтап көрелік.

«Тарақ» таңбаның  алғашқы иесі кім?

«Орта жүздің ноқта ағасы Тарақты шежіресі» жинағын құрастырушы Я.Амандықов:  «1867-68 жылдардағы Ресей реформасы төрелердің күшін жойғаннан соң олардың өздері қазақ ішінде қазақ бола бастады да, түрк тектес елдердің арасында айдарынан жел ескен беделі бар Жалайыр мен Тарақтының таңбасына ұқсатып өздеріне имек тарақ таңбаны қабылдаған, ол таңбалар тарихына кеше ғана 1925 жылы М. Тынышбаевтың шежіресінен қосылған»,– деген пікір айтады  (134-б.).

Сондай-ақ, «Осы таңбамен аттас Тарақты руы – «тарақ» таңба түпнұсқасының (шаңырақтың) иесі де, ал өзгелері одан тарағанда таңбаны сәл өзгертіп алған» деген де пікір естиміз. Егер түпкі таңба іргелі руда сақталып қалып, ал одан енші алып шығатын кіші рулар сол таңбаны негіз ете отырып, оны сәл ғана өзгертіп таңба ететінін тарих мысалдары  көрсеткенін ескерер болсақ,  бұл таңбаның түп-нұсқасы да, аты да  Тарақты руында екені  шындық.

Орыс ғалымы П.Небольсин, өзінің 1852 жылы Санкт-Петербургте шыққан «Очерки Волжского низовья» кітабында: «Тарақ» таңбасы тек «ақсүйектерге» ғана берілетін болғандықтан, яғни, ноғай бекзаттары иемденгендіктен, оны «хантаңба» деп те атайды.  Кез келген ру өздігінен белгілі бір таңбаны себепсіз иемдене салуы мүмкін емес»,– деп жазған. Бұл деректен «тарақ» таңбаның 1868 жылғы реформаға дейін де «ақсүйектер» таңбасы  болғанын аңғарамыз.

М.Қарамендина «Тарақ таңба – билік рәмізі» аталатын мақаласында  Түрк қағанаты (ж.ж.с. VІ-VІІІ ғ.ғ.) кезіндегі ел басқарушылардың таңбасы – тарақ болғандығын, тарақ таңбалы рулар қазақ ішінде бар екенін айтады («Қазақ тарихы» журналы, 2007 ж., № 6).

Ю.А.Зуев «Ранние тюрки: очерки истории и идеологии» кітабында  «тарақ» таңбасының үш басты айдаһарды бейнелейтін Түрк қағанатындағы қағандардың нағашы жағы фракциясының таңбасы болған деген пікір айтады. Ал С.Г.Кляшторный осы Үш басты айдаһар таңбаны Түрк қағанатының аса ықпалды Ашиде тайпасының тараққа ұқсас таңбасымен салыстырады және: «Весьма вероятно, что первоначально ашина и ашидэ вместе составляли дуальную эндогамную систему», – дейді.

Жетісуда 700-жылдардағы Түргеш қағандарының шығарған теңгелерінде де тарақ таңба болған екен. Бұл туралы Ю.Зуев: «Тамга тухсских (түргеш билеушілерінің руы. –Х.Қ-А) монет тождественная тамге эдизов VІІІ века и сходная с тамгой тюрков-аштаков, обнаруживает прямую параллель в тамговых изображениях трех и четырехглавого дракона Аждахака на монетах юэчжи-кушанских царей»,– дейді (156-б.), «үш тармақты» таңбаның Құшанның  алғашқы патшасында болғанын жазған Ақышев еңбегіне де сілтеме жасап.

С.Әжіғали «Архитектура кочевников» атты еңбегінде: «Тарақты-табын таңбасындағы ортаңғы кесіндінің жоғарғы жағындағы сызықшаның қосылуына байланысты бірнеше нұсқа бар. Бұл таңба Еуразия көшпенділерінің, соның ішінде массагеттерден бері қазақ хандарына дейінгілер және т.б әулеттердің таңбасына өте ұқсас»,– дейді (Алматы, 2002 ж.464-б.).

Осынау және басқа  да деректер Тарақ пішінді таңбаның  әр замандарда мыңдаған жылдар бойына байтақ Тұранның (Түркстанның)  әр тарапындағы ел билеушілерінің таңбасы болғанын дәлелдейді. Ендеше: «Тарақ таңба  бұрын-соңды билеушілердің рәмізі болғандықтан ғана Шыңғыз  хан осы таңбаны «Мәңгіел» империясын құрған соң өз әулеті үшін ала саған ба, әлде оған арғы аталарынан мұраға қалды ма?» деген сұраққа қайта ораламыз.

 

«Тарақ» таңбалы Төрелер.

Боданжардың да, Қабыл хан ұлдарынан тараған «жаңа» қияттар таңбасы да «тарақ» емес. Ендеше хуннулық «көне» Қияттың рулық таңбасының қандай болғанын зерттеп көрейік. Әбілғазы «Түрк шежіресінде» Қиян мен Нүкүздің Ергене қонға қоныстанғанынан кейінгі жағдай туралы: «Көп жыл өткен соң әр жамағат бір ру атын көтерді...Қият аты ел ішінде аталмады, жоқ болды»,– дейді  (49-б.). Сонымен қатар:  «Қиян нәсілінен бір кісі бар еді. Оның үш ұлы болды», деп, тұңғышы Жорлықтан Қоңырат, ортаншысы Қабай-шереден Олқонұт, кенжесі Тасбұдайдың екінші ұлы Қоңқұлұттың  Мирани деген жалғыз ұлынан Қорлас туғанын айтады (40-41-б.). Шығыс түрктері дәстүрінде шаңырақ иесі болып «отшыкенже» қалатындықтан, «көне» Қияттың таңбасын Қораластан іздеген жөн.

Әбілғазы Ергене қонда елді билеушілер үнемі Қияттан тараған Қоралас руынан  болғанын  айтады.  Ал Қоралас-қият таңбасы туралы дерек мүлде жоқ. Бірақ Қораластың туысы Қоңырат руының П таңбасы «босаға» аталатыны белгілі. Әдетте туыс рулардың таңбалары ұқсас болатынын ескеріп, Қоңыраттың  П – босаға таңбасы ортасына бір таяқша қоссақ... Шыңғыз хан мен оның ұрпақтары «төрелердің» тарақ ( ПІ ) таңбасы шығады. Ендеше, «тарақ» – хуннулық «көне» Қият тайпасының таңбасы болған. Осы тайпаның Коралас руынан шыққан Бөрте ашнұды «Солтүстік Хуннудың соңғы шәниүйі Үйчуйжиеннің тікелей ұрпағы» дедік. Ал Үйчуйжиен  ж.ж.с. дейінгі 209 жылы Хунну империясын құрған Мөденің ұрпағы. Демек, Мөде шәниүйдің Құйан   (Қият) тайпасының «тарақ» таңбасы ол өзі құрған Хунну империясының да таңбасы болған.

Есуке баласы Теміршің «нұрдан жаралдық» дей тұра  арғы бабалары Бөрте атымен Қият-Бөрітегін атануы, Боданжардың сұңқар-ұйқыш таңбасын алмай, көне Қияттың «тарақ» таңбасын алуы, ал құрған мемлекетін түрктің ежелгі арманы болған «Мәңгі ел» деп атауы – Шыңғыз ханның елді біріктіру жолында жұртқа бұрыннан таныс, ыстық, тарихын еске салар сөз, рәміздерді қолдана білгенін көрсетеді.

Шыңғыз ханның анасы Ұлын фуджиннің руы «олқұнұт» жайында «Алтын тобшы» аудармашылары: «Бұл атауды Әлкей Марғұлан қазіргі қазақтың Уақ руының көне атауы деп түсіндіреді» дейді. Бұл жерде Олқұнұт руы «Ұлы қытай қорғанындағы»  өткелді (уткук) күзететін, «ақ татар» аталған Оңғут тайпасымен шатастырылған сияқты. «Жами` ат-Тауарихта» Оңғыт тайпасы «өз билеушілері болған түрк тайпалары» тізімінде, ал Әбілғазы «Шежіресінен» олқұнұт руының Қияттан тарағанын көреміз.

Шыңғыз ханның өзінен тараған ұрпақтары Бөрітегін-қият деп емес, «Алтын ұрық», «төре» деп аталатыны белгілі. «Төре» қай этностың тіліндегі, не мағынаны білдіретін сөз? «Древнетюркский словарь» жинағында «төре» сөзі туралы көне түрк жазба ескерткіштерінен (шығармалардан) көптеген мысалдар  берілген: ТӨR  место против входа, почетное место: aүirjadi haжib orun berdi tөr  хаджиб принял его с почестями, предоставил ему почетное место (ЖБ 52₈);  Tөr basi (төр басы)  –  почетное место: ukus sөzlaju bilga bolmas kisi / ukus estu bilga bulur tөr basi   говоря много, человек не станет мудрецом;/много слушая, мудрец получит почетное место (ЖБ 85₂); TӨR  ценность, значение: bu tөrt neң ucuz tutma juksak tөri  не пренебрегай этими четырьмя вещами, ценность их велика (ЖБ 34₉); TӨRA (төрә) почетное место в юрте  (MK III 221); TӨRA  закон, обычай: qaju elka tegsa menin bu tөram / ol el barc`a etlur  какой страны коснется этот мой закон,/ в той стране все устраивается  (ЖБ 54<sub>14</sub>); TӨRU(төрү)  порядок, правило, закон: baslaүu tөrusin өtunur sizlar ajitu   вы почтительно спросите о порядке управления страной (Uig І 25<sub>10</sub>);  kuc` eldin kirsa tөru tunluktin c`iqar  если насилие входит через дверь, законность выходит через дымовое отверстие (МҚ ІІІ 120);  turgis qaүanin qizin ertunu uluү tөrun oүluma  ali  bertim  Түргеш қағанының қызына үйлендіріп, ұлық төрін ұлыма алып бердім (орысшаға қате аударылған) (БХ Һ₁₀).

Ал VІІІ ғасырда жазылған  Көлтегін мәңгі тасындағы «Үлкен жазуда» «төре» сөзі бірнеше рет кездеседі: 1-жолында (...түрк боданың елін төрүсін тұта берміс ете берміс); 3-жолда (...төрүг етміш өзүнче); 8-жолда (...Табғач қағанқа елін төрүсін алып берміш Түрүк қара қамығ); 13-жолында екі рет (...Түрүк төрөсүн ычғымас боданығ ечум-апам төрөсінче яратмыс); 16-жолында екі рет (Төрүг қазғанып ұча барған қаңым... ол төрөде үзе); 22-жолында (...Түрүк бодан еліңін төрөңін кім ұртаты); 30-жолында (бұнча төрүг қазғанып інім Көлтегін өзінше кергек болты). Т.Әбенайұлы «Ата жазу алыстан сыр қозғайды» кітабында «Үлкен жазудағы» кездесетін осы сөздерді былайша түсіндіреді: төрүсін, төрөсүн – төрін, билігін, жол-жосынын, әкімиятын; төрүг – төрелік, әкімият, заң, жол-жосын; төрөсінче – билігін, билігіне; төрүг – билік, заң, жол-жосын, әкімият;  ол төрөде – ол биліктің, ол тақтың, ол төрдің; төрөңін – билігіңді, ордаңды; төрүг – (сөйлемдегі мағынасына қарай) билік,үстемдік; жеңіс, нәтиже;

Бұл мысалдардан «төре» сөзінің түрк тілінде ежелден бар, қоғамда  заңдылық, тәртіп орнату, сақтау, басқаруды білдіретін сөз екенін көреміз.

Татарстан тарихшылары Шыңғыз ханның ұлты татар деуден танбай келеді. (Бұл пікірге, «бұрынғы және қазіргі татарлар кім?» деген мәселеге келешекте арнайы тоқталамыз). Ал бірқатар қазақ зерттеушілері оны қазақ құрамындағы әртүрлі рулардан шығарып жүр. Мысалы, Қ.Закирьянов «Шыңғысханның түркілік ғұмырнамасы» кітабында: «Шыңғысханның қазақтың қай руынан шыққаны  туралы сұрақтың жауабына шешім тауып, келесідей қорытындыға келдім: Ең алдымен, наймандар бірлестігіндегі сарыжомарт ішіндегі бағаналы руынан шыққан. Сарыжомарттың басқаша аты – ергенекті найман болғандықтан, бұл түсініктеме осы рудың Эргенекун бойынан шыққанына дәлел болады. Сол таудан өзін моңғолдың, Шыңғысханның ұрпағымыз деп есептейтіндердің ата-бабалары көшіп келген» (144-б.), «Алан Қауа азаматтық некедегі күйеуінен Бозаншарды, Шыңғысханның ата бабаларының 11 бұтағын дүниеге әкеліп, ол кейінірек қазақ руы Бағаналының тарауына себеп болды. Өйткені, Шыңғысханның рулық тамғасы Бағаналының тамғасына ұқсайды. Бағаналы руының тісі көкке қараған шоқпар күйіндегі бір ғана таңбасы бар екендігі таңқаларлық жайт. Бағаналы, балғалы, балталы рулары Шыңғысхан келгенге  дейін Қият атты ірі тайпаның құрамында өмір сүріп келген. Олар Эргенекун бойынан шыққан ергенекті наймандар еді, ал бұрынырақ ергенектілерді қият пен нүкіс деп атаған. Сол себепті Шыңғысханның қият руынан шыққанын айтуымыз керек»,– дейді (178-179-б.). Ал осы кітаптың 145-бетінен: «Шыңғысхан тарақ тістері төмен қараған тамғасы бар жалайыр тайпасынан шыққан болуы мүмкін», «Жүзі аспанға қараған бұл шоқпар – Шыңғысханның рулық таңбасы. Бұл белгі Шыңғысханның туған жеріне  қойылған жебеде де бейнеленген. Тура осындай белгі Украинаның елтаңбасында да бар», деген де жолдарды оқимыз.

Бұған айтарымыз: Шоқпар – шаншатын қару емес, ұратын қару, сондықтан оның қысқа тістері көкке емес, жан-жаққа қарайды. Ал  «Ергенек» мағынасы –  ыдыс қыстыратын сөре ағаш. Сарыжомартты таңбасы осы ергенекке ұқсаған соң әлгідей атаған болар. Рашид ад-дин «Жами`ат-Тауарихында»: «Значение слова кун – косогор, эргунэ – крутой, иначе говоря, «крутой хребет» деген (І т.1 к. 153-б.). Ергене қон – тау қойнауының  атауы. (8-тарауда бұл екі сөздің мағынасына кеңінен тоқталамыз). Осы тау қойнауынан шыққандар тізімінен Қ.Закирьянов атаған рулар көрінбегенмен, қоңырат, т.б. рулар бар, бірақ олардың таңбалары ергенек емес! Сондай-ақ, Закирьянов: «Шыңғысханның рулық тамғасына  ұқсас таңбалар бағаналы, жалайыр, сіргелі, тама, табын және тарақты руларында кездеседі. Тарақты руының тамғасы тістері төмен қараған тарақ екені мәлім. Бірақ осы тамғамен қатар, олардың бірнеше тамғасы бар»,– дейді (146-б.). Бірақ, шын мәнінде, Тарақты мен Жалайырда тек бір ғана – «тарақ таңба» ғана бар және тарақ таңбаның тістері осы руларда да, төрелерде де төмен қаратылған.

Иә, шынымен де,  862 жылдан бастап Киев Русін билеген Рюрик әулетінің таңбасы да тарақ. «Бұл таңбаны осы өңірге ж.ж.с.дейінгі ХV ғасырлар шамасында Орталық Тұраннан массагеттермен сыйыспай, көшіп Қара теңіздің солтүстігіне келіп, «скиф» атанған сақтар әкелді ме, әлде осы таңба бұл өлкенің  VІ-VІІІ ғасырларда Түрк қағанаты құрамында болған кезінен  қалған ба?» деген сұрақ төңірегінде ойланғанбыз. (1991 жылы Украина КСРО-дан тәуелсіздігін алысымен байырғы Киев Русі кезіндегі «Тарақ»  таңбасын «елтаңба» ретінде  қайта қабылдады).

Алайда, «Алаш» орталығы шығарған кітапта: «Тарақтың жүзін шалқайтып беріп, найзаның ұшына айналдырсақ (сөз тарақ найзалы Ақтанберді батыр жайында болып отыр. Х.Қ-А), ол Үйсіндердің сүргі Ш рулық таңбасы болып шығады. Сүргі тарақ болуы үшін оның тістері төмен қарап тұруы керек. Мұндайда тарақтың найза бола алмайтыны өзінен-өзі белгілі», –  делінген («Арғын». 3-кітап, 589-б.).

«Тарақ-таңбаны» орыс тіліне «гребень» деп аударып келеді. Мысалы, С.Атаниязов түркмен құрамындағы Тарақы  ру бөлімшесі туралы: «Таракы – тире, племени теке (Мары) рода гора. Видимо от дарак (тарак) гребень. По форме тамгы», – дейді (Словарь туркменских этнонимов. Ашхабад, 1988. 110-б.).

Шын мәнінде, «тарақ» сөзі таңбаға байланысты айтылғанда, зат есім ретінде қолданылып тұрған жоқ, мағынасы әлдеқайда ауқымды. Бұл сөз  тарау,таралу, тарамдану, ұлғаю, етек жайып өніп-өсу дегенді білдіреді. Бұл «қиян-құйған» сөзінің құйылу, күйлену деген мағынасына  жақын. «Әділет» газетінің 19.03.2011 жылғы санындағы «Батыр Тоқтай қыз» мақаласына түсіндірмеде: «Ұл-тарақ» деп, бұрын қазақтар ұлды   ұл десе, қыздарын аналарындай  сыйлап, жынысын атамай «тарақ»-деп атаған», – деп жазыпты.

Ал М.Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-түрк»  еңбегіндегі № 2212-мысалда:  «Тарим – обращение, которое используют по отношению к  взрослым и юным принцам и принцессам, являющимися потомками Афрасийаба. Ни к кому другому, кроме потомков Хаканийя (каганский род) так не обращаются, каким бы великим ни был (этот человек). Алтун тарим – обращение к принцессам» делінсе, ал №2213-мысалда: «Тарим – речные каналы, расположенные к топям и зыбучим пескам»,–делінген (З.-А. М.Әуезова аудармасы, Алматы. Дайк-Пресс, 2005. 347-бет).

 

* * *

Ал енді «тарақ» таңбалылардың туыстығы мәселесіне келейік. Алан сұлу оқиғасынан бастап, «мәңгіелдіктерге» басшылық ету тек «нұрдан жаралған» (Нирун) жаңа әулетке көшкені белгілі. Боданжар өзіне жаңа – қанатын жайған құс порымынан свастикаға айналған «ұйқыш» таңба алады. Сондықтан, мұрагерлік жосынға сәйкес Қоралас-қият Добұн Баянның «тарақ» таңбасы оның «заңды» екі ұлы Бөкентай мен Белгітайға  қалуға тиіс.  Рашид ад-дин «Жами` ат-Тауарихта»  осы екі ұлдан тараған ру туралы: «Племена  булкунут и букунут  хотя и появились от того общего корня, но, так как отцом их был Добун-Баян, то их также называют дарлекин. Монгольское племя, которое в настоящее время называют утагу-богол, в эпоху Чингиз-хана обобщили с этим племенем»,– дейді.  Аудармашы  «өтекү» сөзін түрктікі дейді де, оның моңғол тілінде де  (өтегу) – старый, древний» деген мағына білдіретінін айтады. (І т.2 к. 15-б.). М. Қашқари «Сөздігінде»:  «Өткук» – өтіп кеткен, байырғы» дегенді білдіретіні жазылған. Ал «боғол» – обоғ (тұқым, ру) сөзі деген пікірлер бар. Олай болса «өтеку-боғол» «байырғы ру» (өткен обағ») деген сөз болар. (Кітабымыздың 8-тарауында «боғол» сөзіне  «қызметші», «халық» деген анықтама айтылады. Бұл да, сайып келгенде, «байырғы ру, тұқым» дегенмен мағыналас).

Осы екі ру атауы шежірелерде содан кейін кездеспеуіне қарағанда, олар өздерінің көне Қоралас-қият таңбасын иеленуші ретінде таңба атауымен аталып кеткен сыңайлы.  Рашид ад-дин еңбегінің  «Кейінгі кезде моңғол атанған түрк тайпалары» бөлімінде (І т.1 к.) 19 тайпа аталынған. Қ.Жалайыр «Жылнамаларында» бұларға қоса, «Тамғалы» деген тайпаны атайды. Түрк тайпа-руларының барлығында да таңба бары белгілі. Ал жүздеген ру-тайпалардың ішінен біреуі ғана «Таңбалы» деп аталуы, оның барша елге танымал, айрықша таңбаны  иеленгенін білдірсе керек. Ол кездері биліктегі Шыңғыз хан әулетінің «тарақ таңбасынан» қадірлі, айрықша өзге бір таңбаның аталуы мүмкін емесі түсінікті.  Ендеше, Қ.Жалайыр «Таңбалы» деп отырған тайпасы (руы) Шыңғыз хан әулетімен таңбасы бір, алайда, төреден өзге ру болар.

Меніңше, Добұн Баянның (көне қияттың) қазір  «тарақ» аталатын таңбасын оның «заңды» ұлдарының отшыкенжесі Белгітай (белкунут) алған. «Белгі» мен «таңба» – синоним сөздер екені аян. (Ал нут, ут жалғаулары шығыс түрктерінің көпшілік тайпа, руларында бар: тайшут, елқунут, баяут, салжиут, т.б.). Сондықтан, Белгунут руы «Тамғалы» делініп, ал кейіннен,таңбасының порымымен «Тарақты» атанған болса  керек.

Добұн Баянның екі ұлының ұрпақтары жайында Рашид ад-дин: «Некоторые их относят к племени нирун, потому что матерью их была Алан-Гоа, а некоторые же – к племени дарлекин, по той причине, что племя нирун полагают безусловно происходящим от тех трех сыновей, которые появились на свет от Алан-Гоа  после кончины ее мужа»,– дейді (І т.2 к. 11-б.). Иә, бұл екі рудың бірде нирун, бірде дәрлекин аталуы Мәшһүр Жүсіптің «Қазақ шежіресіндегі»: «Төре жоқта Тарақты төре болуға жарайды», – деген де сөз бар», деуімен сәйкес келеді емес пе?!

Қазіргі тарихшылар пікіріне назар аударсақ, Т.Омарбек «Тарақ таңбалы қазақ руларының тарихи тамырлары» мақаласында («Шәмші» журналы,, 2009 ж. №11): «Жалпы қазақ халқын құраған тарақ таңбалы бес тайпаның ішінде (төре, жалайыр, төлеңгіт, тарақты-табын, тарақтының өзі) ежелгі тарихы терең, ұлыс ретінде белгілі тайпалар кімдер дер болсақ, алғаш төлеңгіттерді ауызға алар едік...Олар Х ғасырда Қытай деректерінен белгілі болған Жалайырлардан да бұрын VII ғасырда жеке ұлыс ретінде көршілеріне белгілі болды», – деп мынадай  тізім келтірген:

Солтүстік ғұндары– Гаогюйдің Телеңгіті (Теленгут)–Теле Теленгіті (Толанко) – Тоғыз-оғыз Теленгіті (Доланге) – Жалайырдың  Телеңгіті (Тулангит) – Тарақты.

«Алаш» зерттеу орталығының «Арғын» жинағында ( 3-кіт.) тарақ таңбалылардың туыстығы туралы: «VІІ-ІХ ғасырларда Ұйығыр қағанаты құрамында белді ру болған Төлеңгіттер Жалайырлармен бірге моңғол бірлестігіне кірген тұста, кейде Тарақты аталса керек. Ал Жалайырлар өздерінің құрамындағы Төлеңгіттермен бірге Шу және Сыр бойына қоныстанған тұста осылармен бірге жүрген Тарақтылардың бабалары Үйсіндермен де жақын араласып, бірнеше ғасыр қоңсы болды. Нәтижесінде, Үйсіндер де өздерінің шежіресінің бір үлгісін Тарақтан тарататын болып алды. Бұл, әрине, Тарақтылардың ежелгі Төлеңгіттер тәрізді Шыңғыс хан тұқымына жақын болуына байланысты болса керек» (581-582-б.), «Тарақты тайпа ретінде ХІV-ХV ғ.ғ. Жалайыр төлеңгіттерінің ыдыраған руларынан және жоңғар шапқыншылығы тұсындағы әлсіреген Арғындардың ру тармақтарының қосылуынан пайда болған десек, тарихи шындыққа әлдеқайда жақын пікірлер айтар едік. Мәшһүр Жүсіп келтірген деректегі Тарақты тек Арғын тайпасына ғана емес, бүкіл Орта жүзге «ноқта аға» болып табылады... Тарақты саны аз болғанымен, он екі руды құраған Орта жүздің жеке тайпасы және осы жүзге үстемдік жасайтын, төрелердің әкімшілік саясатын жүргізетін «ноқта аға» болып табылады»  делінген (597-б).

Сөйтіп, Мәшһүр Жүсіп Тарақтыны төреден таратса, ал Жалайыр шежірешілері (Сарқытбек Шора) Тарақтыны Жалайырдың Бірманақ бұтағынан таратып, «нағашысына сіңген өз туысымыз» дегенді айтады. Ж.Бейсенбайұлының «Қазақ шежіресіндегі» (А., 1994. 120-б.) сызбада керсінше:  «Үйсін Майқыдан Үйсіл, одан Сақал, одан Тарақ, одан Жалайыр тараған», – деп көрсетілген.

М.Жандыбаев «Исторические эссе Джалаир Тараки Уйсун-теги и Чингисхан Тарак-теги» аталатын кітабында («Шыңғысхан» журн. №1 (2) 2012 ж.)  Арғын ішіндегі Тарақтыны, Тама мен Табын ішіндегі тарақ таңбалы Жоғы мен Тоғым аталарын, сондай-ақ Ергене қонды қоныстап шыққан Қият пен Нүкүзді де (Шыңғыз хан бабалары)  Жалайырдан шығарады. Ал Жалайыр мен Қаңлыны Үйсіннен таратады. Бірақ, Қият тайпасы Хунну империясы құрамында болған ж.ж.с. дейінгі І-ІІ ғасырларда Үйсін мен Қаңлы өз алдына жеке мемлекеттер ретінде Хуннумен қатар, бірде одақтас, бірде қақтығысып,  өмір кешкендері жайындағы тарихи деректерді ескерген жөн.

Тарихтағы осындай көптеген себептерден Шыңғыз ханнан тараған Қазақ хандары Жалайырды – Ұлы жүзге, Тарақтыны – Орта (Орда) жүзге, ал Тарақты Тоғым батыр қосылған соң Табын-Тама руларын – Кіші жүзге «Ноқта ағасы»  етіп қойған болса керек.

Қазақ руларының таңбалары тарихы зерттелуі қиын мәселе екенін ғалымдар жазып келеді. Сондықтан, біз де Рашид ад-дин айтпақшы, «Шындық бір Аллаға ғана аян», –  дейміз дағы!

Осы мақалада бірқатар деректер бойынша ойтолғау жасаудағы байқағанымыз – барша деректер «тарақ» таңбаның ықылым замандардан Тұран-Түркстан билеушілерінің рәмізі болғандығын көрсетеді екен. Ендеше, «Тарақ таңба Тарақтынікі ме, Жалайырдікі ме, Төренікі ме деп бөле-жармай, «осы таңбаны ғасырлар бойына сақтап келген рулардың арғы түбі бір әулеттен болар» деуші зерттеушілердің  пікіріне тоқтасақ, елдік бірлігімізге тек пайдалы ғана болмақ.

 

 

 

 

                                                                        Алтыншы тарау

 

Халқа  мен  Қалқа  аралығындағы  жорықтар

 

Әлем тарихшылары ғасырлар бойына Шыңғыз хан туралы әр түрлі пікірлер айтқанымен, ойласа келе оны «Екінші мыңжылдықтың бірегей адамы» деп жариялады. (Бірінші мыңжылдық адамы деп Мұхаммед пайғамбар жарияланған). Батыс елдері Шыңғыз ханды «Ұлы ғаламдастырушы» деп, өздерінің соңғы кездері ұстанған «ғаламдастыру» саясатына ту етіп және оның 20-ақ жылда Рим империясының 400 жыл бойына жаулаған жер көлемінен екі есе үлкен империя құрғанына таңқалыстарын білдіруде. Ал Шыңғыз хан Мәңгіел мемлекетіне біріктірген тайпалардың бүгінгі «қазақ» аталып жүрген ұрпақтарының кейбірінен: «Ол біздің хандығымызды жойған», – деген реніш естиміз. Тіпті Шыңғыз ханның тарихын жағымды тұрғыда жазбақшы тарихшылардың өзінен оны «Азияны, мұсылмандарды жаулаушы» деген «мадақтаулар» оқып қаламыз.  Қай пікір дұрыс?

Әдетте өзге елдерді жаулау мақсатында агрессиялық соғыс жүргізу алдын-ала жоспарланатыны, басқыншы мемлекеттің басым күші болатыны белгілі нәрсе.  «Шыңғыз хан феномені» туралы таңдай қақпас бұрын, біріншіден, ол шыққан Қият тайпасының мұндай шама-шарқы болды ма, жоқ па; екіншіден, оның соғысқан дұшпандары кімдер және олардың күш-қуаты қандай еді деген тұрғыда терең зерттеу жасалуы қажет. Ең негізгісі – Шыңғыз хан  соғыстарының мақсаты не еді деген мәселе анықталуға тиіс.

Шыңғыз хан жүргізген соғыстарды, меніңше,  үшке бөліп қараған жөн: 1) шүршіттер (чжурчжен-манжұрлар) мен шығыс түрк тайпалары арасында табиғи шекара боп жатқан шығыстағы  Үлкен Хинган тауы мен Алтай тауы аралығындағы болған соғыстар; 2) шығыс түрк тайпаларын біріктіріп, Мәңгіел мемлекетін құрғаннан кейін шүршіт-қытайлық Цзинь империясына қарсы тәуелсіздік үшін соғысы; 3) Орта Азиядағы Сартауылға (Хорезм мемлекетіне) жорығы.

«Сарт» сөзінің мағынасы жайында әрқилы жаңсақ пікірлер тым жиі айтылатындықтан, көзімізге іліккен деректерді көрсете кетейік. П.Карпинидің «История Монгалов» кітабындағы түсіндірмеде: «Название «сарты» восходит к санскритскому сартха, что означает «торговец» делінген.  Ал Шаһкәрім «Шежіресінде»:  «Сарт» – Яксарт-Сырдарияда тұратын халық» дегеннен шыққан сөз дейді. Ресей шығыстанушылары Н.А.Аристов, В.В.Бартольд пікірлері: «Сарт» – қалалық тұрмысқа көшкен немесе тәжікпен ассимиляцияланған түрк» дегенге саяды.

«Древнетюркский словарь»: SART  санскрит  тіліндегі сөз екенін айтып, М.Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-түрк» еңбегінен:  «Сарт» – купец, торговец»;  is  jaraүinda  sart  asiүinda  выгодное дело – купец в прибыли  ( III кітап,  13-бет.); sartniң  azuqi  ariү  bolsa  jol uza jer  если пища купца (сарта) чиста, он съест ее и на дороге (I к. 66-б.)», – деген, сондай-ақ Ж. Баласағұнның «Құтадғу білік» шығармасынан:  negu ter esitt emdi sartlar basi  слушай, как теперь говорит старшина купцов (163 бет, 22-жол)», – деген мысалдар келтірілген.

 

Бөрте  Чинуа  «Ашина» ма?

 

Сегіз ғасыр көлемінде айтылып келе жатқан тарих бойынша «Алтай тауының Ергене қон қойнауынан шыққан Қият тайпасы немесе «мәңгілер» ХІІІ ғасырда күшейіп, Шыңғыз хан атты көсемдерінің басшылығымен айналасындағы тайпаларды бағындырған, сөйтіп әлемді жаулауға кіріскен». Көптеген шежірелерден Қият-Құйан Хунну мемлекетін құрушы үш тайпаның бірі екендігі, ал хуннулар түрк тілінде сөйлегені екі-үш ғасырдан бері анықталып отырса да, Қиятты неліктен «моңғол» атайтыны түсіндірілмей келеді. Сол өлкені мекендеушілер баршасы түрк тайпалары бола тұра, Ергене қоннан жаңа  жыл санаудың 600 жылдары шыққан Қият-«моңғолдар» Шыңғыз хан туған ХІІ ғасырға дейінгі 700 жылда қалайша түрктер ортасында ассимиляцияланып кетпегені де тарихшыларды ойлантар емес. Одан да сорақысы – осы тақырыпта том-том кітаптар жазып  доктор, академик, т.б. атанып жүрген шетелдік зерттеушілер сол замандағы шығыс түрк тайпаларының (Жалайыр, Керейіт, Найман. т.б.)  бүгін де түрктігін сақтап қазақ, татар, өзбек, ноғай, қырғыз  халықтарын құрып өмір сүріп отырғанына да мән берместен, оларды да «моңғол болған» деуден танбай келеді. Бұл «Біреудің жоғалтқанын біреу өлең айтып жүріп іздейдінің кері» ме, әлде арнайы жоспарланған саясат па? Не десек те, өз тарихымызды  өзіміз жазбайынша, шындыққа жуықтай алмасымызға көз жеткендей.

Осы кітаптың 3-тарауында Қият – хунну аталған шығыс түрктерінің бір тайпасы екендігі, ал шығыс түрктерінің Қытай солтүстігіне Түркстаннан Оғыз-түрктерімен сыйыспай ауып келгені туралы ерте заман тарихнамаларынан деректер көрсеттік. Жаңа жыл санаудың І-ІІ ғасырларындағы соғыстар салдарынан шығыс түрктерінің өзге тайпалары  қытайға, сәнби (татар) билеушісі Таңшықайға бағынып кеткенде, Қияттар ғана Ергене қон аталған тау қойнауына жасырынып, өзгеге бодан болмаған. Төрт жарым ғасырдан соң тау шатқалында өсіп-өнген Қияттарды руы Қоралас Бөрте-чинуа бастап шыққан екен. Бірақ Бөрте «МҚШ» мен «Алтын тобшы» баяндағандай «солтүстікке жалғыз өзі келе қалмаған». Онымен бірге Ергене қоннан шыққан Қият пен Нүкүзден өсіп-өнген рулар Рашид ад-Дин еңбегінде: «ұранқат, қоңырат, ұрауыт, қошын, сұлдұс, елдүркін, баяуыт, қыңғыт», деп  атап көрсетілген. Бұл тізім Қ.Жалайыр «Жылнамалар жинағында» осы рулардан тараған кейбір аталармен толықтырылып: «нүкүз, ұраңқыт, қоңырат, икирас, олқұныт, құралас, елжігін, қоңлуыт, ордауыт, қоңқатан, арлат, келкенүт, нуңжін, ушин (қошын) сұлдұс, елдүркін, баяуыт, кенгіт», – деп берілген.

Көп тарихшылар осы Бөрте-чинуаны 552 жылы осы өлкеде Түрк қағанатын құрушы әулет басшысы Ашина деп есептеп келеді. Ал Шыңғыз хан осы Түрк қағандарының мұрагері болғандықтан, қолындағы әскери күшімен өзге елдерді оңай жаулап алған деп санайды. Шынымен солай болса, оның 25 жылда-ақ империя құрғанына аса таңданбас едік. Бірақ тарихта жағдай  олай болмаған сияқты.

Ергене қоннан шыққан Бөртенің Добұн Баянға шейінгі ұрпақтарының  аттарын шежірешілер (кейбір айырмашылықтармен) былайша жазады: Рашид ад-Дин «Жами`ат-Тауарихта»:  Бөрте-шене – Баташы хан  – Тамаш – Қорышар-мерген – Қожам-Борағұл  – Еке Нидун  – Сим-Саушы – Қали-Қаршы  – Добұн Баян;

«МҚШ» мен «Алтын топшыда»: Бөрте-Чину  – Бата Чықан – Тамаша  – Қорышар мерген – Ағажұл-Бороғұл– Салы-Қачағұ  – Йекенідүн  – Семсочы – Қарчұ – Боржығытай – Тороғылжын бай – Добун мерген;

1663 жылы жазылған «Түрк шежіресінде» Хиуа ханы Әбілғазы баһадұр: «Бөрте-чене – Қоймеріл – Бешін-қиян  – Тимаш   – Қыши мерген  – Қожым бурыл – Бөкебендун – Самсаушы – Қалмашы  – Темірташ   – Меңліқожа – Жұлдыз – оның немересі Дубун баян», – дейді (45-б.).

Бөрте ашнұдан бастаған тізімді оның 10-шы ұрпағы Добұн Баянға дейін келтіру себебіміз – дәл осы аталған кісілер өмір сүрген кезең Түрк қағанаттарының дәурендеген және екі ғасырдан кейін ыдыраған кезеңіне сәйкес келеді. Өйткені «Жами` ат-Тауарихта» Добұн Баян мен Алан сұлу туралы: «Они были властителями в первое время халифата рода Аббаса и эпохи царствования Саманидов»,– делінген ( І т.2 к. 8-б.).  Ал араб елінде Аббассидтер әулетінің халифалық құрған кезеңі 750 жылы басталып, 1258 жылы аяқталғанын білеміз.

Бүгінде біздерге Түрк қағанатын құрушы, билеуші қағандардың көбінің есімдері Көлтегін, Тоңұқұқ, т.б. «мәңгі тастары» арқылы, сондай-ақ қытай тарихнамалары арқылы белгілі. Бірақ осы жазба деректерде Бөрте-шине мен оның «елді билеген мұрагерлері» делінетін адамдардың бірде-бірінің есімі кездеспейтіні қалай? Сондай-ақ, Бөрте-ашнұдың Добұн Баянға дейінгі 8-10 ұрпағының және Түрк қағанаты билеушілерінің өмір сүрген мезгілдері  де, отаны да бір бола тұра, неліктен  Шыңғыз ханның  ата-бабалары туралы толып жатқан шежірелерде Түрк қағанатын билеген қағандардың есімдері аталмаған?

Шыңғыз ханға қатысты тарихты зерттеушілердің бұрынғы-кейінгілерінің  назар аудармаулары мүмкін емес осы мәселелі сұраққа ешқайсыларының жауап айтуға беттемегенін байқаймыз. Бұл туралы тек қазақ тарихшысы Қ.Салғараұлы «Ұлы қағанат» аталатын кітабында: «Қытайдың жазба деректемелеріне ж.ж.с.545 жылы алғаш ілігіп, әйгілі Түрк қағанатының негізін қалағандар – бұрын қыпшақ тайпалары бірлестігінің құрамында болған, кейін тобалардың (табғаштардың) қуғын-сүргініне ұшырап, ақырында Боғда тауына (Алтын тауға) қашып келіп бас құраған құрама жұрт. Сондықтан да олар кейін күшейіп тарихқа танылғанда, белгілі бір тайпаның атымен аталмай, өздерін «түрк халқымыз» деп атаған»,– дейді. Оның  пікірінше, Бөрте ашнұ бастаған ергенеқондықтар Алтай тауынан шыққан,  ал Түрк қағанатын құрушыларды Асиян-шы есімді билеуші бастап Алтын тауынан шыққан – екеуі екі бөлек оқиға.  Олай болса, Түрк қағанаты кезіндегі жазба деректерде Шыңғыз хан аталарының есімдері кездеспеуінің сыры ашылады. Бұл пікір тарихымыздағы  қалыптасқан бірқатар мәселелерді қайта қарауға мәжбүрлейді.

Қытай деректерінде: «Түрк деген сиуңнудың (хунның) бір тұқымы» деген дерек олардың да, Шыңғыз хан шыққан Қият тайпасы сияқты, Хунну империясының халқының бөлігі екенін білдіреді. «Кейін көршілес мемлекет талқандап, оның халқын түгелдей қырып жіберді. Тек он жасар бір бала аман қалады. Жауынгерлер оның кішкентайлығын көріп, оны өлтіруге аяйды да, аяғын кесіп, оны сазды жерге тастап кетеді. Қаншық қасқыр келіп оны етпен асырайды», – делінеді түрктер туралы «Жыу кітабында».

Ж.ж.с.150-жылдарында қытайлар және Таңшығай бастаған сәнбилердің шабуылдарынан Солтүстік хуннулардың Қият тайпасы Ергене қонға жасырынғанда,  өзге хуннулардың өз еркімен сәнби (татар) билеушісі Таңшығайға қосылып, сол халықтың атын алғаны тарихтан белгілі  (Н.Я.Бичурин (отец Иакинф). «Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена». Тт.І-ІІ–М.-Л.,1950. 151-б.). Шығыстағы түрк текті халықтарды өзге жұрттардың жалпылай «татар» деп атауы осы кезден басталған деп ойлаймын. Түрк қағанатын құрушылар осы, сәнбиге қосылып кеткен, олардың да мемлекеті ыдырағанда қайта бөлініп шыққан хуннулық (шығыс түрк)  тайпалар болса керек («Жыу кітабы»).

Көптеген тарихшылар Ергене қоннан шыққан  Бөрте-шине  мен Түрк қағанатының билеуші әулеті Ашина Бумын қағанды бір кісі болған деп есептеп жүр. Өйткені Ашина да, моңғол тіліндегі «шине» (чынуа, чоно, т.т.) де «қасқыр» мағынасындағы сөз деп санайды. (Бөрте есіміндегі «чино, шина», Түрк қағанатын құрушы әулетке қатысты «Ашина» да «қасқыр» сөзіне қатысы жоғын, ашұн, асу, асқан,байырғы, әуелгі, т.с.с. сөздер екендігін осы кітаптың 3-тарауында айттық).

Түрк қағанаты кезеңіндегі «мәңгі тастардағы» жазуларда Ергене қоннан шыққан тайпа-рулар да аталмайды. Тек 734 жылы жазылған мәңгі тастағы «баярқұ» тайпасы атауына Ергене қоннан шыққан баяут руының атауы ұқсас. Мүмкін осы «баярқұ» атауы Қияттан тараған «мәңгіліктердің» баршасына сол кезде берілген жалпылама атау шығар? Тоғыз оғыздарға жататын Баярқы (байергу, байегу) тайпасы түрк қағандарына бірде бағынып, бірде қарсы шығып жүрген. «Тоғыз Оғыз жұрты екінші халқым еді. Тәңір жеріткендіктен бізбен жау болды»,– делінеді Көлтегін жазуында (Үлкен жазу, 44-жол). Қапаған қаған 716 жылы Толы өзені маңында осы тайпаның көтерілісшілерінің қолынан қаза болған.

Осы Баярқұ (байегу) екі рет Ұйғыр қағанатын құрушылар қатарында да ұшырасады. Ал Шыңғыз хан шежірелерінде баяуыттардың екіге бөлінетіні, тұратын аймағының  Селенгі өзені жақ екені айтылған. «Біреуін Жадайын бияуыт, екіншісін Мекірейін бияуыт дер еді. Оның себебі олар Жадайын және Мекірейін деген екі үлкен өзеннің жағасында отырар еді. Жұрттары Ойрат жұртына жақын болар», дейді  Әбілғазы «Түрк шежіресінде» (177-б.).

Көп зерттеушілер Ергене қоннан шыққан «мәңгіелдік» шығыс түрктерінің баяут  руын  оғыздың баят руымен  шатастырады. Бітік таста жазылған  баярқұ  осы екеуінің бірі ме, әлде мүлде өзге халық па? Бұл сұраққа әлі нақты жауап айтылмаған.

Егер Ергене қоннан шыққан Қият Бөрте ашнұ әулеті мен Түрк қағанаты билеушілерінің ашина әулеті екі бөлек болса – Шыңғыз хан ешқандай да «билік мұрагері» емес, ал Ергене қондықтар Түрк қағанаты құрамында қатардағы көптеген шығыс түрктік тайпалардың бірі ретінде өмір кешкен болып шығады.

Ю.А.Зуев «Ранние тюрки: очерки истории и идеологии» кітабында  үш басты аждаһаны бейнелейтін (тарақ таңба) ашидэ тайпасының Екінші Түрк қағанаты кезіндегі орны туралы: «Это было племя канцлера-соправителя и царицы-катун, супруги кагана из племени ашина. Наследовать каганский престол мог только ашинец по отцу и аштакец по матери» деп, әйгілі Тонұқұқты кағандарға нағашы тайпаға жатқызады. Ал С.Г.Кляшторный  осы  үш басты «айдаһар таңбаны» Түрк қағанатының аса ықпалды Ашиде тайпасының тараққа ұқсас таңбасымен салыстырады және: «Весьма вероятно, что первоначально ашина и ашидэ вместе составляли дуальную эндогамную систему»,– дейді.

Әйтсе де, Тонұқұқ «мәңгітасында» оның «тарақ» таңбалы Қияттан шыққаны жайлы нақты дерек көрінбейді. Зуев осы кітабында: «Название Куйан и Тянь-янь «Полный лик (Луны)» обнаруживаются в огузской среде на склонах Большого Хингана. Значительная группа хинганских огузов получила в китайских источниках обозначение си «ливень», «поток». Так называлась целая группа племен, главным религиозным символом которых был «Белый поток» Млечного пути (Куйан). ..В монгольское время (ХІІІ в.) термин куйан был известен в нескольких фонетических вариантах, в том числе киян.  Из племени кыйан (кыйат) происходил Чингиз-хан. Кыйатами являются все чингизиды в истории казахов и кочевых узбеков. Тюркское название преобретает и китайское обозначение тянь-янь «полный лик (Луны)». В Старой редакции «Истории династии Тан» сообщается, что в составе хи есть многочисленное племя дулунь гэцзинь – толун коркин (толын көрк) – полный лик (Луны). Численность его войска достигала 10 тысяч человек. В состав монголов оно вошло под названием долунгир», – дейді (45-46-б). Бұл көп  зерттеушілер төленгіт атайтын, Жужандарға көтеріліске 50 мың әскерімен шыққанда Бумынның жеңіп, өзіне қосып алатын, Екінші Түрк қағанатына көлік қажет болғанда Құтлық қаған барымтаға ұшырататын телелер емес пе? Әлде бұлар Жалайыр ішіндегі Төленгіт болар?!.

Бөрте ашнұ әулетінің жағдайы оның оныншы ұрпағы Добұн-Баян кезінде де мәз болмағаны байқалады. Шығыс Азия мен Орта Азияда жазылған шежірелерде де екі ұлымен жесір қалған Алан сұлудың күйеусіз, «нұрдан» үш ұл тапқаны баяндалған. Төрт ұлы кенже Боданжарды енші бермей қуып жібергенде, ол өзге жұртты паналайды. Артынан іздеп келген ағаларымен бірігіп сол халықты (ұранқайларды) бодан етіп басқарады. Бұл жерде «Олардың өз руластары қайда?» деген сұрақ туады.

Добұн Баянның өмір сүрген мезгілі туралы Хондемир Гияс ад-Дин «История Моголов. От древнейших времен до Тамерлана» атты еңбегінде, Алан гоаның үшінші ұлын «Бузанджир-хан» деп атап: «Он был современником Абу Мослема Марузи» дейді де (9-б.),  Аббассидтерге қызмет қылған Абу Мослемнің хижраның 137 жылы (759 ж.) өлтірілгенін баяндайды. Ендеше Алан гоа оқиғасы 750 жылдың төңірегінде болған.  Ал бұл кез Түрк қағандығы билігіндегі «ашина» әулеті құлатылып, оның орнына Орхон, Селенга, Толы өзендерінің бойын мекендеген юаньхе, пугу, туңло, бейегу, жетекші төрт ру бірігіп, өздеріне йагликар деген ортақ атау алып, Ұйғыр қағанатын құрған кез. Кейбір тарихшылар VІІІ ғасырдағы Ұйғыр қағанатының билеуші әулеті болған Йағлакарлар мен Жалайырды бір ру санайды. Билік басында  тарақ таңбалы Жалайыр бола тұра, бұл қағанат деректерінде де тарақ таңбалы Қият тайпасы билеушілерінің есімдері кездеспейді. Не десек те, осы VIII-IX ғасырлардағы қағанаттарға қатысты деректерде де Шыңғыз хан аталарының хан, қаған болғаны жайында еш дерек жоқ.

 

Жоқтан бар жасаған Теміршің

«Шыңғыз хан моңғолдарының қанқұйлылығы» жайлы нетүрлі сөздер айтпастан бұрын Алтай мен Үлкен Хинган таулары аралығындағы шығыс түрктік тайпа-рулардың «Мәңгі ел» мемлекетіне бірігер кездегі жағдайын зерттеп, білген жөн.

Тарихтан біз Македония билеушісі Филлиптің грек тайпаларын біріктіру соғысын жүргізіп, осы ісін баласы Александрға өсиет еткенін білеміз. Әкесінен Александрға ел билігі, соғыстарда шыңдалған әскер қалды. Ал дәл сондай билік Шыңғыз ханның қолына атадан мұра боп қалды ма, оның өзінің дүниеге келген кезіндегі өмір сүрген ортасының тіршілігі қандай еді,  әлемдік жорықтарға шығуды жоспарлайтындай жағдайы болда ма?

Л.Гумилев бұл өлкенің 861-960 жылдар аралығындағы берекесіз кезеңін «темные времена» деп атапты. Шынымен де, – кезінде Хунну, Түрк қағанаты империяларын, Ұйғыр мемлекетін құрған шығыс түрктері бұл кездері мемлекет болудан қалып, әр тайпа жеке өмір кешіп, бірін-бірі шауып, тонаумен айналысты. Тіпті тайпалар өз ішінде де бөлініп, соғысуға барғанын ХІІ ғасыр аяғында да керейіт тайпасы билеушілері ағайынды Гүрхан мен Тоғрыл, Жақамбұ арасындағы, найманның билеушілері ағайынды Таян (Тай Бұқа) хан мен Бұйрық хан арасындағы қақтығыстардан көруге болады.

Ергене қоннан шыққан Бөрте-бабаның бәлен ұрпақтарын шежірешілер «хан» атағанымен, Қият тайпасынан тараған рулардың әрқайсысының жеке өмір сүргенін байқаймыз. Руларды біріктіріп Қият болып хандық құруға әркеттері байқалмайды. Тек Алан-сұлудың бес ұлы тұсында өзге жұртты қаратқаны туралы МҚШ-да  35-бөлімде Боданжар ағаларына: «Жаңағы Түңкелік бұлақтағы жұрттың үлкенді-кішісі, жақсы-жаманы, басы-сирағы жоқ, бәрі бірдей екен. Тым бейқам жұрт секілді. Біз соларды басып алсақ» дейді. 39-бөлімде: «Сол жұртты ағалы-інілі бесеуі жаулап алып, жылқы үйірін, азық-түлігін бәрін алып, халқын малай етіп жалдап отырды»,– делінген. Осы бес ұлдың екеуі дәрлігін, үшеуі нирун бес рудың негізін қалағаны жазылып, ал өзге ергенеқондықтардан бұлардың қасында кімдер қалғаны туралы айтылмайды. Мұсылман елдері тарихшыларының еңбектерінде Қайду заманындағы орын алған жанжал себебінен Жалайыр тайпасының бір руы Шыңғыз хан аталарына қызметке берілгені жайында сөз  болады. Ендеше, Шыңғыз ханға «мұраға» тек Жалайыр тайпасының бір бөлігі  ғана «өтегу боғул» болып қалғаны, ал өзге жұртқа билігі жүрмегенін көреміз. (Бірақ осы Жалайыр оқиғасы  шығыста  жазылған «Моңғолдың құпия шежіресі», «Алтын тобшы» шығармаларында айтылмаған.

Шыңғыз хан тарихын жазушылар оның атасы Қабыл хан туралы «Қамұғ Моңғолды Қабұл қаған билейтін еді» деп, өзге де аталарының есімдеріне «хан» сөзін қосатынын көреміз. Бірақ олардың осы өлкедегі бүкіл халыққа, тіпті барлық ергенеқондықтарға да емес, тек Қияттың Қоралас руына ғана «хан» болғандығын  байқаймыз.

Шежіре, тарихтардан өзге тайпалармен Шыңғыз хан аталарының қақтығыстары Қабыл хан және оның ұлдары тұсында басталғанын оқимыз. «Жами`ат-Тауарихта» Қабыл ханды Цзинь императоры (шүршіт Алтан хан) қонаққа шақырғанда, ол билеп жүріп императордың  сақалынан ұстап ойнағаны айтылады. Бұл оқиға, «Чжурчжени и государство Цзинь» (М.1975.) кітабының авторы М.В.Воробьевтің пікірінше, 1135 жылы болған. (Вассал елдерінің көсемдерін билету Кидан императорларынан қалған дәстүр болса керек.).

Көршілес Меркіт және  Татар тайпаларымен соғыс Қабыл ханның Қадан тайшы атты ұлы кезінде басталғаны «Жами`ат-Тауарихта» былайша баяндалады: «Кадан-тайши послал к Тудур-билгэ-чигину, из племени меркит, послов с вестью: «Давайте заключим между собою союз и ...пребудем в единении друг с другом!». Когда послы доставили известие Тудуру, тот, не дав ответа, принялся оттачивать нож...Тудур сказал: «Нож я оттачиваю для того, чтобы им вырезать тот единственный глаз, Кадан-анды!». Мұны естіген Қадан тайшы жорыққа аттанып, меркіт басшысы Тұдұрдың өз айтқанын өзіне істеп өлтіріпті (1к. 38-б.). Есуке батырдың меркіттің қалыңдығы Ұлұнды тартып алып үйленуі, меркіттердің кейін Теміршіңнің әйелі Бөртені үшінші баласы Жошыға  екі қабат болып отырғанда алып кетуі – сол кикілжіңнің жалғасы.

Қадан тайшының қоңырат әйелінің інісін емдей алмаған татар емшіні өлтіруден Татар тайпасымен соғысу басталады.  Нәтижесінде татарлар Шүршіт (манжұр) ханына Қабыл ханның туысы Қамбақай ханды («Қамтып бағу, баршасын басқару» деген сөзден шыққан есім) және оның ұлы Үкін-Барқақты ұстап береді. Ал Шүршіт императоры ол екеуін де «ағаш есекке» шегелеп өлтіреді. Татарлармен Қабылхан ұлдары да, немересі Есуке де соғысып өтеді. Ақыры, Теміршің 13 жасқа келгенде, Есукеге татарлар у беріп өлтіреді. Сөйтіп  Шыңғыз ханға аталарынан «мұраға» тек көршілерімен соғыс қалады.

Қабыл ханның ұлы Бартанды да, Бартанұлы Есукені де шежірелерде «хан» атамаған, тек «баһадүр» делінген. Есукенің «моңғолдардың бір бөлігін билегені» айтылады. Ал ол қайтыс болысымен сол халық Есукенің отбасын тастап, оның бесінші атасы Қайдудың Шарақа линку атты ұлынан тарайтын тайшұғыт тайпасына көше жөнеледі. Оларды тоқтатпақ болған руы қоңқотадай Шарақа қарияны өлтіріп кетеді. Есукенің үлкен қатуны  Ұлұннан  төрт ұл, бір қыз, тоқалы Қоғақшыннан екі ұлы – бәрі жауқазын қазып, бүлдірген теріп, балық, торғай ұстап күн кешеді. Отбасындағы кикілжіңде Теміршің мен Жошы-Қасар тоқалдан туған Бектер атты інісін өлтіреді. (Бұл оқиға мұсылман елдері шежірелерінде айтылмайды).

Осындай, ата-бабасынан мұраға билік те, байлық та қалмаған Теміршіңде өзге елдерді жауламақ ой қайдан болсын!? Өзге түгіл, өз туысы тайшығұттар  бір күні сау етіп келіп Теміршіңді тұтқындап, мойнына айыр ағаш кигізеді. Руы сұлдұс Сорқан Сарының көмегімен әзер құтылады. Қасына екі дос тауып, қоңырат руынан әкесі атастырып кеткен Бөртеге кеш үйленеді. («Жами`ат-Тауарихта» қыз әкесі қоңырат Дай шешеннің көп уақыт үйленулеріне келісім бермегені айтылады).

Жалғыз үйлі Теміршіңге Үш Меркіт руы шабуылдап, әйелін тартып әкетеді. МҚШ-да Теміршіңге әйелін Меркіттерден қайтаруына Есуке әкесінің досы болған Керейіт ханы Тоғрыл мен оның інісі Жақамбұ, андасы Жамұқа әскерімен көмектеседі. МҚШ-да Жамұқа Боданжар екіқабат күйінде алған әйелден туған Жадаратайдың ұрпағы делінген. Ал  «Жами ат-Тауарихта» оны Түмбене ханнан (нируннан) таратады және меркіттермен соғыс айтылмайды. Тек Тоғрыл ханмен сол кездері тату болғандықтан меркіттердің Бөртені осы керейіт ханына тарту жасағаны, ал Тоғрыл оны Теміршіңге қайтарғаны жазылған.

«Жами` ат-Тауарихта» Жамұқаның Теміршіңмен араздасуына жылқы барымталауға келген Жамұқаның інісі Тақушарды жалайыр Жошы Тармаланың атып өлтіруі себеп болды делінген. Ал МҚШ-да Меркіттерді талқандағаннан кейін Жамұқа мен Теміршіңнің бір жарым жыл бірге көшіп-қонып жүргені айтылады. Екеуінің бөліну себебін тарихшылар сан-саққа жүгіртеді. КСРО кезінде бұған таптық астар беруші  ғалымдар да болды (Бартольд).

Лубсан Данзанның  «Алтын тобшы» шығармасында бұл оқиға: «Темүжін Әуелүн шешейге Жамұқа досының:

Темүжін досым, тыңдағын!

Тау сағалап қонайық –

Жылқышыға үй болсын.

Жақтайсың ба сөзімді?

Су сағалап қонайық–

Қой-қозыны баққанның

Қолқасына ас болсын.

Құптайсың ба сөзімді?»

– дегенін айтты. «Мен осы сөзді түсіне алмай, еш жауап айтпадым. Шешейден сұрайын деп келдім», дегенде,  Әуелүн шеше сөйлемес бұрын, Бөрте бегім асыға тіл қатып: «Жамұқа анданы тез айнығыш дейтін еді. Енді бізден айнитын кезі болған екен. Жаңағы сөзі бопсалағаны болар. Біз мұнда түспейік. Бөгелмей жүріп, бөлініп кетіп, түнделете жүрейік», дейді»,–  деп жазылған.

Жамұқа тарихта Шыңғыз ханның бір-бірімен қырық-пышақ руларды ел етсем деген ісін қызғанушы, іштарлық ауруына ұшыраған жан ретінде бейнеленеді. Бүкіл халықтың мүддесі үшін істелініп жатқан ортақ мәселеге қызғаныш болушы ма еді?! Араздық себебі басқа болар деп ойлаған едім. Осы кітаптың орта тұсында: «Боғда Ежен (Теміршің) бұл кездері Жамұқаның әйелі Мөңгөлең сұлуды тартып (көрпесін тарту, ояту, жасырын бару) жүретін» делініпті.  Бұған Жамұқа шыдап, сыр бермегенімен, Теміршіңнің әйелі Бөртенің қызғанышпен көшті бөлек қондыруы – елдің екіге бөлініп, ұзақ жыл соғысуына душар қылған сияқты.

МҚШ-да Жамұқадан ажыраған соң, Теміршіңге Ергене қоннан шыққан тайпалардан тарғұт, барулас, маңғыт, арулат, ұрыйаңқай, бесүт, сүлдүс, қоңқотан, олқұнұт, қоралас, жадаран, кенігіс руларынан, сондай-ақ Жалайырдан адамар келіп қосылады. МҚШ-да 121-бөлімде: «Қоршы келіп: «Боданжардың ұстап алған әйелінен туған біздер Жамұқамен бір анадан едік. Жамұқадан айырылар жөніміз жоқ еді. Жауырыншы келіп менің көз алдыма жайып салды» деп, болжам бойынша ұлыстың иесі Теміршің болатынын білген соң келіп қосылғанын айтады. Жамқұқадан бөлініп, жүркін (юркин) руының бір ауылы, әкесінің інісі Дарытай-отшыкенженің, Құтұлы ханның ұлы Алтын-отшыкенженің келіп қосылғаны, осы жиналған жұрттың Теміршіңді өздеріне хан сайлағаны айтылады. 126-бөлімде Керейіттің Тоғрыл ханы: «Менің Теміршің ұлымды хан көтеру өте орынды. Моңғол хандарсыз қалай болмақсыңдар. Береке-бірліктеріңді бұзбаңдар» деді»,– делінгенмен, сайлаушылар қатарында Ергенеқондық «моңғолдар» ғана емес Жалайыр тайпасының кісілері де барын байқаймыз.

Інісі Тайшар өлтірілді деп Жамұқа бастаған Жадаран «он үш жат» бірігіп, үш түмен болып  Шыңғыз қағанмен соғысуға аттанады. Шыңғыз хан  соғыста шегініп,  шатқалды паналайды. Жамұқа 70 қазанға су қайнатып тұтқындарды жазалайды (МҚШ.129-бөлім).

Осы кезде Шүршіт (Жүржен) Алтын ханға қарсы Татар тайпасының Мегежін Сегүлті бастаған руы көтеріліске шығады. Мұны естіген Теміршің Керейіт ханына: «Ата-бабаларымызды құртқан Татарға қарсы бірге соғысайық біз. Тоғрыл әкей тез жетіңіз»,– деп елші жібереді. Шынымен де, татарлар ертеректе Тоғрылдың әкесі керейіттер ханы Бұйрықты да Цзинь императорына ұстап беріп, ал ол ханды «ағаш есекке» шегелеп өлтірген еді. Шыңғыз хан «Ата-бабаларымыздың кегін алайық» деп Үкін-Барқақтан тараған Жүркін (юркин) руына хабар жіберіп алты күн күткенімен олар келмейді. Керісінше, Теміршіңнің соғысуға кеткенін пайдаланған жүркіндер  оның қонысын тонап, он адамын өлтіріп кетеді). Татардың Мегежін Сегүлтүнін өлтіріп, көтерілісті басуға көмектескені үшін Цзинь министрі (чэнь-сянь) Оңғұн керейіт ханы Тоғырылға «Ван» атағын, ал Теміршіңге «Чауыт құри» атағын береді.

Императордың жылы қабағына ілінуі, әрине, Теміршіңнің жағдайын нығайтады. Тарихта мұндай, сыртқы мықты мемлекеттің қолдауына қол жеткізу әркімге бұйыра бермеген. Өз еліндегі билікке жеткендердің басым көпшілігі сырт ел қолдауы арқасында келетінін әлемдік тарих тәжірибесінен байқаймыз.  Дәл осылайша, империяның дұшпанын жеңіп беру арқылы өз жағдайын нығайтып, артынша сол империяны да жеңу мысалы 545 жылы Түрк қағанатын құрар қарсаңда да болған. Табғаш (жужан) билеушісіне қарсы көтерілген телелерге Бумын басқарған түрктер қарсы шығып, оларды қосып алып күшейген  соң, жужан отаршылдығынан құтылған еді.

Теміршіңнің беделінің, күшінің өсуінен қауіптенген өзінің қыз алыспайтын туыс рулары Қатаған мен Салжығұт бірігіп, Төрт Татар руы, найманның Бұйрық ханы, меркіттің Тоқтоға бегінің ұлы Құт, ойраттың Құтұқа бегі, сондай-ақ  ергенеқондық «мәңіелдіктерден» қоңыраттың Дергек Емел Алғұй бастаған, қораластың Шойоқ Шаған, тайшығұттың Тарғұтай-Қырылдақ, т.б. көсемдері бастаған ел 1201 жылы  Жамұқаны «Гүрхан» етіп сайлайды. Оны Гүрхан көтере салысымен Теміршің мен Ван ханға  қарсы соғысқа аттануға дайындалады. Мұны қораластың Қорыдайы естіп қалып, Теміршіңге жеткізеді. Екі жақ Күйтен деген жерде соғысты бастаған кезде найман Бұйрық хан мен ойрат Құтұқа бек екеуі жадымен боран соқтырып, жаңбыр жаудырмақ болады. Бірақ жадысы теріс бұрылып, өздерінің үстіне түседі. Олар «Тәңірі бізді ұнатпады-ау» деп бытырап қашыпты (МҚШ, 143-бөлім). Осы соғыстың басындағы жағдайды Рашид ад-Дин былайша жазған: «Сангун, сын Он хана, находился на фланге. Буюрук-хан (найман) заметив их сказал: «Это – племя монголов! Мы разобьем их всех сразу». Он выслал передовой отряд из войск найманов и племен монгол, бывших с ним, Хакачу-бахадура из племени катакин и Куду, из племени меркит. Они дошли до Сангуна и начали строиться  к битве, но, не сразившись, вернулись назад». «В это же время прибыл и Джамукэ вместе с Буюрук-ханом и с теми людьми, которые избрали его на гурханство. Так как их положение стало таким плачевным,  Джамукэ вторично склонился на сторону Чингиз-хана, разграбил жилища тех племен, которые возвели его на царствование, и явился к Чингиз-хану с проявлением рабской покорности» (І т. 2к.122-б.)

Осы  болған соғыстардан мынадай тұжырым жасауға болады: 1. Соғысушы екі жақтың құрамында да Ергене қоннан шыққан «моңғол» лақабты рулардың және Рашид ад-дин «түрктер» деген тайпалардың аралас жүргенін көреміз. Бұл – «Шыңғыз хан бастаған моңғолдар өзге түрк руларын жаулап алу соғыстарын жүргізген» деген пікірді жоққа шығарады. Осы соғыстардың ру аралық емес, әркімнің өз  мүддесі үшін болған азаматтық соғыс екенін байқаймыз. Кейінірек, Шыңғыз хан керейіттердің Он ханымен,  найманның Таян ханымен соғысқанда да өзінің қыз алыспайтын туыстары  қатаған мен салжуыт рулары  оған  жау болады (І т. 2-к. 117, 180-бб.).  Руластары түгіл, атасының, әкесінің туыстары да қарсы жаққа қосылып кеткен жағдайларды шежірелерден жиі көреміз. Осы үшін  Шыңғыз хан аталастары Алтын мен  Құшарды, өз әкесінің інісі Дәрітай-отшыкенжені өлтіруге мәжбүр болады; 2. Осы өлкедегі ХІІ ғасыр аяғындағы соғыстарға тек шығыс түрк тайпалары мен Ергене қоннан шыққан «моңғол» лақабты түрк  Қият тайпасынан тараған рулардың ғана қатысқанын көреміз. Төрт тарабындағы көрші елдер бұл соғыстарға араласпаған. Мұның себебі – осы соғысушы тайпалар баршасы бір халық болғандықтан, сыртан жау келген жағдайда өзара қырқысты тоқтатып, сыртқы дұшпанға қарсы бірігіп кетерін ескергеннен. Бұл Рашид ад-диннің: «Моңғолдар да түрктің бір тайпасы еді», дегенін дәлелдесе керек. (Рашид ад-дин бастапқыда Оғыз ханға бағынбай шығысқа кеткен түрктердің баршасын «моңғол» атаса, ал кейіннен «моңғолдар» деп шығыс түрктерінің Қият тайпасынан тараған руларды (ергенеқондықтарды) атайды. Ал 1206 жылғы құрылтайдан кейінгі тарихты баяндағанда  қайтадан «моңғол» атауын барлық шығыс түрктеріне қолданады);  3. Ергене қоннан шыққан Қият пен Нүкүзден тараған рулардың өзара қақтығыстарына араласып, Шыңғыз ханмен соғысқа кірулері арқылы Татар, Меркіт, Найман, Ойрат тайпалары келешекте Шыңғыз ханның олардан кек қайтаруына өздері себеп тудырғанын көреміз. Бұл өлкедегі жағдайды анығырақ білу үшін осындағы ең ірі, мықты деген екі хандық жайына тоқталып  өтейік.

 

Керейіт хандығының ахуалы

 

«Жами`ат-Тауарих» Керейіттер жайында: «Они были славны многочисленным племенем, войсками и древними государями, имели сходство с монгольскими племенами, их обычаи, нравы, наречия и словарный состав (луғат) – близки друг к другу. В то время в тех пределах они имели больше силы и могущества, чем другие племена. До них дошел призыв Иисуса, – мир ему! – и они вступили в его веру Они представляют собою род монголов. Много враждовали с многочисленными племенами, особенно с племенами  найманов», – деп жазған  (Іт.2к.108-б.).

«У деда Он-хана было имя Маркуз. В то время татарские племена были весьма многочисленны и могущественны, однако постоянно выказывали покорность государям Хитая и Джурджэ. Воспользовавшись случаем татарский Нор-Буйрук хан захватил Маркуза и отправил к государю Джурджэ, Он пригвоздил его к «деревянному ослу»  и убил».

Маркуз ханның екі ұлының үлкені – Құршақұс-Бұйрық, кішісі – Гүрхан. Құршақұстың ұлдары – Тоғрыл, Ерке Қара, Керейтай, т.б. Керейтай бала кезінде  таңғұттарда тұрып, олар ақылдылығы үшін Джақамбу (тибет тілінде джа – өлке, камбу– ұлы әмірші) деген лақаб ат берген. Құршақұс хан Тоғрылды тақ мұрагері етіп, ал өз інісі Гүрханға бөлек үлес береді. Тоғрыл ағасы Тай Темір мен інісі Бұқа Темірді алдап шақырып, өлтіреді. Осы үшін оны  әкесінің інісі Гүрхан шабады. Жеңілген Тоғрыл хан Есуке-батырдан көмек сұрап келгенде Құтұла ханның Есукеге айтқаны «Тауарихта»: «Дружба с ним не доброе дело, поскольку мы его хорошо узнали. Лучше стать андою с Гурханом, так как у него мягкий и хороший характер, а этот человек убил своих братьев и кровью их запачкал знамя чести», – деп жазылған (І-т.1-к.130-б.). Бірақ Есуке Тоғрылмен «анда» болып, Керейіт тайпасының билігін оған алып беріпті. Ал Гүрхан тек 30 нөкерімен таңғұттар еліне кетіп, содан оралмаған (І т.2 к. 110-б.).

«Младший брат Он-хана Ерке Қара увидел, что Он-хан убил его старших и младших родичей и стал могущественным, он бежал в область найманов к Инанч-хану. Инанч-хан сжалился и послал войска и отобрал от Он-хана племя и войско кераитов, обратил в бегство Он-хана. Он-хан пройдя через три области обратился к государю Туркестана, карахитайскому гурхану. В этой же области... была смута и он остался без приюта. По бедности он дошел до того, что имел лишь пять коз, молоком которых довольствовался, и два-три верблюда... После того, как он побродил в таком бедственном положении некоторое время, он услышал  молву о появлении у Чингиз-хана мощи и силы. Весной 1187 г. он пришел к Чингиз-хану»

Он ханның келген құрметіне  жасалған тойдан кейін Шыңғыз хан өз туыстары қоралас-жүркін (юркин– «жүрек» сөзінен. Х.Қ-А.) руының қалғанын да шауып, түскен олжаны Он ханға берген. Сондай-ақ, «Тауарих»: «1187 г. Чингиз-хан выступил против Токта, эмира меркитов разбил удуит-меркитов и все что он захватил, он полностью отдал Он-хану. 1197-98 гг. Он-хан снова окреп и стал главою народа и войск. Непосоветовавшись с Чингиз-ханом, он выступил на войну с меркитами и поразил их. И убил сына Токта Токуз-беки. Токта-беки бежал к одному из монгольских племен, которое называют баргут» дейді (І т. 2 к,11-б.).

Он ханмен інісі Жақамбу да ренжісіп, керейіттің Түмен-Түбеген, Тұңқайыт руларын алып, Шыңғыз ханға келеді. Осы кезде Шыңғыз ханмен соғысуға келген меркіттерді екеуі бірлесіп жеңеді. Тату кездерінде керейіт Жақамбудың Әбике есімді қызына Шыңғыз хан, бір қызына ұлы Жошы, тағы біріне ұлы Тули үйленген. Шыңғыз хан Жақамбуды екі рет Тоғрыл ханмен татуластырып, руымен қоса  еліне қайтарады (І т.2 к.94-б.). Бірақ Жақамбу кейінірек керейдің төрт әмірімен ағасынан бөлініп, найманның Таян ханына кетеді (Іт.2-к.118-б.).

1200 жылы Шыңғыз хан меркіттің Алақ Үдүр, тайжуыттың Қырқан тайшы, татардың Шақыр, Қалбақар деген рубасыларымен соғысқан кезде Жошы-Қасар қоңырат руына сенімсіздік жасап, сол үшін Шыңғыз ханнан бөлініп кетеді. Осы кездері Шыңғыз ханмен татуласқандай болған Жамұқа Тоғрыл ханның ұлы Сенгүнге барып: «Шыңғыз ханның сөзі басқа, ал жүрегі  найман ханымен бір, Таян ханға үнімі елші жіберіп тұрады»,– деп, Шыңғыз ханмен соғысқа үгіттейді.

Татарлармен соғыс кезінде Шыңғыз ханның: «Соғыс кезінде алаңдамай, олжаны соғыстан соң ғана бөлісейік»,– деген бұйрығын бұзғаны үшін олжадан қағылып ренжіп, Шыңғыз ханның  жақын туыстары – Құтұла ханның ұлы Алтын, Некүн тайшының ұлы Құшар, Есукенің  інісі Дәрітай-отшыкенже Он ханға келген. Олар да Жамұқаның сөзін қоштап, Шыңғыз ханды жамандайды. Сенгүн Шыңғыз ханмен соғысу қажеттігін айтып әкесі Тоғрыл ханға хабар жібергенімен, ол келіспей, баласына ренжиді. Сенгүн Шыңғыз хан жұртының жайылымына өрт қояды. Алдында Сенгүннің қызын Жошыға айттырғанын пайдаланып тойға шақырған болып, Шыңғыз ханды өлтіруді жоспарлайды. («Жами` ат-Тауарих».І т. 2 к. 123-б.).  Мұнысы әшкере болған соң әкесі Он ханды да Сенгүн көндіріп, Шыңғыз ханға кенеттен шабуыл жасамаққа жорыққа дайындалады.  Мұны естіп қалған екі жылқышы Кішілік пен Бадай тез арада аттанып, Шыңғыз ханға хабар жеткізеді. Екі жақ соғысқанда күші басым керейіттер жеңер ме еді, Сенгуннің бетіне оқ тиіп  жарақаттанғандықтан ұрыс тоқтайды. Шыңғыз ханның әскері тарап, өзі шағын нөкерімен шөлге шегініп кетеді. Одан оралып, Келтегей-қада өзені (Қалқа өзені) өңіріне тоқтағанда  бірталай халқы қайта келіп қосылады. Қоңырат тайпасы және Құралас руынан жеңіліп қашқан Бота бастаған икирас руы келіп қосылады.

Осы жерден Шыңғыз хан Тоғрыл ханға Есукенің және өзінің жасаған көптеген жақсылықтарын есіне салып хат жазып, татулыққа шақырады.  Хатта, бір кездері Шыңғыз ханның дүрбан, қатаған, салжуыт (мәңгіелдік рулар) пен керейіттің тұнқайыт руын және татарды бағындырып, Тоғрыл ханның қарамағына бергенін айтып: «Енді сол тайпалардың күшімен мені қорқытпақсың»,–деуі де Он хан әскерінде өзге, Шыңғыз ханға туыс рулардың жүргенін көрсетеді (Іт.2к.129-б). Шыңғыз ханның елшілерін тыңдаған Он хан: «Правда на его стороне, в его же сторону направилась несправедливость. Но ответом на эту речь ведает мой сын Сангун!»,– депті. Ал Сангун: «Если он выйдет победителем, наш улус будет его, а если мы выйдем, его улус будет нашим!»,– деп, өзінің екі қолбасшысы Білгебек пен Туданға жорыққа аттануға бұйырған екен («Жами` ат-Тауарих», І т.2 к.131-б).

Осы кездері Шыңғыз ханның керейіт ішінде жүрген туыстары Дәрітай, Алтан, Жамұқа және татар әмірі ақылдасып: «Нападем врасплох на Он-хана, станем сами государями и не присоединимся ни к Он-хану, ни к Чингиз-хану и не будем обращать на них внимания»,– деп келіседі. Мұны Он хан естіп қойып, оларды тонап алады. Сол себептен Дәрітай-отшыкенже және нирун тайпасының бір руы, Керейіттің сақайыт, нунджин және түнқайыт рулары Шыңғыз ханға барып қосылады. Ал өзгелері Алтан, Кұшар, татар Құтты Темір найманның Таян ханына кетеді (І т.2 к. 132-б.)

Дәл осы кезде (1203 ж.)  Шыңғыз ханға інісі Жошы Қасар келеді. Ол бөлек жүргенде Он хан әскері оның бала-шағасын тұтқындап әкеткен. Шыңғыз хан Жошы Қасардың атынан оның Он ханға қосылатынын айтып  елші жібереді. Жошы Қасардың ағасынан бөлек жүргенін білетін Он хан бұған сеніп, Жошы Қасарды күтіп отырғанда, жолды көріп алған екі елші Шыңғыз хан әскерін түнде бастап, Он хан ордасының үстінен түсіреді. Тас-талқан боп жеңілген Он хан мен ұлы Сенгүн аз нөкерімен қашып наймандар шекарасынан өткенде, Он ханды  найманның Қоры Сүбеші және Татық шал деген екі әмірі өлтіріп, басын Таян ханға әкеледі.  «Бекер өлтіргенсіңдер» деп, Таян хан әлгі екеуін жазалап, ал Тоғрыл ханның басын күміспен көмкеріп, өз тағының үстіне бірнеше күн қойып қойған екен.

Сенгүн наймандардан қашып Тибет шекарасына жетеді де, сондағы елді тонап күн кешеді. Тибеттіктер оны ұстамақ болғанда, қашып Хотан мен Қашқар маңына келеді. Сол жерді мекендейтін  Қалаш тайпасының билеушісі Қара Қылыш Сенгүнді ұстап өлтіріп, кейінірек оның бала-шағасын Шыңғыз ханға жіберіп, өзі де  оған бағынған екен. «Такова была развязка дела государей племен кераит и прекращения этого дома»,– дейді Рашид ад-дин (Іт.2к.134-б.).

Осы оқиғалардан соң Керейіттің  харакин руын басқаратын Кейік батыр жүздеген адамымен Шыңғыз ханға келіп қосылады. Шыңғыз хан өз туыстары тайжуыт, қатаған, салжуыт руларымен соғысқанда керейіт Кейік Шыңғыз ханға көмектеседі. Мұндай соғысты ру аралық, «моңғолдар мен керейіттердің соғысы»  деп қалайша айтуға болды?

 

Найман хандығы жағдайы

 

ХІІ ғасырда наймандарды ағайынды Нарқыш-Таян мен Инанш-Білге Бұқа хан басқарыпты. («Жами`ат-Тауарихтың» І томы, 1-кітабында Бұқаның лақабы «Эниат» делінсе, ал осы томның 2-кітабында «Инанш-Білге» делінуі «Тауарихтың» екі кітабын екі бөлек адамдар жазғанын байқатады. Сондай-ақ оның ұлы Тай Бұқаның Қытандар берген лақабы 1-кітапта «Ай-Ван» делінсе, 2-кітапта «Тай-Ван» делінген).

Шыңғыз хан кезінде наймандардың ханы осы Инанш-Білге Бұқа ханның үлкен ұлы Тай Бұқа (немесе Бай Бұқа) болған. Цзиньдіктер берген жанама есімі «Тай-Ван» – ханның ұлы, ханзада деген сөз екен, жұрт сондықтан Таян деп атап кеткен дейді шежіре. Инанш Білгенің екінші ұлы Бұйрық, ағасы Таян ханға бағынбай өз аймағы мен әскерін жеке басқарыпты. Екеуінің алауыздығына налыған  Құба-тегін жыраудың сөзі «Жами`ат-Тауарихта»: «Ныне же, когда вы два брата не единодушны, то кому поручить улус найманов, который рассеян, разбросан и волнуется как море?» делінеді (І т.1-к. 136-б).

Теміршіңмен және керейіт Тоғрыл ханмен бастапқыда соғысып жүрген наймандардың басшысы осы Бұйрық. Таян хан тек Керейіт хандығы жойылған соң ғана Шыңғыз ханның күшеюінен қауіптеніп, онымен соғыспақ болады. Сөйтіп Таян хан Ұлы қорғанның өткел қақпасын (Өткек, Уткук) күзететін құдасы Оңғыт (Уақ) тайпасының ханы Алакүш-тегінге Шыңғыз ханға қарсы соғыста одақтас болуын сұрап елші аттандырады. Бірақ Таян ханның бұл ниетін оңғыттар ханы Шыңғыз ханға жеткізіп қояды. Мұны естіген Шыңғыз хан наймандар ханы Таянмен соғысуға дайындалады. Таян хан көп  әскер жасақтап және өзге де тайпалардың басшыларын одақтас етеді. Рашид ад-Дин «Тауарихында»  оларды былайша атаған: «Тоқта – царь меркитов, (из) племени татар; Алин-тайшы – из старших кераитских эмиров, племени катакин; Кутука-беки, царь ойратов, из племени дурбан; Джамукэ-сэчэн из племени джатжират, рода салджиутов», делінген. (Бірақ меркіт пен татар бөлек тайпалар. Қатақын, дүрбен, жатжарат, салжуыт – мәңгіелдіктер, керейіт пен ойратқа жатпайды. МҚШ бойынша Жамұқаның жатжарат руы Боданжардың өгей баласынан тарайды, ал салжуыт – Боданжардың екі ағасының бірінен тарайтын бөлек бұтақ). МҚШ-ның  194-195 бөлімдерінде, Шыңғыз ханмен соғысуға сескенген Таян ханға ұлы Күшлік: «Моңғолдың көпшілігі Жамұқамен бірге бізде жатыр емес пе?»,– деп, қорықпауға шақырады. Бірақ ұрыс басталар сәтте Жамұқа Шыңғыз ханның күшінің басым екенін айту арқылы Таян ханды үрейлендіріп, сол себепті ол  әскерінің сапын бұзып, тауға шығып кетеді. Жамұқа наймандарды тастап шығып, Шыңғыз ханға олардың жағдайы туралы хабар жеткізгені айтылады. Түн ішінде таудан асамыз деп қатты шығынға ұшыраған наймандарды Шыңғыз хан ертесіне  оңай жеңеді. Таян хан соғыста өліп, ал ұлы Күшлік қашып, әкесінің інісі Бұйрыққа барып қосылады.

Осы соғыста наймандармен бірге жүрген Шыңғыз ханның өз туыс рулары  Жадаран, Қатағын, Салжұғыт, Дүрбен, Тайшуыт, Қоңырат бағындырылады. Ал, біресе Он ханға, біресе Таян ханға кетіп жүрген әкесі Есукенің інісі Дәрітай-отшыкенжені, Қабыл ханнан тарайтын аталас туыстары Алтан мен Құшарды Шыңғыз хан  өлім жазасына кеседі.  Бұл – Шыңғыз ханның найман ханымен соғысы да тек екі ру арасындағы емес, Шыңғыз ханға қарсы өз туыстары және әртүрлі тайпалардың  араласа соғысқанын көрсетеді. Осы соғыстан кейін Шыңғыз хан найман Күшлік пен Бұйрықтың және меркіт Тоқтаның біріккен күшімен Ертіс өзенінің Бұқтырма көлі маңында соғысады. Меркіт билеушісі Тоқта және наймандар басшысы Бұйрық қаза табады. Меркіттердің аман қалғаны Дешті Қыпшақ жеріне кетеді, ал Күшлік  Шығыс Түркстан, Жетісу өлкелерінің билеушісі қара-қытай  гүрханын паналайды. Гүрханның қызына үйленіп, айламен тағын тартып алып он бір жыл осы елді билейді. Әйелінің үгітімен Күшлік христиан дінінен шығып, будда дінін қабылдайды да, елдегі мұсылмандар мен христиандарға қатты қысым жасайды. 1218 жылы Жебе мен Жошы әскерінен жеңілген  Күшлік  Бадахшанда қаза болады.

Кейбір  тарихшылар меркіттердің соңғы тобын бағындыруға Дешті Қыпшаққа 1216 жылы Жошы барды, сол жолы Хорезм әскерімен Торғай өзені (ан-Насави Ырғыз өзені дейді) бойында алғаш шайқас болды деп жазып жүр. Ал «Жами`ат-Тауарихта»: «В год быка (1216 г. н.э.) Чингиз-хан послал Субетай-бахадура на войну против Куду... Затем он приказал выступить в поход, на соединение с Субетай-бахадуром, Тукучар-бахадура из племени кунгират... Они отправились совместно до реки Чан-мурен, что в Монголии. В тех пределах они дали сражение Куду, разбили племя меркит»,– делінсе (І т.2 к. 178-б.), ал 189-190-беттерде:  «В это время войска Чингиз-хана...прибыли, преследуя беглецов этих племен, в пограничные районы Туркестана, в местность..(пропуск в рукописи). Дозорный отряд Хорезмшаха донес, что монгольское войско находится в этих пределах поблизости. Султан отправился следом за ними. Некоторые монгольские рассказчики  говорят, что это войско было то, которое Чингиз-хан послал на войну с Куду. Войска Хорезмшаха настиг войска Субетая и Тукучара между двумя реками Кили и Камих»,– делінген. Әбілғазыда : «Көп әскермен Сүбідай баһадұр мен қоңырат Туғашарды жіберді. Шыңғыс хан жіберген әскер оларды Жем муран өзенінің бойынан тауып, соғысып, быт-шыт қылды, көпшілігін тұтқынға алып пенде етті. Сөйтіп хижраның 613 жылы (жаңаша 1216 ж.) меркіт патшалығы жойылды»,–дейді (66-б.). Ал Қилы да, Жем өзені де ешқандай да Моңғолияда емес, қазіргі Батыс Қазақстанның Ақтөбе облысында екені белгілі.

 

* * *

Шыңғыз хан дүниеге келерден бірнеше ғасыр бұрын тұтастығы жойылған осы өлкедегі түрк тайпаларының бірін-бірі шабуы бірігу, ел болу  мақсатында емес, тек тонап олжа табу үшін жүргізілгенін көреміз. Бұл түрімен олар әрине ортақ жауы Цзинь шүршіт-қытай отаршылдығына қарсы шыға алмас еді. Қидандар да, Жүржендер де Солтүстік Қытайда империя құра отырып, өздері қытайланғанымен қоймай, шығыс түрктерін де қытайландырғаны олардың өз  есімдерімен емес, қытайша лақабымен (Таян, Ван-Он, Сенгум, Линкум, Чинсан, Гойон, Фуджин, Гоа, т.т.) аталғандарынан да көруге болады. Мұндай жағдай жалғасқанда, еліктеуге бейім қалпымен шығыс түрктері кешікпей ассимиляцияланып жойылар еді.

Маркстік теория бойынша «социализм біріншіден ең дамыған капиталистік мемлекетте орнайды»  деп жүргенде, ең артта қалған Ресейде жүзеге асқаны сияқты, Ергенеқондықтардан әлдеқайда мықты, жеке хандық құрған  Керейіт, Найман, т.б. түрк тайпалары бола тұра, шығыс түрктерінің басын қосу Қияттың Қораласынан шыққан Шыңғыз ханның пешенесіне жазылыпты. Тарихтағы осы екі мысал – қоғамның түбегейлі реформалануына, әсіресе, ішкі бей-берекетсіздікке душар болған ел мұқтаж болатынын байқатса керек.

Алғашында тек «қайтсек жан қалады» деген оймен қорғаныс соғыстарын жүргізген, шығыс түрк тайпаларының басын қосу немесе өзге елдерге аттаныс ойында да болмаған Шыңғыз хан мен оның азғана жақтастарын тарих аласапыраны өзі үйіріп жоғары шығарып, нәтижесінде 1206 жылы шығыс түрктерінің «Мәңгі ел» мемлекеті құрылды. Бұл түрктердің өзара бей-берекет қақтығыстарын тыйып, оларды Цзинь отаршылдығына қарсы шыға алар күшке айналдырды. «Мәңгі ел» мемлекетінің бас ордасын, ата-баба өсиетіне сәйкес,  Шыңғыз хан да Өтүкенде қайта көтерді.

Осы азамат соғысы, негізінен, шығыс түрктік бес тайпаның ғана (Қият, Татар, Меркіт, Керейіт және Найман)  қатысуымен болған. Ал өзге түрк тайпаларының (Жалайыр, Қырғыз, Ойрат, Ұйғыр, Қарлық және басқаларының) өз еріктерімен Мәңгіел мемлекетіне біріккенін көреміз.

Тегі бір ру-тайпаларды белгілі бір кезеңде орталарынан көсем шығып біріктіруі – тарихта көптеген халықтардың басында болған жағдай. Мысалы Рустің Қаһарлы-Иван патшасы ХVI ғасырда Псков, Новгород сияқты орыс қалаларын да қанды жорықтары арқылы Мәскеу княздығына қосқаны белгілі. Бірақ мұны ешкім де «басқыншылық соғысы» деп айтқан емес, керсінше:  «Орыс жерін мемлекет етіп біріктіру болған» дейді. Ал шашырап, өзгелерге бодан, өзді-өзін олжалап жүрген түрк халықтарын бір мемлекетке біріктірген Шыңғыз ханға келгенде – өзге түгіл, отаршылдар жазып берген тарихты ғана пір тұтар өз көзқамандарымыздың қисық сөздерін естіп қаламыз.Тарихтағы бірдей оқиғағаларды әртүрлі бағалауды көрген кезде ақын Ғ.Қайырбековтың: «Басқаның патшасының бәрі жақсы, неліктен біздің хандар жаман болған?», – дегені  еріксіз еске түседі.

 

Тәуелсіздік үшін күрес

Шығыс түрк тайпаларының басын қосқаннан соң Шыңғыз хан отаршылдық қиянаты өткен Цзинь шүршіт-қытай мемлекетіне 1211 жылы жорыққа аттанады. Бұл туралы «Жами` ат-Тауарих»: «Затем государь Хитая Алтан-хан, который был весьма великим и уважаемым государем и которому большинство монгольских и тюркских племен, оттого, что они жили в пределах страны Хитая, во все времена выказывали покорность и повиновение, – тоже вел себя заносчиво и, согласно прежнему, ждал от Чингиз-хана покорность и повиновение; кроме того, государи Хитая  убили несколько человек из старших поколений (дедов и дядьей)  Чингиз-хана» (66-б.), – дейді, және: «Он (Шыңғыз хан) вознес к престолу  господнему покорную мольбу и сказал: «Так как государи Хитая убили Хамбакай-кагана, Укин-Баркака и Кадан-бахадура, которые были моими старшими родичами, и учинили над ними жестокость, я иду отомстить за них и прошу у тебя, великий господь, помощи и божественной поддержки!» После этого он сел на коня и отправился», – деп жазады «Жами` ат-Тауарих» (І т.2 к.42-б.).

Цзинь  императоры тек Шыңғыз ханның ғана туыстарын емес, керейіт Тоғрыл (Он) ханның атасы Маркуз-Бұйрық ханды да татарлар ұстап бергенде, шегелетіп өлтірген болатын (129-б.). Сун мемлекетінің (Оңтүстік Қытай) елшісі Чжао-Хун 1221 жазған «Мен-да бэй-лу» кітабында: «Чингис (Чэн-цзи-сы) в малолетстве был захвачен в плен цзиньцами, обращен в рабство и только через десять с лишним лет бежал. Поэтому [он] знает все дела государства Цзинь» – деп, өзге шежірелерде кездеспейтін дерек айтқан.

Цзинь империясының бірнеше қаласы құлатылғаннан кейін шүршіттер келісім жасауға өтініш білдіріп, император Шыңғыз ханға қызын береді. Артынша император шартты бұзып, оңтүстік астанасына көшіп барып соғысты жалғастырады. Шыңғыз хан да шүршіттерге қайта аттанады. Бірақ Хорезмге жіберген керуені тоналып, саудагерлері мне елшілерінің өлтірілуі және найман Күшліктің Шығыс Түркстан мен Жетісудағы қарақытайлар мемлекетінің билігін алып күшеюі Шыңғыз ханды негізгі әскерімен батысқа аттануға мәжбүр қылады.  Цзинь империясымен соғысқа басшылықты ол жалайыр Мұқалыға тапсырады.

«Жами` ат-Тауарих» бұл туралы: «Он твердо решился на это важное дело, но так как  Кушлук хан, сын государя найманов, …бежав, ушел в Туркестан и, стакнувшись с некоторыми монгольскими племенами, врагами Чингиз-хана, завладел страной Туркестана, и слух об этом дошел до Чингиз-хана, его намерение итти на Хитай и в те пределы ослабло. Когда войска Чингиз-хана уничтожило Кушлука, султан Хорезмшах завладел всей страной Туркестана до Отрар, являющейся пограничной. По этому поводу дядя по матери султана, по имени Иналчук, которого называли Кайр-хан, неосмотрительно и необдуманно перебил в Отраре мусульманских купцов, посланных Чингиз-ханом ( и послов) к султану в целях единения и дружбы. Вследствии этого Чингиз-ханом овладела такая ярость и гнев, что он позабыл про дела областей Хитая и Чина и Караджан, поспешно двинулся в области Туркестана и Ирана», дейді ( Іт.2к. 67-б.).

 

Атажұрт – Түркстанға оралу

 

Жем өзені маңында 1216 жылы Шыңғыз хан әскерімен шайқасып қалғаннан соң көп ұзамай Хорезм шаһы Мұхаммед «Мәңгіел» мемлекетіне өзі бірінші болып сауда керуенін жібереді. Әрине, қай заманда да мұндай керуендер ішінде өзге елдердің әскери қуатын білмекке барлаушылар қоса жүретіні белгілі.  Осы керуен Хорезмге қайтқанда Шыңғыз хан өз елінің саудагерлерін және елшісі ретінде Махмұт Хорезми, Әли Қожа Бұхари, Жүсіп Қанқа Отырари деген үш кісіні  қосып, Хорезмшаһқа хат жолдайды. Хат мазмұны «Жами`ат-Тауарихта» былайша баяндалады: «Купцы вашей стороны пришли к нам, и мы отправили их назад таким образом, как вы услышите. Кроме того, мы послали вместе с ними в те ваши страны несколько купцов привезти  в нашу сторону диковинки ваших краев…Обширность пространство государства и проникновенная сила ваших приказов ясны и знати, и черни в большей части земли. Для меня же вы – дорогой сын и лучший из мусульман. Теперь, когда пределы близкие нам, очищены от врагов и полностью завоеваны и покорены и с обеих сторон определены соседские права, – разум и благородства требует, чтобы  с обеих сторон был бы проторен путь согласованности и мы взяли бы на себя обязательства помощи и поддержки друг друга  в бедственных событиях, дабы купцы, от многократных посещений которых зависит благосостояние мира, передвигались бы со спокойной душой!» (І т.2-к.188-б.).

«Хорезм шаһ Шыңғыз хан әскерімен 1216 жылы соғыса тұра оның еліне керуен жіберуі, Шыңғыз ханның шаһқа еш ренішсіз әлгідей хат жазып, елші жіберуі қалай?» деген сұрақ еріксіз туады. Мұны түсіну үшін хорезмдіктердің және мәңгіелдіктердің кімдер екендігін еске түсірелік.

«Оғыз-намада» Түрк ұрпағы Оғыз хан «бір жаратушыны» мойындамаған туыстарымен 75 жыл соғысқаны, ақыры сол туыстарының шығысқа ауып «мәңгіел» атанғаны баяндалады. «Жами` ат-Тауарихта» да: «В конце концов Огуз победил и захватил область от Таласа и Сайрама до Бухары. Некоторые его дядья, братья и племянники, которые к нему не присоединились, поселились от него на восток. Среди них так повелось считать, что все монголы происходят из их рода»,– делінеді  (І т.1 к.83-б.).

Сөйткен могол, мовал (мәңгіел)  шығыс түрктері қытайлардың солтүстігіне барып, тарихта сиуңну, хунну аталғанымен, олардың сол заманда-ақ «Мәңгіел» аталғанын осынау тарихи еңбектерден оқимыз. VI-IX ғасырлардағы Түрк, Ұйғыр қағанаттары кезінде де «мәңгі елдік» арман-идеясын ұстанған шығыс түрктері, XIII ғасырда Шыңғыз хан басшылығымен «Мәңгі ел» мемлекетін қайталап құрды.

Ал Оғыздың алты ұлынан тараған 24 тайпалы оғыз түрктері атажұрт Түркстанда қалғанымен, шығыста Хунну атанған «мәңгіелдік» ағайындары ара-тұра қытайлардан, сәнбилерден (татарлардан) соққы көрген жағдайда Түркстанға қайта жылжыған кездері де болған.  Әсіресе  ж.ж.с. VI-VIII ғасырларында Түрк қағанаты кезінде «мәңгіелдік» шығыс түрктері Естімидің қолбасшылығымен Түркстаннан да оңтүстікке өтіп, парсылармен қақтығысып, Үнді өзеніне шейін жеткені тарихтан белгілі.

Х-ХІ ғасырларда түрктің Қарлық тайпасы билік еткен Қарахандар мемлекеті шығысы Қашқардан, батыста Арал теңізіне дейін алып жатты. Бұл мемлекеттің оңтүстік шекарасы Амудария өзені болса, ал Амудариядан оңтүстіктегі күллі Хорасан (қазіргі Ауғанстан, Шығыс Иран) мен Солтүстік Индияда түрк текті Махмұт Ғазнауи Лахор қаласын астана етіп мемлекет құрды. Оның әскерінің атының тұяғы тіпті Индияның солтүстік-шығысындағы Бенгал жеріне тиді. Түрктердің  дәурені жүріп тұрған осы кезеңде ғой Махмұт Ғазнауидің тапсырысымен парсы тілді ақын Фирдаусидің Тұранды  Ираннан жеңілдірген жалған шығарма «Шах-наманы» жазып, жазаға ұшырап жүргені!..

Х ғасыр ортасында Арал теңізі солтүстігінен келген өзге оғыз-түрк тайпалары тықсырғаннан, оғыздың Қынық тайпасының көсемі Селжүк өз халқымен Сырдарияның төменгі сағасынан  Бұхара қаласы маңына қоныс аударады. Бұл жерде өзге де оғыз тайпаларымен бұлар бірде парсылық Саманидтерге, бірде Афрасиаб ұрпақтары Қарахандықтарға, кейіннен Махмұт  Ғазнауиге қызмет қылады. Ғазнауилермен араздасқан соң Селжүк немересі Тоғырыл бектің басшылығымен Иранды, Әзірбайжанды алады. 1043 жылы Рей қаласын (қазіргі Тегеран)  астана еткен Селжүктер мемлекеті Арал теңізінен Ирак, Византияға дейін алып, 1055 жылдары Бағдат, Иерусалимге жетеді. Қысқасы, Шыңғыз хан келер қарсаңда Қашқардан Жерорта теңізіне, Тұран ойпатынан Үнді мұхитына дейінгі зор өлкеде үш түрк мемлекеті үш ғасыр бойы бір-бірімен жыл құрғатпай соғысып, итжығыс түсіп жатқан болатын

Осы Селжүктер империясының шығысын билеуші Санжар сұлтан өз гулямі (құлдардан құрылған әскердің басшысы), оғыз түрктерінің Бекділі руынан шыққан Ануш-тегіннің немересі Атсызды 1128 жылы Хорезмге билеуші етіп тағайындайды. Атсыздың ұлы Елхан (1156-1172) кезінде Хорезм  Селжүк әулетінен тәуелсіздік алады. Елханның ұлы Текеш, Текештің ұлы Ала-ад-дин Мұхаммед кезінде Хорезм шекарасы солтүстігі Торғай даласынан – Үнді мұхитына, шығысы Жетісудың жартысынан – батысында Иракқа дейін, сондай-ақ Әзірбайжанды да алып  жатқан еді.

Осыншама алып мемлекетті билеуші Мұхаммедке Шыңғыз ханның «сен менің ұлымсың» дегені намысына тиді ме, әлде сол қарсаңда Бағдаттағы халифаны орнынан алып тастау үшін жасаған  жорығының сәтсіз болғанына ашу үстінде ме  (жолда үш тәулік бойы жауған қардан әскерінің көбі қол-аяғын үсітіп қайтқан), өзге елдің елшісін өлтіріп, сауда керуенін тонап дәстүрге жат масқара іс қылады.

Шыңғыз хан  саудагерлері мен елшілері Хорезм шекарасындағы Отырар қаласына  жеткендегі болған оқиға «Жами`ат-Таурихта»: «В группе купцов был один индус, который в прошлые дни имел с ним знакомство; Иналчук приглашал его к себе, тот же, возгордившись величием своего хана Чингиз-хана,  не проявлял  к нему должного уважения. Кайр-хан на это сердился, да кроме того он позарился и на их добро. Задержав их, он послал посла к султану в Ирак с уведомлением о положениии. Хорезмшах, не послушавшись наставлений Чингиз-хана, и не вникнув глубоко, отдал приказ, допускающий пролитие их крови и захват их имущества», –делінген. 

Көп тарихшылар Тұрқан қатынды да, Қайыр ханды да қыпшақ тайпасынан деп жазып келеді.  Ал Әбілғазы баһадұрдың «Түрк шежіресінде»: «Үргеніш патшаларының бірі Текеш хан қаңлының бір әкімінің Тұрқан атты қызын алды. Одан сұлтан Мұхаммед Хорезмшаһ туды. Қаңлы халқының қай-қайсысы да Тұрқанға туыс болатын. Олардың кейбірі Сұлтан қызметіне келіп, мұсылман дінін қабылдап, лауазым иелігін алды. Тұрқан қатынның туған ағасы Құмар тегінге Сұлтан Үргеніштің даруғалығын берді. Тұрқан қатынның әкесінің інісінің баласы Айналшық мұсылман болып, Сұлтан қызметіне келіп еді, оған Ғайыр хан деп ат қойып, Түркстан уәлаятын басқаруға жіберді. Қаңлының Көк атты бір жақсы кісісі бар еді, оған Көк хан деп ат беріп, Бұхараның әкімі етті. Жалпы қаңлыдан келіп, Хорезм шаһқа нөкер болғаны елу-алпыс мыңдай адам еді. Шу мен Талас бойында қалған қаңлылардың саны да он мың үйдей бар еді»,– дейді (31-б.). Хорезм шаһтың ұлы Жәлел ад-дин Мерв қаласында әскер жинағанда да оған Қаңлылар қолдау жасайды.

Оғыз шежіресіндегі 24 руға кірмегенімен, Қаңлы, Қыпшақ, Қарлық, Ұйғыр, Қалаш – Оғыз әскерінің құрамында аталады. Әбілғазы «түрктер» деп осы руларды ғана атайды. Махмұт Қашқари да, Рашид ад-дин де «Түркстан» деп Сырдариядан (Отырар қаласынан) Қашқарға дейінгі жерлерді  атайды. Ал шығыс түрктері – Жалайыр, Керей, Найман, Қият, т.б.,– жалпы атпен «моңғолдар» делінген.

Шыңғыз хан Хорезм шаһына Ибн Кафрадж Боғраны бас қылып тағы да елшілер жіберіп, қылмыскер Отырар билеушісін қолына берсе, соғыс жарияламайтынын ескертеді. Бірақ Мұхаммед шаһ Иналшық Қайыр ханды ұстап бермей, келген елшілердің басшысын тағы өлтіртеді.

«Пока от султана не проистекло несколько поступков, явившихся причиной раздражения и огорчения и поводом к принятию мер к отмщению, он не двинулся для борьбы с ним. Эти поступки Хорезмшаха были: во-первых, он умертвил необдуманно и без размышления  купцов, которых Чингиз-хан послал в целях  единения и искания мира и которых снабдил любезными посланиями к Хорезмшаху, тот же совершенно не обратил внимания на эти слова; Еще то, что владениями Туркестана, которые находились в руках Кушлука, когда последний был убит войском Чингиз-хана, завладел целиком султан. Все это вместе послужило поводом к ненависти и вражде и явилось причиной отмщения и воздаяния», – дейді «Жами` ат-Тауарих» (І т.2 к.190-б).

Егер сол замандағы өзге бір билеушінің, мысалы, Хорезм шаһтың өзінің елшілерін Шыңғыз хан өлтіртсе қайтер еді? Немесе, қазіргі заманда бір мемлекет, екіншісінің  500 саудагерін қырып, тонаса не болар еді? Әрине, қай-қайсысы да мұндай қорлауға төзбей соғыс жариялары сөзсіз. Ендеше, Сартауылға жорық жасағаны үшін Шыңғыз ханды кінәлайтындардың  логикасы түсініксіз!

Сөйтіп, орталық Тұрандағы (Түркстандағы) оғыз-түрктеріне (Хорезм мемлекетіне) өз ағайындары, осы жерден 2 мың жыл ертеде шығысқа ауған мәңгіелдік-түрктер, Шыңғыз хан басшылығымен 1219 жылы жорыққа аттанады.  Жазды әскерімен Ертіс бойында өткізген Шыңғыз хан Хорезм шаһы Мұхаммедке өзінің кек алу үшін соғысуға келе жатқанын айтып елші жібереді. Күзде негізгі әскерімен Отырар қаласына жетеді. Ұлдары Шағатай мен Үгетайға Отырарды алуды тапсырған Шыңғыз хан кенже ұлы Тулимен  Бұқара қаласына аттанады. Отырар билеушісінің бес ай бойына берілмей соғысуы жайында Рашид ад-Дин: «Так как Кайр-хан знал, что возбудителем тех смут является он, то ни в коем случае не представил себе возможности сдачи крепости; и не соглашался на заключении мира» (І т.2 к. 198-б.),– деп жазады.

Отырар билеушісі қаңлы Қайыр ханды құлақ, көзіне балқыған  күміс құйып өлтіріпті деген деректі тек Жәлел ад-диннің шежірешісі ан-Насавидің шығармасынан  ғана оқимыз: «Чингиз-хан «велел привести к нему Гаир-хана, за­тем приказал расплавить серебро и влить ему в уши и глаза. Так он был убит в мучении и был наказан за позор­ный свой поступок, за гнусное дело и за происки, осужден­ные всеми», – дейді ол («Жизнеописание султана Джалал ад-дина Манкбурны», 16-б.). Хорезм шаһ Мұхаммедтің мұрагері Жәлел ад-диннің қызметінде болып, оның өмірбаянын жазған ан-Насави Шыңғыз ханға қарсы пікір айтқан жалғыз тарихшы деп есептеледі. Алайда, ол да Иналшық Қайыр ханды өз қылмысы үшін тиісті жаза алды деп санағанын көреміз.

Жалпы, ол заманда қала қорғаушылары шабуылдаушылардың  үстіне қайнаған  су, май, балқытылған қорғасын мен күміс құятыны тарихи құжаттарда айтылады. Ал «Жами`ат-Тауарихта» тек Қайыр хан тұтқындалғаннан соң Самарқант қаласының сыртындағы Көксарайға әкелініп өлтірілгені жазылған («Кайр-хана казнили в Кук-сарае», Кук-сарай – загородный дворец в Самарканде»,-деп түсіндіріледі (199-б.).

Қазіргі бірқатар тарихшылар Отырардың аяусыз қиратылғаны, бай кітапханасының жоғалғаны туралы жазып жүр. Ондай кітапхана неліктен мемелекет астанасы Гүркенште емес, орталықтан шет, көшпенділер шекарасындағы жуырда ғана жаулап алынған шағын қалада болған?! «Егер Шыңғыз хан Отырарды қиратып тастаса, 150 жылдан кейін Қытайға жорық кезінде Ақсақ Темір қала қирандысына несіне тоқтаған?» деген сұрақтарға әлгі тарихшылар жауап берсе жөн болар еді.

«Хорезм әскерінің саны Шыңғыз хан әскерінен үш-төрт есе көп бола тұра бетпе-бет шайқасқа бармай, әскерлерін жеке қалаларға бөліп тастады, Жәлеледдиннің «бүкіл әскермен шекарада тұрып  жауды қарсы алайық» дегенімен келіспеді», – деп кінәлайды Мұхаммед шаһты тарихшылар.

В. В. Бартольд: «Именно тягостное впечатление Хорезмшаха от первого боя с монголами было одной из причин, по которой он впоследствии не решился встретить их в открытом сражении»,- деп, 1216 жылғы Жем бойындағы шайқасты  айтады. Бұл туралы  «Жами`ат-Тауарихта»: «Монгольские войска уклонялись от битвы и говорили: «Нет у нас разрешения от Чингиз-хана на войну с султаном Хорезмшахом, мы пришли за другим делом!» дегені жазылған (І т.2 к. 190-б.). Бірақ Хорезм шаһы бұл сөзді тыңдамай, соғысты өзі бастаған.

Ілгеріде  қарақытайдың қарт  гүрханының  қызына үйленіп, мемлекет билігін қолына алған найман Күшлік хан, өзі будда дінін қабылдаған соң, елдегі өзге діндегілерге қатты қысым жасағанын, оған қарсы көтеріліске шыққан халықты қолдау үшін Шыңғыз хан әскер аттандырғанын айттық. Жебе мен Жошы басқарған сол 20 мың әскер Күшлікті Бадахшанда өлтіріп, Қашқар-Ферғана арқылы Хорезмнің оңтүстік-шығыс шекарасына келген болатын. Ал Шыңғыз ханның негізгі әскері солтүстік-шығыстан келе жатты. Осылайша, «екі майдан» пайда болуы себебінен Хорезмшаһ әскерін екі жақ шекараға аттандырғанша, қалаларда ұстауды тиімді санаған сияқты. Әрине, Түркстанда жеңілгеннен соң да Мұхаммед шаһ, мемлекетінің көлемі бүкіл Ауғанстан, Иран, Әзірбайжанды да алып жатқандықтан, жаңа армия жасақтауына болар еді. Бірақ Сүбетай мен Жебе бастаған 20 мың әскер оны өкшелеп отырғандықтан, олай етуіне мұршасын келтірмеді.

Шыңғыз ханның Хорезмге жорығын сол заманда-ақ әркім, әртүрлі бағалаған. Мысалы араб тарихшысы Ибн ал-Асир «Тарих ал-Камиль» шығармасында: «Пересказ этого дела заключает в себе воспоминание о великом событии и огромном несчастий, подобного которому не производили дни и ночи и которое охватило все создание, в особенности же мусульман. Может быть, род людской не увидит ничего подобного этому событию до преставления света и исчезновения мира, за исключением разве Гога и Магога» (СМИЗО. Т. 1. 1-2-б.), — дейді. Ибн ал-Асир Шыңғыз хан әскерлері соғысқан елдерде болмаған, тек  естігенін жазған тарихшы.

Ал «Жами`ат-Тауарих» Хорезмшах Текеш Атсызұлының Иракті басқаруға тағайындаған адамы Маяшықтың халыққа істегеніндей қиянатты өткен тарихта да, Шыңғыз хан соғысы кезінде де халықтың көрмегенін жазады. Сондай-ақ, Текеш шаһтың Хамадан қаласында қайтыс болып жерленген халифа уәзірі Муайид ад-динді  көрінен қазып алып, денесін өртеп, басын, «Оны соғыста жеңіп өлтірдім»,– деп, Хорезмге жіберген қылығын да айтқан (І т. 2 к. 137-б.).

Шын мәнінде, орта ғасырларда соғыс, зорлық-зомбылық деген үйреншікті өмірге айналған ғой. Бірақ  Шыңғыз хан өзі Тәңірілік дініне берік бола тұра, ешкімді дініне қарай алаламағаны белгілі. Ол кезде шығыс түрктерінің  көпшілігі Тәңірілік дінді, Керейіт пен Найман тайпалары несториан-христиан, түркстандықтар мен Еділ-Жайық бойы мұсылман, біразы будда дінін ұстанған. (Қазір де жағдайымыз дәл сондай). Осы себептен, егер дін мәселесіне қатаң қараған жағдайда түрлі діни нанымда жүрген түрк тайпаларының басын қосу, бір мемлекет жасау мүмкін болар ма еді?!.

Ал бағдаттық дәрігер Абд ал-Латиф (?–1232) хорезмдіктердің неліктен мәңгіелдіктерге жылдам бағынғаны туралы: «Хорезмшах Мухаммад ибн Текеш был вор и насильник, а его солдаты были сбродом. Большинство из них были тюрки – либо язычники, либо невежественные мусульма­не. Он имел обыкновение убивать часть племени, а оставшихся брать к себе на службу, и сердца их были полны ненависти к нему. Ни по отношению к своему соб­ственному народу, ни по отношению к врагам он не вел осмотрительной политики. И вот выступили против него эти татары, все сыновья одного отца, с одним язы­ком, одним сердцем и одним вождем, которому они пови­новались», – деп жазған.

    «Жами`ат-Тауарих» ұжымдық  жұмыс болғандықтан оның бір беттерінде Шыңғыз хан мақталынса, ал енді бір құрастырушылар ол туралы тіпті: «Убивали всякое живое существо из любого рода людей и любой породы скотины, диких животных и птиц…» (І т.2 к.216-б.), – дейді. Әрине, «жабайы аңдар мен құстарды да қырды»  деу ақылға қонбайтын сөз. Жалпы, мұсылман елдеріндегі ортағасырлық тарихшыларда адамды аса батыр етіп көрсету  үшін оны неғұрлым қатыгез, қанқұйлы етіп суреттеу дәстүрі болғаны байқалады.

Хорезм құрамына Сырдария солтүстігінің де, Мәуреннахрдың (Екідария аралығы) да қосылғанына ол кез көп уақыт өтпеген. Мысалы, Сығанақты жаулау туралы Жувейни «Тарих-и Жаһанкүш» аталатын шығармасында: «В 591 (1195) г. хорезмшах под предлогом священной войны против неверных отправился в Сугнак. Правитель Сугнака и Дженда Кадыр-Буку-хан принужден был отступить перед превосходящими силами неприятеля. Текеш преследовал его. Однако урани, тюркское племя, входившее в состав его войска, известило Кадыр-Буку-хана о своем намерении помочь ему и изменить хорезмшаху Текешу. Ободренный Буку-хан приостановил отступление и 6 джумади II (= 18 V 1195) дал сражение хорезмшаху. По уговору урани напали с тылу, разгромили обоз, и приведенное в замешательство войско бросилось бежать. Многие погибли под мечами, еще больше погибло в песках от голода и жажды. Хорезмшах добрался до Хорезма только через 18 дней.

Три года спустя Алп-Дерек, племянник Буку-хана, не поладив со своим дядей, обратился за помощью к хорезмшаху Текешу. Хорезмшах вызвал из Шадьяха Кутб-ад-дина Мухаммеда и в 594 г. в месяце раби I (= I- II 1198) отправил его вместе с Алп-Дереком против Буку-хана. Буку-хан был разбит и приведен пленником в Хорезм. Впоследствии он был восстановлен хорезмшахом в своих правах»,– дейді. «Жами`ат-Тауарихта» Сығанақ билеушісі «Қайр Таку-хан уйгурский» делінген. Мүмкін ол Ұйымақ (Қимақ) хандығынан қалған бір әулет болар?

Ал Мавреннахрды Мұхаммед шаһ Самарқанд билеушісі Осман сұлтанның (Афрасияб тұқымының соңғы тұяғы) көмегімен қарақытайлар мемлекетінен 1210 жылы ғана бөліп алған болатын. Хорезм әскері оғыз түрктерінен және отарланған парсы тектілерден тұрғандықтан, мұндай әскердің Шыңғыз ханмен соғысуға құлқы болмаған сыңайлы. «Оғыздар ханы» аталған Мұхаммед шаһ әскері өзінен төрт есе аз Шыңғыз хан әскерінен  жеңілуі себебі содан  болар.

Дешті Қыпшақтағы  Қалқа өзені

Хорезмшаһқа мемлекетінің батысында жаңадан әскери күш жасақтауына жол бермеу үшін, оны тұтқындауға Шыңғыз хан 30 мың әскермен Сүбетай,  Жебе  және қоңырат Тоғышарды Иран, Әзірбайжан жеріне жұмсайды. Тоғышар жорықтың басында-ақ өзге бір қақтығысқа кірісіп қаза болады. Екі қолбасы өз 20 мыңымен бірнеше жерде ұрыса отырып Ирак шекарасына, одан Мазандаранға (Оңтүстік Әзірбайжанға) жетеді. Бұл кезде Каспий теңізіндегі аралдарда тығылып жүрген Хорезм шаһы аурудан қайтыс болады. Шыңғыз ханнан Дешті Қыпшақты барлап қайтуға жаңа тапсырма алған Сүбетай мен Жебе қалған әскерімен Каспий теңізі жағасындағы Дербент арқылы Қавказдың солтүстігіне өтіп, Дешті Қыпшаққа жетеді. Оларға осы жерде аландар (осетин) мен қыпшақтар бірлесіп қарсы шығады. Екі жақ жеңісе алмайды. Мәңгіелдік әскербасылар қыпшақтарға елші жіберген. Ол «Жами` ат-Тауарихта» былай баяндалады: «Мы и вы – одного племени и происходим из одного рода, а аланы нам чужие. Мы с вами заключим договор, что не причиним друг другу вреда, мы дадим вам из золота и одежды то, что вы пожелаете, вы же оставьте нам аланов». Они послали кипчакам много добра. Кипчаки повернули назад. Монголы одержали победу над аланами»,– делінген (І т. 2 к.229-б.).  Бірақ қыпшақтардан одақтастық заңына сәйкес жорыққа қажет салық алмақ болғанда олар қарсыласып, орыс жеріне қарай көше жөнеледі. Мәңгіел әскерлері Қырымдағы Судақ қаласына соғып, қайтадан қыпшақтардың соңынан солтүстікке жүреді.

Қыпшақтармен дәл осындай келісу сәл кейінірек, Хорезм шаһының ұлы Жәлеладдин Грузияда соғысқанда болады. «Жами` ат-Таурахтың» ІІ томында (28-б.) Сирия, Рум және басқа елдер әскерінің Жәлеладдинге қарсы соғысы туралы: «…чтобы отразить его, и собрались в одном месте с войском грузин, армян, аланов, сериров, лезгин, кипчаков, абхазов и… Чужое войско считало султана с его войском мячом на ристалище. Султан, чтобы рассмотреть их, выехал на холм и увидел знамена кипчаков с двадцатью тысячами людей. Он послал к ним Кушкара с хлебом и солью и напомнил им о прежних благодеяниях. Кипчаки немедленно повернули поводья и отошли в сторону», – делінген. Қыпшақтарға Шыңғыз ханның қолбасылары Сүбетай мен Жебе:  «Мы и вы – одного племени и происходим из одного рода, а аланы нам чужие» десе, хорезмдік Жәлеладдин де Қыпшақтарға дәл осылай деп сәлем жолдаса – бұл осынау үш халықтың  да туыстас, тіпті бір ұлт екенін көрсетеді емес пе!?

Бұл кездері көптеген княздіктерден тұратын орыстар үнемі бір-бірімен және қыпшақтармен соғысып жататын. Қыпшақ хандары қыздарын орыс княздарына тұрмысқа беру арқылы достыққа келмек болса, ал орыс княздары қайын жұртын (қыпшақтарды) өз орыстарын күйретуге пайдаланатын. Ол өлкедегі жағдайды «Повести временных лет» жылнамасы: «В год 6575 (1067). Начал междоусобную войну Всеслав Брячиславич полоцкий и занял Новгород. Трое же Ярославичей, Изяслав, Святослав, Всеволод, собрав воинов, пошли на Всеволода в сильную стужу. И подошли к Минску, и минчане затворились в городе. Братья же взяли Минск и перебили всех мужчин, а женщин и детей захватили с собой как военную добычу», деп жазады. Шыңғыз ханның өзге елге жорығын сынаушылар, орыс княздарының өз халқын осылайша қырғанын оқи тұра үндемейтіндері қалай?

Ал 1068 жылы орыс жеріне қыпшақтардың келуі мен оларға қарсы шыққан орыс княздарының жеңілгені туралы жылнама: «За грехи наши напустил бог на нас поганых, и побежали русские князья, и победили половцы» десе, қыпшақтарды орыс княздары өздері шақырғаны туралы: «В год 6602 (1094)…пришел Олег Святославович с половцами из Тмутаракани и подошел к Чернигову…Подойдя к городу, пожег его окрестности и монастыри пожег. Олег вошел в город отца своего. Половцы же начали воевать около Чернигова, так как Олег не препятствовал им, ибо сам приказал им воевать. Это уже третий раз он навел поганых на землю Русскую» дейді.

Орыс тарихшысы В.Н. Татищевтің орыс жылнамаларына сүйеніп жазған «Сказание о битве на реке Калке» мақаласында мәңгіелдіктердің орыс шекарасына келуі былай баяндалады: «6732 (1224)…Того же года пришли народ незнаемый, безбожные агаряне, о которых подлинно никто незнает, какого они отродия, откуда начало их и какой они веры. Они называются татара, кланяются солнцу, луне и огню. Некоторые между ими зовутся таурмены, иные зовутся комани, иные монги (мәңгі!). Некоторые же сказуют в них многим народам, от скиф восточных совокупленным, быть и, других покоряя, за едино называются».

Көңіл аударар нәрсе – қазірге дейін ғалым-тарихшылардың түсіне алмай жүрген мәселесін, «моңғол» – бір ұлттың атауы емесін, көп халықтың бірігіп қабылдаған ортақ атауы» екендігін, сол кездегі орыс жылнамашысының тап басып айтқаны.

Қыпшақ хандары орыс княздеріне келіп: «Біздің басқа түскен нәубет, ертең өз бастарыңа да келеді», – деген соң, олардың кейбірі қыпшақтармен бірлесіп Шыңғыз хан әскеріне қарсы аттанады. Қыпшақтарға көмектесуге келген орыс княздарына мәңгіелдіктер он кісілік елшілік жібереді. «Тогда приехали к великому князю послы татарские и говорили, что «хан их с русскими никакой вражды не имеет и, слыша, что вы хотите за половцев-конюхов вступаться,  сожалеет, что вы хотите напрасно кровь проливать. Понеже мы не пришли на земли ваши и никакой обиды вам не сделали, а имеем войну с половцами, конюхами нашими, и если хотите быть в покое, то учиним мир, а половцев к себе не принимайте»,– депті (Татищев мақаласы). Бірақ орыс княздері елшілердің барлығын өлтіріп тастайды.

Жалпы, әлемдік саясатта елшіні өлтіру анайылық, өркениетсіздік деп саналады. Мәңіел мемлекетіне  1245 жылы барып екі жыл тұрған итальяндық  Д. Плано Карпини өзінің «Монгалдар тарихы» жазбаларында: «У Татар есть обычай никогда не заключать мира с теми людьми, которые убили их послов, чтобы отомстить им»,– дейді ( $ II, ХIII-тармақ).

Сөйтіп орыс княздары 103 мыңдық әскер жинап, соғысқа аттанады. Оларға қыпшақтардан 50 мың жауынгер қосылады. Орыс жылнамасында: «Татарлардың әскері 200 мыңнан артық дегенге княздар сенбеген еді. Артынша байқаса, одан әлдеқайда көп екен»,– дейді. Бірақ, бар-жоғы 20 мың әскермен Хорезм шаһты іздеуге  шыққан Сүбетай мен Жебенің әскері жолда грузин, алан, қыпшақтармен соғысып тіптен азайғаны белгілі. Шегіне отырып соғысу, т.б. әдістер қолданған Сүбетай мен Жебе әскері өздерінен бәлен есе көп орыс-қыпшақ әскерін 1223 жылы маусымда Қалқа өзенінің бойында бір апта ішінде тас-талқан етіп жеңеді. Орыстар әскерінің тек оннан бір бөлігі ғана аман қалған екен. «И тако от всего того великаго войска едва десятая часть в Киев возвратилась»,–деп жазады жылнамашы.

Қайтар жолда Сүбетай мен Жебенің аз әскеріне Еділдегі бұлғарлар шабуылдайды. Бұлғарлармен болған қақтығысты Шыңғыз хан ұрпақтарына қызмет қылған тарихшылардай жұмсақтамай, араб тарихшысы Ибн ал-Асир: «После того, что сделали татары с русами и после того, как ограбили их страну, как мы выше говорили, они ушли от них и отправились в конце 620 (1223) года к Болгару. Услышав об их приближении, жители Болгара устроили им в нескольких местах засады и выступили против них. Встретившись с ними, они (болгары) повлекли их за собой, пока не прошли места, где были засады, после чего сидевшие там выступили против них сзади, так что татары очутились в средине, и их начали рубить со всех сторон. Большинство их было перебито, и лишь немногие из них спаслись. Говорят, что их было всего четыре тысячи человек, которые и направились в Саксин к своему царю Чингизхану», – деп баяндаған (Ибн ал-Асир «Тарих ал-Камиль»).

           Бұлғарлармен болған осы қақтығыстарда Жебе ноян қаза тапқан деген де дерек айтылады. (Филлипс Э.Д. «Монголы. Основатели империи Великих ханов», М. Центрполиграф, 2003. 66-б). Ал «МҚШ»  272 бөлімінде: «Қоян жылы (1231 ж.) Үгетай қаған Қытай еліне аттанып, Жебені маңдай алды етіп жіберді», дейді. Бұл жай «Жами ат-Тауарихта» тек: «В Хитай, Тибет, Солонгэ, Джурджэ и их пределы отправил с войском в качестве передовой рати знатных нойонов», делінген (ІІ т. 21-б.). Энциклопедияларда да Жебенің қайтыс болған жылы екіұшты: «1225 немесе 1231», – деп көрсетілген.

Қалған әскерлер Каспийдің солтүстігімен, Атырау, Сарыарқа арқылы жүріп, Шыңғыз ханға келіп қосылады. «Бұл жорық үш жылға жоспарланған еді, екі жарым жылда аяқталды»,– дейді «Жами` ат-Тауарих».

Қыпшақ-орыс әскерлерінің Сүбетай мен Жебе бастаған қолдан оңбай жеңілген бұл соғыс Азов теңізіне құятын Қалқа өзенінде болған екен.  «Қалқа» – қалқа болу, қалқан, қалқалау деген түрк сөзі (орысша – шит, защита).  Орыс жылнамасы айтқандай, татарлар немесе монги бұл жерге тұңғыш рет келген болса, Азов теңізіне құятын өзенге Қалқа деген түрк тіліндегі атауды кім, қашан берген?

Дәл осы Қалқа өзенімен аттас тағы бір Қалқа өзені Моңғолия мен Маньчжурия шекарасында да бар. Ол өңірді мекендеуші халық «халха моңғолдары» делініп, өзен «Халкин-гол» деп бұрмаланып айтылғанымен, мағынасы Азов теңізіне құятын Қалқа өзені атауымен бірдей – «қалқа», «қалқан» сөзі.

Шыңғыз ханды «басқыншы, жаулаушы» дейтіндер, одан бұрын, VІ ғасырда  Өтукенде орда тіккен Түрк қағанатының қолбасшысы Естемидің манжұр шекарасындағы Қалқа өзенінен  Азу теңізіне құятын Қалқа өзеніне дейінгі территорияны 10 жылда-ақ мемлекетіне қосып алғанын еске алмайды.  Естеми де сол кезде аварларды (уарғұндар) қуалай келіп, оларды қолдамақ болған румдықтарға, Сүбетай мен Жебенің орыстарға айтқанымен мазмұндас сөз айтқан. Мұны Л.Гумилев «Древние тюрки» кітабында былайша баяндайды: «Авары, непримиримые враги тюркютов, завоевали степи от Савы до Дона, и Истеми-хану пришлось перенести свое наступление с юга на  запад. Между 567 и 571 гг. Тюркюты овладели всем Северным Кавказом и сомкнулись с владениями Византийской империи около Боспора. Византия, зажатая в клещи персами и аварами, ухватилась за союз с ханом. В ближайшие годы к тюркютам были направлены посольства Евтихия, Иродиона, Павла Киликийского и Анангаста…Кроме соперничества в торговле  шелком охлаждению византийско-тюркютских отношений способствовал аварский вопрос. Турксанаф, один из восьми удельных князей тюркютов Византийскому послу Валентину прибывшему в 576 г. сказал: «Не вы ли те самые римляне, употребляющие десять языков и один обман? У римлян множество языков. Одним вы обманываете меня, другим – моих рабов вархонитов… Ваш царь в надлежащее время получит наказание за то, что он со мной ведет речи дружественные, а с вархонитами (он разумел аваров. – Л.Г.),  рабами моими, бежавшими от господ своих, заключил договор. Но вархониты как  подданные тюрок придут ко мне, когда я захочу» («Древние тюрки», М.Астрель. 2010. 53-55-б.).

Тарихты парақтар болсақ, түрк халықтарының Қара теңіз солтүстігінде өмір сүру кезі Естеми келген  VI ғасырдан әлдеқайда ертеден екенін көреміз. Осындағы өзенге «Қалқа» атауын,  Геродот «Тарихында» жазылғандай, осы өлкеге ж.ж.с.дейін 2 мың жыл бұрын Орта Азиядан келген Скифтер беруі де мүмкін. Әлде ж.ж.с. 156-158 жылдары Жайық өзеніне дейін сәнби қолбасшысы Таңшығай ығыстырып тастаған Солтүстік хуннулардың  ұрпағы Аттила Батыс Европаға барар жолда берді ме? Мүмкін осы екі оқиғадан да ертеде  бұл өлкедегі халық түрк тілінде сөйлеген болар?! Мысалы, «Жами` ат-Тауарихта» да, Әбілғазының «Түрк шежіресінде» де Нұх пайғамбардың немересі Түрктің өз Ордасын  Еділ мен Жайық өзендері аралығына тіккені жазылған. Ал бұл жер Азов теңізіне, Қалқа өзеніне тиіп тұр емес пе?! (Римдіктердің өздерінен өркениеті төмен деп есептеген халықтарды атайтын «варавар» сөзі, Аттиладан соң ұйымдасқан Уарғұндарға (аварлар) қатысты пайда болған сыңайлы).

«Оғыз-нама» мен  Әбілғазының «Түркмен шежіресінде» Оғыз хан  шығысқа кетіп «мәңгі» аталған туыстарымен соғысын  аяқтағаннан соң, солтүстіктегі Башқұрттарға жорық жасап, одан әрі  Каспийді  батысынан – Кавказ, Иран арқылы айналып қайтпаушы ма еді? Осылайша түрк  халықтары ерсілі-қарсылы жүріп, тұрып жатқан өлкедегі өзеннің атауы неге Қалқа болмасын! Тұрансафтың Византия елшісіне аврлар туралы «менің халқым» деуі, Жебе мен Сүбетайдың орыстарға «қыпшақтар – біздің халқымыз» деуі – осы өлкені жайлаушылар  қашанда түрктер болғанын дәлелдейді.  Ендеше, «552 жылы Қиыр Шығыста Түрк қағанаты құрыла сала, қағанат өкілі Тұрансаф қалайша 17 жылдан соң-ақ (567 жылы)  Қара теңіз бойында Византия елшісін қабылдап отыр?», «Шыңғыз хан  қалайша 25 жылда-ақ осыншама ұлан-ғайыр жерді жаулап алды?» деп таң қалаудың қажеті жоқ. Өйткені Түрк қағанатының әскері баяғы, Оғыз хан кезінде ажыраған Түркстандағы (Орта Азиядағы) туыстарына барып, одан соң хунну Еділ-Аттила жүріп өткен Қара теңіз солтүстігіндегі кілең түрк халықтары тұратын жерлерге келген. Дәл солай, ХІІІ ғасырда Шыңғыз хан да Естемидің VІ ғасырда жеткен жерлеріне қайта келіп, шын мәнінде Түрк қағанатын қайтадан қалпына келтіру ісін атқарған.

Анықтай кетер мәселе: бірі – Қара теңіз солтүстігінде, екіншісі – Қиыр Шығыстағы аттас екі өзендердің қайсысына Қалқа атауы бірінші берілген деген сұрақ. Орыс жылнамаларынан Шығыс Европадағы өзеннің Қалқа атауы Сүбетай мен Жебе 1223 жылы Дешті-Қыпшақ жеріне келген кезден бұрын бар болғанын көреміз. Ал 1310 жылы жазылуы аяқталған «Жами`ат-Таурихта» екі өзеннің де (Қалқа немесе Халха) атауы мүлдем кездеспейді. Тек  І т. 2-кітабындағы түсініктемеде ғана орысшаға аударушылар «Келтегей-қада» деген өзен (және тау қыраты) қазіргі кездегі Қиыр Шығыстағы Халха өзенінің бұрынғы атауы екенін  жазған. Бұдан шығар қорытынды: 1310 жылы «Жами`ат-Таурих» жазылған кезде манжұр шекарасындағы өзен «Келтегей-қада» аталып, әлі Қалқа (Халха) аталмаған. Ендеше,  осы өзенді  үнемі «Халқа» деп кейінгі атауымен  жазған «Моңғолдың құпия шежіресі» делінетін шығарма 1240 жылы емес, «Жами`ат-Таурихтан» (1310 жылдан) кейін жазылған болып шығады.

Қазіргі моңғолтанушы Рыкин П.О: «Разумеется и халха внесли свой вклад – составили костяк государства по своей численности до восстановления (все-таки) независимости Монголии, функцию возложенную на них еще в далеком 15 в. всемонгольским ханом Батмунхом, который даже и дал им имя халх  – от слова «защищать» древний очаг монголов в Восточной Монголии по берегам Хэрлэна, месте рождения императора Чингиса»,– деп жазыпты.

Шыңғыз хан тұқымында Бадма Ерден аталатын бір ғана хан шежіреде бар. Ол – Мәңгіел қарашаңырағын қайта күшейтіп 1470-1543 жылдарда билік еткен Даян ханның ұлы Кересендінің шөбересі Бадман. Ел шығысынан  үлес алған Кересендінің ұлысы беске бөлінгенде, «Алтан-хан ұлысын» Бадма 1627-1657 жылдары билепті. Бадма  «манжұрлардан қалқа бола ма» деп шығыс шекарасындағы халықты да, өзенді де Қалқа атаған десек, «Моңғолдың құпия шежіресі» аталып жүрген кітап та Бадма хан 1627 жылы билікке келіп,  өзенге  Қалқа (Халқа) атауын бергеннен кейін  жазылған болмақ!..

Хара-Даван кітабына жазған пікірінде Л.Гумилев те: «В самом деле, к 1227 году  Чингис разгромил только печенегов (канглы) в Средней Азии, тангутов и маньчжуров. Таким образом, при жизни Чингиса монголы воевали почти исключительно с такими же кочевниками или ближайшими евразийскими народами за гегемонию в степи. Даже в позднейшее время во всем обширном монгольском улусе иль-ханы (т.е. ханы завоеванной страны) правили только в Персии. Все остальные страны считались не завоеванными, а присоединенными или союзными (такова была, например, Владимирская Русь)», –дейді.

Шынымен де, отаршылдық тізесін батырған шүршіт-қытайлық Цзинь империясымен Шыңғыз ханның  соғысуы тәуелсіздік үшін шайқас болса, өзгесі де басқыншылық соғысы емес, тек түрк халықтарының басын қосу жорықтары болды. Ал Сун (Оңтүстік Қытай) мен орыс, араб  жерлеріне жорықтарды  Шыңғыз ханның өзі емес, немерелері жасаған.  Бұған әлгі елдер тарапынан істелінген себептер  де әсер еткен. Сондықтан Шыңғыз хан өзі тіріде құрған «Мәңгіел» мемлекетін «империя» деу шындыққа келмейді. Ал Ауғанстан мен Иранды алып, Ирак щекарасына бару себебі – бұл жерлер ол кезде Хорезм мемлекетіне қарасты болған.

Селжүк түрктері содан 2-3 ғасыр бұрын-ақ Таяу Шығысты түгелге дерлік, Византияның көп жерін жаулап алған болатын. «Границы моего языка означают границы моего мира»,– деп Л.Витгенштейн жазғандай, тек бөтен елдер тарихшыларының күстаналаған сөздерін қайталамай, Шыңғыз хан немерелерінің жорықтарына да түрк тілінің, түрк халықтарының ежелден қоныстануы аумағының тұрғысынан қарау қажет.

Ал Батыс Европа мен Орыс еліне Шыңғыз ханның немерелері жасаған жорықтардың  қандай себептерден болғандығы – ол жеке әңгіме. Бату ханның Русті қыс кезінде, бар жоғы үш айда «жаулап алуы», Л.Гумилев айтқандай, Владимир,  Новгород, Смоленск, т.б. княздіктердің өз еріктерімен Алтын Ордаға қосылуға өтініштер жасауы, Күлік даласындағы  шайқаста Д.Донской бастаған орыс әскерінің Алтын Орда мүддесін қорғап қият Мамаймен соғысуы, Тоқтамыс ханның Мәскеудегі Литва жансыздары ұйымдастырған көтерілісті басып, Д.Донскойды қайта таққа отырғызуы (Г.Еникеев. «Корона Ордынской империи»),т.б. бұрындары тарихта теріс айтылып келген мәселелер қайтадан  зерттеп-зерделеуді қажет етеді.

Адамзат тарихындағы заңдылық – егер соғыс сыртқы жаумен болса, халық басшысы өлгенімен, ұлт-азаттығы күресі ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, ұлт жойылып біткенінше я тәуелсіздікке жеткенінше толастамайды. Ал бір халықтың ішіндегі азамат соғысы болса – жеңілген жағы жеңген бөлігіне мойынсұнып, ортақ ұлттық мақсат-мүдде төңірегінде бәрі қайта бірлесіп кетеді.

Иә, Шыңғыз хан кезінде «Ортақ өгізден оңаша бұзауын артық санаған»  кейбір түрк тайпасының, мемлекетінің басшылары  жеке билігін сақтап қалу үшін соғысты да. Бірақ өзара қақтығыстардан ығыр болған қарапайым халық, сырт басқыншы емес,  ұлттық құндылықтарына: тіліне, мәдениетіне, дініне тиіспейтін, өз этносынан шыққан лидерге неге бағынбасқа? Егер Шыңғыз хан басқаруымен ХІІІ ғасырда шығыс түрктерін  Мәңгіел мемлекетіне біріктіру, отаршыл көршілерді сабасына түсіру соғыстары болмағанда, бір-бірімен күнделікті қырқысқан түрктің  тайпа-руларының  (қаншама алып империялар жоқ болған сегіз ғасыр көлемінде) өзі түгіл  атауы бұл заманға жетер ме еді, жетпес пе еді!?

Шыңғыз хан құрған мемлекеттің «жауланған» халқы – керей, найман, ұйғыр, қарлық, қаңлы, қыпшақтардың  рубасылары бастап  «ұлт-азаттық көтерілістерін» жасағаны туралы деректің жоқтығы – ол халықтың баршасының түрк текті болуынан, Шыңғыз хан жүргізген соғыстарды отарлау емес, «Қамағ түрктің басын қосу» деп білгендіктен. Кейіннен Шыңғыз хан ұрпақтары бір-бірімен билікке таласып береке кете бастағанда да сол «жауланған» түрк  тайпалары қытай мен орыстай тәуелсіздік алып кетпей, тек Шыңғыз хан тұқымының бірінің қол астынан, екіншісіне өтіп отырды. Кейін де тек Шыңғыз хан ұрпақтарының басшылығымен Қазақ, Татар, Ноғай, Өзбек, т.б.  этностар түзді. Бұл – Қиыр Шығыстағы Қалқа өзенінен Дешті Қыпшақтағы Қалқа өзеніне дейінгі аралықта Шыңғыз хан кезіндегі болған соғыстардың өзгенің жерін жаулау да, ру аралық та емес, – азамат соғысы, анығын айтқанда, барша түрк текті халықтарды біріктіру ісі болғанына дәлел.

     

Шыңғыз ханнан соң…

      

Шежірелерде «ұлысында қалған Жошыға Шыңғыз хан Дешті Қыпшақты толық бағындыруды тапсырған» делінеді. Әрине, меркіттерді паналатып және оларға көмектесіп 1216 жылы Торғай даласында Мәңгіел әскерімен соғысқан, Хорезм шаһына да көмектесіп, 1223 жылғы Қалқадағы соғысқа орыстарды тартқан қыпшақтармен толықтай есеп айырысу керек деп шешкен болар. Бірақ Жошы қайтыс болғанынша ешқандай жорық жасамаған. Шыңғыз ханның өзі Хорезмнен оралысымен-ақ Таңғұт билеушісімен соғысқа аттанады. Өйткені Таңғұт ханы Хорезм жорығына көмектесуден бас тартып, Цзинь империясымен одақтасқан еді. Қайтыс болар алдындағы өсиетінде Шыңғыз хан батыстағы елдерге жорық туралы емес, тек өздерін отарлап келген Цзинь империясын толықтай жеңу үшін Сун (Оңтүстік Қытай) мемлекетімен одақтасуды, әскерді солардың жері арқылы өткізіп, шүршіттерге тылдан шабуылдау керектігін ғана айтқан. Сундіктердің өздері де мәңгіелдіктер күшімен Цзинь империясын жоюға мүдделі еді.

Үгетай таққа отырғаннан кейін осы өсиет бойынша Сун билеушісіне 1231 жылы Жұбхан есімді елшісін жіберіп, Цзинь билеушісі паналаған оңтүстік астанасы Кайфынге барар жолдағы Хэнань бекінісін алу үшін Сун жерінен Мәңгіел әскерін өткізуге рұқсат сұрайды. Бірақ сундіктер елшіні өлтіріп тастайды. Дегенмен, артынша келісім жасалынып, Сун мемлекетіне Цзинь империясының көп жерлері берілетін болады. Сөйтіп Мәңгіел мен Сун әскерлерінің бірігіп соғысуынан 1234 жылы чжурчжендік Цзинь империясы толық жойылады. Алайда Цзинь жерін бөлісуде қанағаттанбаған Сун мемлекеті Мәңгіелге тиесілі қалаларды осы 1234 жылы-ақ басып алуға кіріседі. Сөйтіп соғысты өзі бастайды.

Үгетай хан Оңтүстік Қытайдың шабуылына қарсы үш бағытта әскер аттандырады. Сонымен қатар, 1235 жылғы құрылтайда Қыпшақтарға және 1223 жылы оларға көмектесіп Жебе мен Сүбетайдың 10 елшісін өлтірген орыстарға қарсы батысқа жорыққа аттануға шешім қабылданады.

1236 жылы басталған Батыс жорығын Жошының мұрагері болған екінші ұлы Бату хан басқарды. Алғашқы жорық Еділ өзенінің орта ағысындағы Бұлғар хандығына жасалынады. Иә, бұл Х ғасырдағы араб тарихшысы Ибн-Фадлан: «Оларда ақылды азаматтарды  аяп: «Жер бетінде қор болып жүргенше, құдайдың жанында болыңдар»,– деп, дарға асып өлтіретін салт бар»,  деген  Бұлғар мемлекеті еді.

Европалық тарихшылар Жебе мен Сүбетайдың 1223 жылғы Қалқадағы ұрыстан соң елге қайтар жолда Бұлғар мемлекетіне шабуылдап, бірақ олардан жеңілгенін жазады. Алайда, 1220 жылы Хорезмнен 20 мың ғана әскермен Мұхаммед шаһты ұстауға шыққан екі қолбасшы Кавказдың оңы мен солындағы грузин, алан, қыпшақтармен соғыстардан, Қалқада қыпшақ, орыстың саны бірнеше есе басым әскерімен соғыстан  қалған аз күшімен Бұлғарларды шабуылдауы қисынға келмейді. Керсінше, екі жарым жылдық жат өлкелердегі жорықтан шаршап, үздіксіз шайқастардан саны азайып еліне қайтқан мәңгіелдіктерге жолындағы бұлғарлар олжа алмаққа өздері шабуылдаған болса керек.

А.Бушков «Чингисхан: Неизвестная Азия» кітабында:  «Булгары заманили татар в некую «полосу укреплений», специально построенную для засады, и разбили наголову. Было взято четыре тысячи пленных, которых потом булгары ради пущей насмешки вернули татарам в обмен на баранов – голову за голову. Позор был еще тот, и Чингисхан, узнав о «бараньей битве», как она стала позже именоваться, разъярился не на шутку», –дейді (99-б.). Осы кітаптың 100-бетінде:  «В 1232 году появилась татарская конница во главе с Батыем и направилась к Биляру посчитаться за прежнее… В решающем сражении Батый потерял 15 тысяч воинов и отступил в степи, будучи ранен в поясницу. Именно в память об этой победе крепость, около которой шла битва, была названа Бугульма. В переводе на русский «бугульма» означает «не гнется», а раненый  Батый действительно не мог согнуться», делінген. (Әрине, «бүгілме» қазақта да бар түрк сөзі). Бұл дерекке қарағанда, Бұлғарға жорық 1332 жылы да болғанға ұқсайды.

1236-1237 жылғы Батыс жорықтары кезінде Еділдегі Бұлғар мемлекеті жауланып, ал ол ғасырларда бөлшектеніп жатқан Орыс елінің княздіктері көпшілігі өз еркімен бағынып, айналасы үш ай қыста Новгородпен қоса бағындырылады.  А. Бушков бұл жайында да: «Давным-давно умершие Батыевы татары стали демонами во плоти… вот в последние годы начали всплывать интереснейшие факты. Выяснилось, например, что летописный рассказ о взятии и разорении Батыем Суздаля составлен из фрагментов, заимствованных летописцами из рассказов о событиях, предшествовавших татарскому нашествию – например, из описания разграбления Киева половцами в 1203 году (половцы, замечу в скобках, не сами по себе окаянствовали, а были приглашены претендовавшим на Киев князем Рюриком Ростиславичем)»,– дейді (104-б.).

Қыпшақтардың аман қалғандары (деректерде 45 мың үй делінген) Қодан хан бастап Венгрия жеріне қашады. Оларды қайтаруды талап етіп жіберген Бату ханның елшілерін Венгрия короді Бэла ІV өлтіріп тастайды. Сонымен  Батысқа екінші жорық жасалынады. Мәңгіел әскерлері бұл жорықта поляк, неміс, чех, венгр, австрия әскерлерін жеңе отырып, шамамен, қазіргі Хорватия, Босния мемлекеттері тұсынан Адриатика теңізіне шығады. Бірақ 1241 жылы Үгетай ханның қайтыс болған хабарын естіп, ат басын кері бұрады.

Ал Мәңгіел әскерінің шығыстағы аяғы жеткен жері Индонезияның Ява аралы. Ол жақтағы жерлерге жорық Құбылай хан кезінде, 1279 жылы Оңтүстік Қытай (Сун) толық бағындырылған соң жасалынады.

Байқасақ, Шыңғыз хан көзі тірісінде ұлдарына берген ұлыстары тек түрктер мекендейтін жерлерде болғанын көреміз. Ал  Хорезм империясына қарасты, әрі бірнеше ғасыр бойы оғыз түрктері жайлаған қазіргі Иран, Ауғанстан, Пакистан, Сирия жерлеріне, тіпті Әзірбайжанға да сол елдердің бұрынғы билеушілерін я өз әмірлерін тағайындаған. Жаппай отарлап өз дінін енгізуге, өз халқын қоныстандыруға тырыспай, тек күшейіп, соғыс ашпауы үшін  салық қана талап еткен екен. Мысалы, Жошы ұлысына бодан болған 300 жылында Орыс елінен тек алғашқы 30 жылында ғана салықты басқақтар жинап, одан соң бұл жұмыс орыстың өз княздарына тапсырылған. Сол үшін Мәскеу князінің бірі   «Қалталы» Иван (Калита) атанғаны белгілі. Алайда, салық жинауды жергілікті басшыларға тапсыру – олардың өз қалталарын толтырып, толық тәуелсіз болуға ұмтылуына әкеледі.

Иран, Әжірбайжан, Ауғанстан жерлерінде Хорезмшаһ мұрагері Жәлел ад-дин билікті қайтадан ала бастайды. 1258 жылы бұл жаққа  Тулидің ұлы Ұлағу жіберіледі. Ол Сирияға шабуылдаған Мысыр әскерімен, крестілермен соғысады. Бағдат қаласын алады. Меңгу (Мәңгі) хан қайтыс болып, Ұлағу Қарақорымдағы сайлауға кеткенде, Крестілер қолдаған Мысыр әскеріне қарсы соғыста найман Кет Бұға басқарған қол жеңіліске ұшырайды.  1263 жылдан бастап Ұлағу иелігіне Жошы ұлысының ханы Беркенің үздік-үздік соғыс ашуынан Мысыр тарапына жауап шабуыл жасалынбай қалады.

Құбылайдың Жапон аралына ұйымдастырған екі жорығы да кемелерінің дауылға  (цунами) ұшырауынан сәтсіз аяқталады. Мәңгіелдіктер соғыстары жайында жүздеген кітаптардан оқуға болады. Біздің мақсат – Шыңғыз ханның соғыс әрекеттері негізінен түрк халықтарын біріктіру үшін, ал оның ұрпақтарының жорықтары – мемлекетіне қауіп төндірер көрші елдерді алдын ала салықпен әлсірету үшін, сондай-ақ елшілерін өлтірген өктемдіктерге  қарымта ретінде жасалғанын  көрсету еді.

 

 

              

 

 

 

 

 

 

 

 

       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жетінші тарау

 

Шыңғыз хан өмірінің тағы екі құпиясы

 

 

Шыңғыз хан қай жылы туған?

Л.Гумилев: «В истории возвышения Чингисхана сомнительно все, начиная с даты его рождения», деген екен. Шынында да, Шыңғыз ханның туған жылы бірқатар шежірелер мен тарихи құжаттарда 1155 жыл, ал енді бірсыпырасында 1162 жыл делінген. Тіпті 1167 жыл деген де пікір кездеседі. Әсіресе 1162 жыл деген тұжырым қазіргі Қытай мен Моңғолия мемлекеттерінде ресми бекітіліп отыр. Өйткені осы мезгіл Шыңғыз хан әулеті жайындағы негізгі қытай дерегі есептелетін «Юань ши» кітабында (Мәңгіел шежіресі») жазылған.

Бұл дерекпен көп зерттеушілердің келіспейтін себебі, «Юань ши»-ді Шыңғыз хан ұрпақтары Қытайдағы биліктен кетірілген 1368 жылдан соң жаңа Мин әулетінің императора Чжу Юань Чжанның тапсыруымен, қытай тарихнама жазу дәстүрінде болып көрмеген асығыстықпен, бар-жоғы 331 күннің ішінде 30 кісі құрастырған екен. Қытай билігінде Шыңғыз хан ұрпақтары болған бір жарым ғасырда олар өз шежірелері жазылған «Алтын дәптерді» қытайлық тарихшыларға көрсетпеген. Бұл жайында «Юань ши»-ді құрастырушылар: «Юаньские родословные, те, которые хранились в золотом сундуке и в императорском книгохранилище, были строго секретны, лица, посторонние царствующему дому, не могли знать их»,– деп мәлімдепті. Сондай-ақ «Юань ши»-ді құрастыруға пайдаланылған қытайша хабарламалар «шилу» («шынайы жазбалар») да көптеген цензуралардан өткізіліп, өзгеріске ұшыратылған мәліметтер болған көрінеді. Шыңғыз хан әулетіне қарсы көтеріліс басталғанда қытайда: «Татарларды өлтіріңдер! Татар тіліндегі кітаптарды өртеңдер!» деген ұранмен түрк тіліндегі (қытайша емес) құжаттар жаппай жойылған. Осындай себептерден «Юань ши»-де, әсіресе  Шыңғыз ханнан Құбылай ханға дейінгі аралықтағы жылдар оқиғларын көрсетуде көптеген қателіктер орын алған. Бұл жайлы осы еңбекті зерттеушілердің бәрі дерлік айтуда. Тарихшы Ли Сычунь: «Юань ши» не была вычитана полностью из-за того, что китайские ученые, составлявшие ее, не знали монгольского языка, и из-за того, что у господ Суна и Вана, осуществлявших общую редакцию ее, ухудшилось зрение на склоне лет. Нет таких династийных историй с ошибками и погрешностями, как »Юань ши», написанная менее чем за год», дейді. Сондықтан «Юань ши» көрсеткен Шыңғыз ханның туған жылына (1162 ж.), т.б. деректерге көп зерттеушілер күмәнмен қарайды. Рас, кейінгі тарихшылар көп өтпей-ақ «Юань ши» де кеткен қателік, олқылықтарды түзетіп, толықтыру  үшін әр ғасырда шығармалар жазған. Бірақ Шыңғыз ханның туған жылы мен қайтыс болған жасы ол еңбектерде де өзгеріссіз қалған.

«Юань ши»-де Шыңғыз ханның туған жылы тура айтылмайды. Мұнда: «Ол 1227 жылы Сары-қыр деген жерде қайтыс болғанда жасы 66 еді» делінген. Бұл 66 санын «Юань ши»-ді құрастырушылар өз қолдарына түскен әртүрлі шежірелерді салыстыра отырып алғаны байқалады. Мысалы Юань (Мәңгіел) әулеті әлі билікте отырған кездегі тарихшы Тао Цзун-и  (1320 — 1399) «Чжогэн лу» аталатын 1366 жылы жазған  шығармасында  осы 66 жасты көрсетеді. Бірақ дәл осы тарихшы ертерек (1350-1366 жж. аралығы) жазған «Шо-фу»  энциклопедиясында  тарихшы Чжао Хунның 1221 жылы жазған «Мэн-да бэй-лу («Мәңгіел-татар туралы жазбалар») шығармасындағы Шыңғыз ханды 1154 немесе 1155 жылы туды дегеніне сүйеніп, оны «73 немесе 72 жыл өмір сүрді» деп те жазған. Міне, осы екі түрлі деректен «Юань ши»-ді құрастырушылар неліктен  66 жас делінгенін таңдады?

«Военная держава Чингисхана» кітабының авторы Р. Храпачевский мұны осы «Юань ши»-ді құрастыруды басқарған екі тарихшыдан көріп: «Сун Лян и Ван Вэй были правоверными конфуцианцами и противниками монгольской династии. В знак протеста они отказывались служить Юань историографами, даже бежали в горы от этой службы и были подчеркнуто верны принципам учения Конфуция, которое монгольскими властями периодически ущемлялось, особенно первыми монгольскими каганами. Поэтому можно предположить, что им не хотелось давать основания проводить параллели между жизнью Чингисхана и жизнью Учителя Куна. Конфуций прожил полных 72 года и умер на 73 году жизни. Возможно, столкнувшись с выбором – 73 (72) года или 66, они выбрали второе из-за вышеизложенных соображений и расчета на тонкую месть. Авторы »Юань ши» возможно сознательно противопоставляли образ Чингисхана Конфуцию, ограничив его возраст 66 годами» дейді. Ал әлгідей, «Татар тіліндегі кітаптарды өртеңдер!»  ұранымен түрк тіліндегі құжаттар 1368 жылдан бастап Қытайда да, Мәңгіел қарашаңырағында да жаппай жойылып, ал шала-шарпы жазылған «Юань ши» кеңінен насихатталғандықтан, бұдан кейін Мәңгіел мен Тибетте жазылған барша шығармалар осы  «Юань ши» -ді негізге алған.

«Юань ши»-дің жазылуындағы кемшіліктерді және оны көп тарихшылардың қайталағанын білетін зерттеушілер осы себептен Шыңғыз хан 1162 жылы туып, 66 жасында қайтыс болған деген тұжырыммен келіспейді. Ресей зерттеушілері В.Бартольд, Б.Владимирцов, т.б. «Юань ши»-ден ерте, 1221 жылы қытай елшісі Чжао Хун жазған «Мэн-да бей-лу» мен 1310 жылы Тебризде (Иран Әзірбайжаны) жазылған Рашид ад-диннің «Жами`ат-Тауарихындағы» Шыңғыз ханның 1155 жылы туғаны туралы деректі дұрыс деп санайды. Өйткені Оңтүстік Қытай елшісі Чжао Хун өз шығармасын Шыңғыз хан тірі кезінде, Солтүстік Қытайды басқаруға қалдырылған жалайыр Мұқалының қасында жүріп жазып: «Қазіргі императорлары Шыңғыз цзя-сюй жылы (қазіргі жыл санау бойынша14.II.1154 -  3.II.1155)  туған» деген.

Ал Шыңғыз ханның Иран, Сирияны билеген ұрпағы Ғазан ханның тапсыруымен жазылған «Жами`ат-Тауарихта»: «У монголов установлено и известно следующее: продолжительность жизни Чингиз-хана была семьдесят два тюркских года. Он появился на свет в год кака, который является годом свиньи, и скончался в области Тангут также в год кака.  Пятнадцатого числа месяца шуна этого года, соответствующего 14 рамазану 624 г.х. (29 августа 1227 г.н.э.), его гроб (сандук) доставили в его орды и объявили (печальное) событие. Произведя подчет назад, соответственно астрономическим данным, стало известно, что (начало) года кака, являющегося годом его рождения, приходится на (месяц) зул-кадэ 549 г.х. (7 января – 5 февраля 1155 г.н.э.), из чего следует, что он скончался на 75 лунном году своей жизни. Данная разница в годах получилась вследствии того, что (монголы) принимают во внимание лишь солнечные годы тюркского летоисчисления, а приблизительно на каждые 30 лет солнечных  нехватает  одного года по лунному летоисчислению; и хотя согласно тюркскому летоисчислению год его смерти приходится на 73 год его жизни, но так как он и появился на свет в середине года, и скончался в середине года, то как год его рождения, так и год его смерти были не полными. Таким путем выяснилось и установилось, что в соответствии с тем, что у (монголов) известно, продолжительность его жизни была 75 лет лунных  или 72 года солнечных тюркских, общая сумма которых, учитывая неполные солнечные годы, будет 73 года»  (Іт.2к. 246-247 бб.),  деп тәптіштеп жазылған. Осы еңбекті негіз еткен Қ.Жалайыр «Жылнамалар жинағында» да: «Шыңғыз хан бұл жыл ішінде жетпіс үш жаста еді. Уәлаят Таңғұтта опат тапты» делінген (60-б.).

1240 жылы  жазылды делінетін авторы белгісіз еңбек «МҚШ»-да Шыңғыз ханның туған жылы да, қанша жаста қайтқаны да айтылмаған, тек: «Таңғұт елін толық жаулап келіп, доңыз жылы Шыңғыс қаған Тәңіріге ұшты» делінген.

Егер ресейлік В.В.Бартольд, Б.Я.Владимирцов, т.б. зерттеушілер  Шыңғыз хан 1155 жылы туған делінген Рашид ад-дин баяндауымен келіссе, ал зерттеуші Н.П. Шастина: «По сведениям Рашид ад-дина Чингис родился в год свиньи, который приходится на 1152-1153 г. н.э. Но Рашид ад-дин, повидимому, сознательно указывает неверную дату, так как пытается подогнать год рождения Чингиса под год свиньи… и хотя бы этим показать свое отрицательное отношение к нему. Открыто высказать свое мнение о Чингис-хане персидский историк не мог» (176-б.) деген пікір айтады.  Егер Шыңғыз ханның туған және қайтқан жылдары доңыз жылдары болмай, олай деп Рашид ад-дин «мұсылмандардың кегін алу» мақсатында жазған болса, мұны Ғазан мен Олжайту хандар байқамауы мүмкін бе?!  Бұл – бас кететін мәселе ғой!

«Рашид ад-дин де, оған дейін бас уәзірлік қызметтегі кісі де ұлты еврей болған, кейін Әмір-Темір Рашид ад-диннің мүрдесін мұсылмандар зиратынан шығартып тастапты» деген деректер ұшырасады. Ендеше,  ныспысы еврей кісі бас уәзірлік қызметін және өз өмірін қатерге тігіп «мұсылмандардың кегін»  алып қайтеді!?

Әйгілі шығыстанушы Л.Гумилев те Шыңғыз ханның 1155 жылы туғаны туралы Рашид ад-дин тұжырымымен келіспейді. Ресейлік қалмақ тарихшысы Эренжен Хара-Даванның 1929 жылы Белград қаласында эмиграциядағы кезінде  жазып шығарған «Чингис-хан как полководец и его наследие»  кітабын Алматыда «Крамдс-Ахмет Яссауи баспасы 1992 жылы қайта шығаруына орай Л.Гумилев пен В.Ермолаев  жазған алғысөзде былай делінеді: «Анализ датировки Рашид ад-дина, проведенный не только с учетом сообщаемых им самим, но и в более широком контексте – с учетом дат женитьбы Тэмуджина и дат рождения его детей – заставляет отказаться от персидской хронологии. Более предпочтительной представляется дата «Юань-ши» – 1162 г., непосредственно восходящая к изначальной монгольской истории «Алтын-дептер». Ведь Тэмуджин женился на Борте, достигнув совершеннолетия – в 16 лет.  Следовательно, с учетом даты Рашид ад-дина самая поздняя дата его свадьбы –1171 г. Год рождения Джучи – первенца Борте – 1182 г. и он хорошо известен. Таким образом, по Рашид ад-дину получается, что между свадьбой и рождением сына должно было пройти почти 10 лет, а сам Чингис, даже будучи 70-летним стариком (умер в 1227 г.) продолжал лично совершать далекие походы, пересекая в седле бескрайние степи и раскаленные пустыни»,– дейді.

Иә, 10 жыл бойына әйелі бала көтермесе еркектің басқа әйел алатыны  көшпелі халыққа тән дәстүр. Сондықтан Л.Гумилевтің келтірген дәлелі орынды. Бірақ  Рашид ад-дин еңбегінде (І т. 1 к. 165-б.): «Буту-гургэн был братом матери Чингиз-хана. Чингиз-хан отдал ему ту дочь, которая была старшею из его детей, по имени Фуджин-беги» деп, ал ІІ т. 64-бетінде: «Джучи-хан был старшим из всех детей  Чингиз-хана, за исключением сестры по имени Фуджин-беги, которая была старше его», деп тағы  қайталап жазды емес пе?! (Бұл қыздың есімі 2-к. 122-бетінде Худжин-беги, ал «МҚШ»-да Ходжин делінеді). Қ.Жалайыр «Жылнамаларында» да: «Барлық ұлдарынан Фужин бегі атты қызы үлкен еді»,  делінген. (Меніңше, көп зерттеушілер 995-беттен тұратын «Жами` ат-Тауарихты» соңына дейін мұқият оқымаған сыңайлы!).

Ал Шыңғыз ханға қатысты еңбектердің ең алғашқысы –1221 жылы жазылған Сун (Оңтүстік Қытай) елшісі Чжао Хунның «Мэн-да бэй-лу» шығармасында: «У Чингиса весьма много сыновей. Старший сын Би-инь был  убит в бою при осаде западной Цзиньской столицы Юньчжуньа во время разгрома государства Цзинь. Ныне  второй сын является старшим царевичем и зовут его Йоджи…»,– деп, өзге шежіреші, тарихшыларда көрінбеген дерек айтады. Бұл қалаға шабуыл 1211 жылы болғаны белгілі. Ендеше Шыңғыз ханның бірінші ұлы Би осы жылы опат болған екен. Алайда, Шыңғыз ханның көзі барда, 1221 жылы жазылған осы деректі зерттеушілер, неге екенін, «көргісі келмейді». Чжао Хун осы дерегін толықтырып: «Некто по имени Лю Бо-линь, уроженец округа Юньнэй  в землях Янь. Раньше [он] был начальником –  командующим войсками у цзиньцев и перебежал к татарскому владетелю. [У него] есть сын. [Он] весьма храбр, и, когда погиб в сражении старший сын татарского владетеля Тэмoджина, [последний] выдал замуж за сына Бо-линя жену старшего сына. [Бо-линь] вместе с татарами брал Яньцзин и другие земли и имеет большие заслуги»,– деп жазған.

Ендеше, Шыңғыз ханның тұңғышы – қызы Хожын-бегім,   Би есімді ұлы – екінші баласы болса, Жошы – үшінші баласы екен. Мұны білгенде Л.Гумилев Шыңғыз ханның 1155 жылы туғанымен келіскен болар еді.

Кейінгі тарихшылардың көбінің  бұл мәселені білмеу себебі – Рашид ад-дин де, басқа да көп тарихшылар Шыңғыз хан тарихындағы көлеңкелі жайларды жазбауға тырысқан. Мысалы «Жами` ат-Тауарихта» Есукенің тоқалынан туған ұл Белгітай ғана аталады. Екінші ұл Бектерді Теміршің мен Қасардың бала кезде өлтіргені, сондай-ақ олардың анасының Меркіттер қолында,  қайтудан бас тартып қалғаны айтылмайды. Бұл оқиға «МҚШ»-да баяндалған (60,76-б.).

Жошының 1182 жылы туғаны белгілі. Егер Шыңғыз хан 1162 жылы туып, 16 жасында (1178 ж.) үйленсе, «Бөрте төрт жыл ішінде үш бала тапқан бола ма?» деген сұрақ туады. Сондықтан Шыңғыз хан 1155 жылы туған деген тарихшылардың сөзі дұрыс болар.

Рашид ад-динде: «В то время, как (монголы) разорили  татарский народ, Чингиз-хан еще не имел детей, а у его старшей жены, Борте-фуджин, было желание иметь ребенка. Как-то раз, Чингиз-хан неожиданно увидел упавшего на краю дороги ребенка, поднял его, и прислал к Борте-фуджин: «Так как ты постоянно желаешь иметь ребенка, то воспитай этого вместо своего дитяти и храни». Жена воспитала его, как родного сына, с полным почетом и честью, в своем семействе. Когда он вырос, его нарекли Шики-Кутукту, а также называли Кутукту-нойоном; Он называл Чингиз-хана – эчиге, что означает отец, а Борте-фуджин – тэрикун-экэ» (І т. 1к. 107-б.) – деген де дерек бар. Бұл дерек Бөртенің  көпке шейін бала көтермегенін білдіреді. Шыңғыз хан өзі Шеке Құтұқтыны інім деп атапты.

Шыңғыз ханның Құлан есімді меркіт әйелінен Құлқан атты ұл туып, шежірелерде оның Орыс жеріндегі соғыста қаза тапқаны жазылған. (А.Бушков «Чингисхан: Неизвестная Азия» кітабында: «Сын кипчакского хана Миннебай Ямат, имевший с татарами свои счеты, убил из лука сына Чингисхана Кюлькана (правда, известный наш писатель В. Ян отчего-то приписал это русским витязям)»,– деп (100-б.), Құлқанның Еділ  бұлғарларының  Биляр қаласын алардағы  соғыста қаза тапқанын айтады).  Рашид ад-дин Құлқанды  «Шыңғыз ханның  алтыншы ұлы еді»  дейді. Егер 1211 жылы қаза болған ұлы Биді есептегенде, шынымен де солай болмақ.

Тағы бір ескерер дерек, Рашид ад-дин «Тауарихында» Бөртенің әкесі Дай шешеннің көп уақыт қызының Теміршіңге үйленуіне келісім бермегендігі айтылған. Бұл Теміршіңнің кәмелетке толған 16 жасынан кеш үйленгенін білдіреді. Қолымыздағы 1960 жылы КСРО Ғылым Академиясының баспасы шығарған (Мәскеу – Ленинград) «Жами` ат-Тауарихтың» ІІ томының 8-бетінде: «Угедей-каан – третий сын Чингиз-хана от его старшей супруги Борте-фуджин, дочери Дай-нойона из рода кунгират, которая была матерью четырех старших сыновей и пяти достойных дочерей» деп жазылып, ал түсіндірмеде «Жами` ат-Тауарихтың» Р, Д, ВІ нұсқаларында «пяти старших сыновей» деп жазылғаны айтылады. Ендеше Бөрте қатын бес ұл, бес қыз тапқан болмақ. Бес ұлы: 1. Би. 2. Жошы. 3. Шағатай. 4. Үгетай. 5. Тули. Сонда Құлан қатыннан туған Құлқан шынымен де алтыншы ұл болады.

Енді Л.Гумилевтің «Шыңғыз хан 70 жастағы қарт болса, әлгідей жорықтарға шыға алмас еді» деген  күмәніне келейік. Өмірін ат үстінде өткізген кісіге 72 жаста да  ат мініп жүру еш қиын емесін европалық зерттеушілер түсінбес, ал қазақ адамына бұл таң емес. Хан ордасы жорықта арба үстіне де орнатылған. Әмір-Темір Қытай жорығына 71 жасында  аттанып, Отырар қаласында  1404 жылы суық тиіп қайтыс болғаны  белгілі.  Ал Шыңғыз хан 1219  жылы Сартауылға  жорыққа аттанғанда  65 жаста болған. (Рашид ад-дин: «Год барса, начинающегося месяцем зул-каде 614 г.х (февраль 1218 г.н.э.),Чингиз-хану в этот последний год было шестьдесят четыре года от роду» дейді (І т.2 к.184-б.).

Қорыта айтсақ – Шыңғыз ханның туған жылы,1221 жылы жазылған «Мен-да бэй-лу» мен 1310 жылы жазылған «Жами` ат-Тауарих» көрсеткендей, 1155 жыл болса керек.    

 

Қаған өлімінің жұмбағы.

Шыңғыз ханның туған жылы туралы әр түрлі мезгілдер айтылса, ал қайтыс болуы 1227 жылдың тамыз айының соңы екендігі барлық шежіре, тарихтарда жазылған. Сондықтан бұл еш дау туғызбайды. Даулы мәселе – Шыңғыз хан өлімінің себебі туралы деректердің әр алуандығы болып келеді. 1240 жылы жазылған делінетін «МҚШ»-ның 265- бөлімінде: «Қаған ит жылы (1226 ж.) күзде Таңғыт елімен соғысуға аттанады.  Жол-жөнекей Арбұқада құлан аулаған кезде, Теңбіл шұбар жалт бергенде, Шыңғыс қаған аттан жығылып, денесі қатты ауырсынғандықтан, Сорқа деген жерге қонады. Таңертеңінде Есүй ханым: «Ұлдар, нояндар, ақылдасыңдар! Қағанның денесі түнде қызып шықты»,– дейді. «Соғысқа бармайық. Қаған жазылған соң қайта келейік» деген  кеңеске Шыңғыз хан көнбей, жорықты жалғастырады. Соғыста жеңілген Таңғұт билеушісін өлтіртіп, 1227 жылы тамыз айының соңында  қайтыс болады.

Шыңғыз ханның аттан құлауы жайында өзге деректерде айтылмаған. Өтеміс қажының «Шыңғыз-нама» шығармасында Жошы ханзада Ұлытауда аң аулаған кезінде аттан құлап мойны үзіліп қаза тапқаны жазылған (1-тарау). Тарихта Жошы өз әкесінен жарты жыл бұрын қаза болғаны айтылады. Осы оқиға туралы қазақта «Ақсақ құлан – Жошы хан» деген аңыз да, күй де бар.

Жошы дәл сол қыста аң аулауда қаза тапқанын біле тұра, Шыңғыз ханның да аңға шығуы, және екеуінің де өмір бойы  ат үстінде жүріп, бір мезгілде –1227 жылдың қысында аттан құлауы мүмкін бе?!

1223 жылы Шыңғыз ханға келген әулие Чан-Чун, оған жасының ұлғаюуына байланысты аңға шығуды қойған жөн деген кеңес берген. Шыңғыз хан оның кеңесін ескеретінін айтыпты.

Рашид ад-дин «Тауарихында» (1310 ж.) Шыңғыз хан аңға шығып, аттан құлап жарақаттанған деген сөз жоқ: «В начале весны года нокай, который является годом собаки, соответствующего 623 г.х. (1226 . н.э.), он прибыл в местность Ұнқұн-Талан-құдұқ и там неожиданно глубоко задумался о самом себе, ибо у него был некий сон, который указывал на близость смертного часа» делініп, Шыңғыз хан екі ұлын – Үгетай мен Тулиді  жеке шақырып: «О, дети, остающиеся после меня, знайте, что приблизилось время моего путешествия в загробный мир и кончины!… Я не хочу, чтобы моя кончина случилась дома, и я ухожу за именем и славой» деп, өсиетін айтып болған соң өзі әскер бастап, талай сатқындық жасаған Таңғұт елінің билеушісін тәубасына келтіруге аттанғаны айтылады. Таңғұт билеушісі бағынатынын білдіріп елші жіберіп, бір ай мұрсат сұрайды. «Чингиз-хан считал неизбежной свою кончину от этой болезни. Он завещал своим эмирам: «Вы не объявляйте о моей смерти и отнюдь не рыдайте и не плачте, чтобы враг не проведал о ней. Когда же государь и жители Тангута в назначенное время выйдут из города, вы их всех сразу уничтожте!» деп жазылған  (І т.2 к. 230-233-б.).

Қытайдың «Ган му» тарихында (Бичурин ауд.): «В том же месяце государь царства Ся покорился. Осенью, в седьмой месяц, в день Жинь-ву, он (Шыңғыз хан) почувствовал себя нездоровым; в день Сы-чеу (в восьмой день после болезни) представился при Салиголе в Харатуском путевом дворце… Тангутский государь Ли-сянь, истощившись в силах, покорился и увезен в Монголию пленником» делінеді (1227 жыл тарауы).

Ал «Түрк шежіресі» аталған еңбегін жазуда 18 түрлі шежіре, тарихтарды пайдаланғанын айтқан Әбілғазы баһадұрдың баяндауынша Таңғұт елшісі бағынатындарын хабарлап кетісімен Хан қатты ауырып, төсек тартып, жатып қалады. «Шыңғыс хан Қытай жорығында жүргенде, бір түс көріп, одан өзі жаман шошынып еді. Өзінің жуырда өлетінін ойлап жүр еді, аяқ астынан ауру жабысты. Өзінің нашарлағанын сезген Шыңғыз хан балаларын шақыртты… «Өз әскерімен Шидұрқы келгенше менің өлгенімді ешкімге айтпаңдар, оны әскерімен өлтіріңдер, содан кейін ғана менің өлгенімді хабарларсыңдар» деді. Осы кезде оның жаны тәнінен ұшып кетті. Бірнеше уақыт өткенде әскерімен Шидұрқу келді, ханзадалар оны  ұстап алып өлтірді» делінген (91-92-б.).

Сонымен, Шыңғыз хан өлімінің себебі туралы:

1. Рашид ад-дин мен Әбілғазы бойынша – Ол түсінде ажалы жақын қалғанын көріп, Таңғұт ханынан кек алып үлгеру үшін жорыққа шығады. Бірақ ажалы келіп, кек алуды балаларына өсиет етеді;

2. «Ган му» бойынша – Таңғұт ханын жеңіп, тұтқындап, Моңғолияға жібереді де, өзі кенеттен ауырып, 8 күннен соң қайтыс болады;

3. МҚШ-да – 1226-1227 жылына қараған қыста аңда жүргенде аттан құлап, жарты жылдан астам уақыт ауырып, бірақ Таңғұт ханын жеңіп, өлтірткеннен соң қайтыс болады; (Егер МҚШ 1240 жылы жазылған болса, одан кейін жазылған (?) «Жами`ат-Тауарих» пен «Ган му» осы шығарманы неліктен  пайдаланбаған?).

4. 75 пайызы «МҚШ» -дан көшірілген делінгенмен, Лубсан Данзан жазған «Алтын тобшыда» Шыңғыз хан қазасы басқаша баяндалған. Мұнда ол аттан құламайды, жорық үстінде ауырмайды. Тек  Таңғұт ханын өлтіріп, оның әйелін олжалап болған соң ғана «ыстығы қатты көтеріліп, алтын жаны шығар сәтте» өсиетін айта бастайды. Өзге шығармалардан ерекшелігі – «Алтын тобшыда» Таңғұт ханы Шыңғыз ханға: «Күрбелшін Гоа (сұлу) қатынымның қара тұяғынан бастап, түгел денесін тінтіп шық» деген сөздерді айтып, өліп кетеді. Ежен Боғда (Шыңғыз хан) Күрбелшін Гоа қатынды алады. Күрбелшін Гоа қатынның сұлу жүзіне Еженнен бастап, Ұлы ұлыс түгелдей таң-тамаша қалады. Күрбелшін қатын: «Мына өңім сенің шеріктеріңнің тозаңына кірлеп қалды. Бұдан бұрын мұнан да сұлу едім. Енді суға жусам, қайта көрікті боламын!»,– дейді. Ежен Боғда: «Суға барып жуынып кел!»,– деп жібереді. Ол қатын судың жағалауында жүрген көк торғайды ұстап алып, құйрығына жазу жазып: «Мен осы суға түсіп өлемін. Денемді төменнен іздемеңдер. Жоғарыға қарай іздеңдер!» деп әкесіне жібереді. Әкесі қызының айтқан сөзі бойынша өзеннің басынан іздеп тауып алып, жерлегенде бітеу тұлыппен топырақ төгіп көмеді. Сол сүйегін көмген зәулім үйіндіні «Темір олоқу» деп айтады. Сол өзенді Қатын өзені деседі» деп, әйелдің Шыңғыз ханды алдап, суға кетіп өлгені  баяндалады. (125-а).

Бұл оқиғаны қалмақ тарихшысы Хара Даван өз кітабында (бастапқыда «аттан құлаған» деген пікір айта тұра) былайша баяндайды: «По распространенной монгольской легенде, которую пришлось слышать и автору, Чингис-хан будто умер от раны, причиненной тангутской ханшей, красавицей Кюрбелшин-хатун, которая провела единственную брачную ночь с Чингис-ханом, взявшим ее в жены по праву завоевателя после взятия столицы тангутского царства. Покинувший свою столицу и гарем тангутский царь, Шидурхо-каган, отличившийся хитростью и коварством, будто уговорил свою супругу, оставшуюся там, причинить смертельную рану зубами Чингис-хану во время брачной ночи, и его коварство было столь велико, что послал совет Чингис-хану, чтобы ее предварительно обыскали «до ногтей» во избежание покушения на жизнь хана. После укуса Кюрбелджин-хатун бросилась будто в реку Хуан-хэ, на берегу которой стоял своей ставкой Чингис-хан»  («Чингис-хан как полководец и его наследие», 167-б.).

Бір таңқаларлығы,  осы аталған тарихи еңбектердің барлығынан да ерте, «Мәңгі елге» ХІІІ ғасырда келіп қайтқан европалықтар жазған шығармаларда Шыңғыз ханның я аттан құлап жарақаттанғаны, я тістен жарақаттанғаны туралы ештеме  кездеспейді. 1253 жылы «Мәңгіел» мемлекетінің астанасы Қарақорымда болған Франция королінің елшісі П.Карпини кітабында Шыңғыз хан өлімі туралы: «Совершив свои распоряжения и постановления он был убит ударом грома»,– деп жазыпты («История монгалов», 5-тарау, 1- тарауша). Ал Мәңгіел астанасы Пекинге көшкен соң, 1275 жылы келіп, 15 жыл осы елде тұрған  венециялық  Марко Поло Шыңғыз хан қазасы туралы «Әлемнің әралуандығы туралы кітап»  деген шығармасының LXVIII тарауында: «Пошел на крепость Канги, и попала ему тут стрела в коленку: от той раны он и умер. Жалко это, был он человек удалой и умный» деп жазған. Олардың бұл «деректері»  өзге еш шежірелерде кездеспейді.

Соңғы екі ғасыр көлемінде Европа елдері зерттеушілері Шыңғыз хан өлімі туралы жазғанда негізінен «МҚШ»-дағы «аттан құлаған» деген және «Жами`ат-Тауарихтағы»: «Таңғұт ханын өлтіруге үлгірмей, өзі өлді» деген пікірлерді пайдаланып жүр. Бірақ, егер 1227 жылы қыста құлан аулаған кезде аттан жығылып, денесі қатты ауырып, Есүй ханым: «Қағанның денесі түнде қызып шықты»  десе, Шыңғыз хан сондай ауруымен тамыздың аяғына дейін шыдап, соғысқан ба?

Таңғұт жеріне келген соң Шыңғыз хан  төрт  қаласын алып, мемлекет астанасының тұсынан өтіп кетеді. «Жами`ат-Тауарих»: «Он прошел мимо этого города и, захватив другие города и области, пошел в сторону Хитая» делінген. Содан соң ғана балаларына өзінің түс көргенін айтып, көктемде Таңғұтқа қайта аттанады (251-б.). Аттан осы жолы құлады деуге – мәңгіелдіктер дәстүрі бойынша аңға тек қыста шығады. Ұлдарына өсиетін айтқаннан соң, оларға: «Енді ұлыстарыңды басқаруға барыңдар» деп, өзі Таңғұтқа аттанады. Егер ол аттан құлап ауырып жүрген болса, күшін бөлшектемей, бірден Таңғұттың астанасын алуға асығар еді ғой!? Сондай-ақ, осы соғыс кезінде ол Бақыршы мен Мұқылайды Қытай елін билеуге аттандырады («МҚШ», 267-бөлім.).  Осыдан кейін Таңғұт ханы берілмек болып елші жіберіп, сыйлықтар дайындау үшін бір ай мерзім сұрайды. («МҚШ»-да қате жазылған. Мұқылай (Мұқалы) 1223 жылы сәуірде қайтыс болғандықтан, 1226-1227 жылғы таңғұтпен соғысқа қатысуы мүмкін емес.).

«Жами`ат-Тауарихта» Шыңғыз хан науқасы туралы осы елші келіп кеткеннен соң ғана айтылуына қарағанда, Таңғұт билеушісі елшімен қоса әйелін де Шыңғыз ханға қастандық жасауға жұмсаған сияқты. «Алтын тобшыда» Таңғұт билеушісінің жадышы екендігі айтылады. Ендеше ол әйеліне тапсырманы орындап, суға кетіп өлуді гипноз арқылы жасауы мүмкін. Әрине, Таңғұт ханы есептегендей, Шыңғыз хан тістен алған жарақаттан сегізінші күні қайтыс болған («Ган-му»). Бірақ Шыңғыз хан өз өлімін жасыруға бұйырғандықтан, Таңғұт ханы өз әйелі тапсырманы орындамады, Шыңғыз ханға қастандық жасамаған, оны аман-сау деп ойлап, уәдесі бойынша бір айдан кейін берілуге келген.

Гүрбелжін туралы «Алтын тобшыда»: «Жамұқа Еженге: «Менің Мөңгеле әйеліме қарағанда қытайдың Уангинан зәңгісіне қарасты Номтай шешеннің қызы, таңғұттың Шетірқұл қағанының Гүрбелжін сұлу деген ханымының сәулесімен түнде шырақ жағу керек болмайды деп естідім. Соны алсаңыз етті», деп жасырын сөз тастайды» делінген (255-б.).

Ал Рашид ад-дин «Тауарихында»: «У Джакамбу была еще одна дочь, которую он выдал за государя тангутов. Она была чрезвычайно красива и чиста лицом. Когда Чингиз-хан захватил страну Тангут и убил их государя, он чрезвычайно старательно разыскивал эту женщину, но не нашел», –деген (І т.2 к.109-б.). Бұл сөзден Гүрбелшін сұлудың «қытайдың Уангинан зәңгісіне  қарасты Номтай шешеннің қызы» емес, Керейіт ханы Тоғрылдың (Ван хан) бір кездері Таңғұтта тұрған інісі Керейтайдың кенже қызы екені анықталады. (Керейтайды бала кезінде таңғұттар тұтқындап әкетіп, оны ақылдылығы үшін Джақамбу (тибет тілінде джа– өлке, камбу– ұлы әмірші) деген лақаб ат берген). Жақамбудың үлкен қызы Әбке-бегімді  Шыңғыз хан алып, бірақ түс көргендіктен бір әскербасына сыйға тартқан. Сондықтан Таңғұт билеушісінің осы әйелі – Шыңғыз ханға  балдыз. Екіншіден, Таңғұт билеушісінің Шыңғыз хан әлі қайтыс болмай тұрған кезде өлтірілгені (?) және оның әйеліне Шыңғыз ханның қызығып, іздегені белгілі болады. Әрине, елдің бәрі танитын  хан әйелі жоғалып кетуі мүмкін емес. Бұл жерде тарихшы: «Шыңғыз хан ол әйелді таба алмады» деп, сыпайылыққа барып отырған сияқты.

Рашид ад-дин «Тауарихының»  І т.1 к. 131-бетінде:  «Последнюю дочь  Джакамбу отдал в жены сыну государя онгутов. Рассказывают, что, когда Чингиз-хан захватил онгутов  и они покорились, он хотел захватить эту дочь Джакамбу и завладеть ею; но сколько ее не искал, не нашел» дейтін жері де бар. Бұл жерде қателікпен «Таңғұт» сөзі орнына  Оңғыт делінген. Оңғыт  (Уақ) ханы Шыңғыз ханға өз еркімен бағынып, оның әскерін қорғанның Өткегінен де өткізгені белгілі. Баяндаудағы айырмашылық – осы ұжымдық еңбекті  құрастырушылардың қатесі болар.

Хара-Даван  «Шыңғыз хан айтыпты» деп: «Наслаждение и удовольствие для мужа состоит в том, чтобы подавить возмутившегося  и победить врага, заставить его замужних женщин обливаться слезами, сесть на его хорошего хода с гладкими крупами меринов, превратить животы его прекрасноликих супруг в ночное платье для сна и подстилку» деген ( «Жами` ат-Тауарихта» да бар, І т.2к. 265-б.) мысал келтіреді. Хара-Даван кітабына жазған пікірінде Л.Гумилев осы туралы: «Приписываемые Чингис-хану слова и поведенчески, и психологически гораздо более соответствуют личности его заклятого врага – хорезмшаха Мухаммеда» дейді. Ия, Шыңғыз ханға қатысты көптеген тарихи еңбектермен танысқанда байқалатындай, оның мінезі жайында Л.Гумилевтің қорытындысы дұрыс. Мысалы, Шыңғыз хан атты қамшымен ұрмай, сипау арқылы жүргізіп  үйреткен екен. Ол Бақыршы ноянға Жеке бөрі деген атын беріп тұрып: «Егер қатты шапсын десең, оның жалынан  қамшымен тек сипа, бірақ ұрма!»,– деп ескерткен  («Жами`ат-Тауарих», І т. 2 к. 115-б.).

Шыңғыз ханның өте қарапайым өмір сүргені, боқ дүниеге қызықпағаны барлық шежіре, тарихтарда жазылған. Соған қарамастан, бұл күндері әр елден шыққан біреулер «зерттейміз» деген сылтаумен Шыңғыз ханның жерленген орнын іздеп әуре. Онымен бірге мол қымбатты бұйымдар көміліпті деген дақпыртқа желігіп Шыңғыз ханның көрін қазбақшы. Ұлы қағанның көрін қопартуға жол берілмеуге тиіс.

Әйтсе де, қарсыласын толық жеңгенін барша жұрт мойындау  үшін жеңілген жаудың басшысының әйелін алу – сол замандағы билеушілердің қалыптасқан дәстүрі (этикет) болған сыңайлы. Сондай-ақ, бұл – әйелді жесір қалдырмайтын түрк халқына тән салт десек, ханның әйелін хан алмай, қара алса, оған үйреншікті жағдайын жасай ала ма?! «Ханның басын – хан алар» дегендей, егер хан жесірін қарашы алса – бұл барлық елдердің билеушілерінің беделіне нұқсан болар еді. Осы себептен Шыңғыз хан найманның Таян ханы өлгенде, жесірі Гүрбесу атты ханымын өзі алғаны белгілі.

Ал Шыңғыз хан Керейтай-Жақамбудың қызы Күрбелжің балдызын тапты ма, таба алмады ма деген сұраққа жауапты «Алтын тобшы» кітабының 263-бетіндегі, Шыңғыз хан қайтыс болған соң оны еліне алып бара жатқан арбаның доңғалағы балшыққа кіріп, ілгері жүре алмағанда  Көгедей батырдың айтқан:

Қатын Кербелжіңді сұлу деп,

Бөтен Таңғұт ұлысын зор деп,

Көне Моңғолыңды осылай қидың ба сен, Еженім!»,–

деген жоқтау-өлеңінен байқауға болады.

 

 

 

 

 

                          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сегізінші тарау

 

«Көне моңғол тілі» болған ба?

 

Кім түрк ?

Ілгерідегі тарауларда жұрттың сегіз ғасыр бойына «моңғол» деп келгені этнос атауы емес, ХІІІ ғасыр басында Шыңғыз хан басшылығымен қайта құрылған Азия шығысындағы Түрк қағанатының «Мәңгі ел» атауы деген пікір айттық. Рашид ад-диннің «Жами`ат-Тауарих» және «Оғыз-нама» шығармалары айтуынша, бұл мемлекетті құрушылар ерте замандарда Оғыз ханның ұстанған дінін мойындамай Түркстаннан шығысқа қуылып «моғал» атанған түрктер екен. «Жами` ат-Тауарих» осы мемлекеттегі Қият, Жалайыр, Керей, Найман, Меркіт, Татар, т.б. тайпалардың тілі де, салт-дәстүрлері де бірдей екендігін, тек шеттеу қоныстанған Ойраттардың ғана тілі олардан біршама өзгешелеу екені туралы: «Несмотря на то что их язык монгольский («шығыс-түрк диалекті» деп түсініңіз.–Х.Қ-А), он все же имеет небольшую разницу от языка других монгольских племен, например такую: нож другие называют китуга, а они говорят мудага. Подобных этим словам существует множество других»,– дейді (Іт.1к.118-б.). (Қазір ғой, өзге тайпаларды емес, негізінен осы «тілі моңғол тайпаларына ұқсамайтын» делінген ойраттарды «моңғол» деп жүргеніміз!).

Жеке шежірешінің субъективті пікіріндей немесе шетел тарихшылары әлдеқандай саяси мүдде үшін жазған шығармалардай емес, Шыңғыз ханның кенже ұлы Тулидің ұрпағы, Иран-Сирия өлкелерінің елханы Ғазанның бұйрығымен (және оның өзінің араласуымен)  жазылған 4 томдық «Жами` ат-Тауарих» атты ұжымдық еңбекте бастан-аяқ: «Қазірде «моңғол» аталатын тайпалардың барлығы түрктер» деген сөз жиі айтылып отырады.  І-томның 1- кітабында Нұх пайғамбардың немересі Түрктің өмірге келуі мен Оғыз түрктерінің тарихын баян еткеннен соң Рашид ад-дин шығыс түрктерін үш топқа бөліп атайды:

1) «О тюркских племенах, которых в настоящее время называют монголами» (Қазіргі кезде «моңғол» деп атайтын түрк тайпалары туралы») деген бөлімде: «Жалайыр, Сүнет,Татар, Меркіт, Күрлеуіт, Тарғұт, Ойрат, Барғұт-Қоры-Тулас, Тумат, Бұлағшын мен Керемүшін, Ұрасұт-Телеңгүт-Күштемі, Орман Ұраңғаттары (Ұраңқайлары), Құрқан, Сақайыт» деп, барлығы 19 тайпаны атап шыққан. Қ.Жалайыр «Жылнамалар жинағында» бұл тізімге «Тамғалық» деген тайпаны қосады;

2) «О тюркских племенах, из которых каждое в отдельности имело своего государя и вождя» бөлімінде Керейіт, Найман, Оңғыт (Уақ), Таңғұт, Ұйғыр, Бекрін, Қырғыз, Қарлық, Қыпшақ  тайпаларын атайды;

3) «О тюркских племенах, прозвание которых было монголы» («Лақабы моңғол болған түрк тайпалары туралы») аталатын бөлімінің бірінші тарауында Қият пен Нүкүзден өрбіп, Ергене қоннан шыққан: Ұранқат (Ұраңқай), Қоңырат, Ұрауыт, Қошын, Сұлдұс, Елдүркін, Баяуыт, Қыңғыт тайпаларын атап (Қ.Жалайыр «Жылнамаларында» бұларға: Нүкүз, Икирас, Олқұнұт, Құралас, Елжігін, Қоңлыут, Ордауыт, Қоңқотан, Арлат, Келкүнүт, Нұңжын тайпаларын қосқан), ал екінші тарауда Алан сұлудың «нұрдан тапқан» үш ұлынан тараған ұрпақты «О тех тюркских племенах, которых называют нирун» («моңғол» демеген!) деп атап Қатаған, Тайшуыт, Барлас, Маңғыт, т.б., барлығы 19 тайпаны көрсеткен. Қ.Жалайыр бұларға Қият, Жүркін, Шаншуыт тайпаларын қосады.

ХІІІ ғасырдың басындағы «Мәңгіел» мемлекетінің іргесін қалаған  халықтың тарихын шын білгісі келген жанға «Жами` ат-Тауарихтағы» осы  үш топ тізімдегі тайпалардың барлығы  түрк тайпалары екендігі айдан-анық түсіндіріліп, тек үшінші топтың қосалқы  «моңғол» лақабы болғаны айтылған. Осы, Ергене қоннан шыққан Қият пен Нүкүзден өрбіген ұрпаққа қатысты  «Жами`ат-Тауарих»: «Бұлар кезінде түрктің көп тайпасының бірі еді» деп жиі қайталап отырады. Ал егер бұл шындық емес, «моңғол» деген бөлек халық болып, қазіргі тарихшылар айтқандай «түрктер тек оның отары» болса, Шыңғыз хан тұқымы Ғазан хан:  «Менің асыл текті моңғол халқымды қалайша өз отарымдағы бұратана  түрктен шығарып жаздың?!» деп шамданып, әлгі тарихты жазған Рашид ад-дин бастаған шежірешілерді қырып салмас па еді!? Керісінше, «Жами`ат-Тауарихтың» жазылуы барысында Ұлы ұлыстағы Құбылай ордасынан келген Болат министрдің және Ғазан ханның өзі де халқының шежіресін жақсы білетіндігімен үлкен көмек көрсеткенін, Ғазанның мұрагері Олжайту ханның да 1310 жылы жазылып біткен осы шығарманы жоғары бағалағанын Рашид ад-дин айтып өткен.

Алайда «Жами`ат-Тауарих» Мәскеуде 1952 ж. орыс тілінде шығарылуына орай алғысөз ретіндегі кіріспе мақаласында И.П.Петрушевский: «у нашего автора «тюрки» – термин не столько этнический, сколько социально-бытовой», – деп, жұртты шатастырар пікір айтқан. Шын мәнінде, «Жами` ат-Тауарихта» «түрктер» деп көшпелі тайпалар ғана емес хорезмдік, т.б. отырықшы түрктер де аталған. «Азия көшпенділері» қатарына араб бәдәуилері де, Ауғанстандағы пуштундар, т.б.тайпалар да, солтүстіктегі бұғы бағатын халықтар да кіреді. Алайда Рашид ад-дин оларды «түрк» деп атамаған. Ол тек күні-бүгінге шейін түрк халықтары мекендеп отырған географиялық аймақтарда тұратын халықтарды ғана «түрктер» дегенін оқимыз.

«Жами`ат-Тауарихтың» алғашқы бетінде-ақ: «Народы, которых с древнейших времен и до наших дней называли  и называют тюрками, обитали в степных пространствах, в горах и лесах областей Дешт-и Кипчака, русов, черкесов, башкиров, Таласа и Сайрама, Ибира и Сибира, Булгара и реки Ангары, в пределах областей Туркестана и Уйгурстана; по рекам и горам в областях народа найман, как, например, Кок-Ирдыш, Ирдыш, Каракорум, горы Алтая, реки Орхон, в областях киргизов и кем-кемшиутов, в местностях с многочисленными летовками и зимовками, известных под именем Могулистана и принадлежащих народу кераит, как то: Онон, Келурен, Талан-Балжиус, Буркан-Калдун, Кокана-нур, Каркаб, Куйин, Ергене-кун, Калайыр, Селенга, Баргуджин-Токум, Қалалжин-Елет и Уткук, кои смежны с Китайской стеной. Все народности по настоящее время сидят и сидели на всех этих местах по искони обусловленному (древним обычаем) постановлению» делінген. Мұнда «под именем Могулистана» деп жер атауын айтқанымен ондай ру-тайпа  аталмайды, тек «бұл жерлер (Ергене қонмен қоса) керейіт халқына тиесілі еді»,– делінген (Іт.1к.73-74-б). «Жами` ат-Тауарих» түрктер мекені ретінде атап өткен өлкелерде басқа ешбір этносқа «орын да   қалмағанын» көреміз. Тіпті «Жами` ат-Тауарихтан» үш ғасырдай бұрын жазылған (1074ж.) М.Қашқаридің «Диуан Луғат ат-Түрк» кітабында да бірде-бір рет «моңғол» сөзі кездеспейді. Осы еңбекте  Өтукен, Қарақорым сөздері туралы «Татар даласындағы жер атаулары»,– делінген.

Ал Хиуа билеушісі Әбілғазы баһадұр 1663 жылы жазған еңбегін «Түрк шежіресі» деп атап, бастан-аяқ Найман, Керей, Жалайыр, Қоңырат, Қырғыз, т.б. шығыс-түрк тайпаларының және Шыңғыз ханның тарихын баян еткен.  «Түрк ұрпақтары» деген тым қысқа тарауда ғана Қаңлы, Қыпшақ, Ұйғыр, Қарлық, Қалаш ежелгі түрк атын көтерген тайпалар ретінде аталған (31-б.).

Көне шежірешілер еңбектерімен таныса келе, барша түрк текті тайпаларды былайша жіктесе болады:

1. Атауларын Оғыз қаған берді делінетін, Оғызбен қатар өмір сүріп, оған жәрдемдескен  кісілерден тараған (Әбілғазы батыр атаған) бес түрк тайпасы: Қаңлы, Қыпшақ, Қарлық, Ұйғыр, Қалаш, сондай-ақ шежірелерде: «Оғыз хан жорық жасап бағындырды» делінуіне қарағанда бұрыннан бар, Ер Түрк алғаш орда тіккен Еділ-Жайық өлкесіндегі Башқұрт, Бұлғар сияқты халықтар;

2. Оғыз ханның ұстанған дінін мойындамай, оның әкесінің бауырлары бастап  Түркстаннан шығысқа ауып «мәңгі, мәңгіел» атанған, қытайлар «сюнну, хунну», европалықтар «гунн» атаған, VI ғасырдан Түрк қағанаттарын, ХІІІ ғасырда «Мәңгіел» қағанатын құрған, қазірде Қазақ, Қырғыз, Ноғай, сондай-ақ  өзгемен будандаса Татар, Өзбек этностарын құрып отырған  түрктер;

3. Оғыз ханның алты ұлынан тараған 24 тайпалық «оғыз-түрктері – қазіргі Түркменстан, Әзірбайжан, Түркия мемлекетін құрушылар және осы 24 тайпадан тарап өзге мемлекеттерде тұратын түрк халықтары; (Деректер Оғыздан тараған  24 тайпа ХІ ғасырдан түркмен деп аталғанын айтады).

«Жами`ат-Тауарих» басқы беттерінде «түрктер» деп шығыстағы Жалайыр, Керейіт, Найман, Қият, т.б. тайпаларды атап, ал Шыңғыз ханның 1219 жылы Орталық Түркстанға (Хорезмге) жорығынан соң «түрк» деп Қаңлы, Қыпшақ, Түркмендерді  атауға көшкенін байқаймыз. Осы түрктермен шатастырмау үшін «моңғол» жанама атауын (немесе Мәңгіел елесімін) Қияттардан өзге де барша  шығыс түрктеріне қолданған. Міне, осы жағдай тарихтағы шатасудың бірінші себебі болған сияқты. Егер латындарды рим ұлты, римдер деп, мемлекет атауымен атаған болсақ әлемдік тарихта қандай қателікке ұрынған болар едік!? Міне, шығыс түрктерінің мемлекетінің атауы «Мәңгіел» сөзін «этнос атауы» (моңғол) деп қателесу әлем елдерінің тарихына зор ықпал еткен Мәңгіел (Моңғол) империясын құрған  ұлттың кім екенін сегіз ғасыр бойына анықтауға мүмкіндік берместей шатасуға ұшыратып келеді. Әрине, ХІІІ-ХV ғасырларда әлемнің жартысын алып дәурендеп тұрған түрктердің заманы өтерін, шығыстағыларды мемлекет атауымен «Мәңгіел» деп өзге түрктерден  ерекшелеу құрметі керсінше, олардың тарихын шатастыруға әкелерін   шежіре авторлары ойламаған да шығар!

 

Шежірешілер неге «моңғол тілі» деген?      

 

Сан ғасырлық шатасуға екінші себеп, біріншісіне ұқсас – шежірешілер Орталық Түркстандағы түрктерден ерекшелеу үшін шығыс түрктерінің (мәңгіелдіктердің)  диалектісін «моңғол тілі» деп атаған. Сондықтан «Жами`ат-Тауарихтың» барлық  томдарынан: «Бұл сөз моңғол тілінде олай, түрк тілінде былай» деген түсіндірмелер көреміз. Ал «моңғол тілі болды!» дегеннен соң, жұрт «моңғол этносы да болған» деп қалайша ойламасын?!  

Осы еңбекте «шығыстағы түрк тайпаларының тілі де, салт-дәстүрлері де бірдей, тек шеттеу қоныстанған Ойраттардың ғана тілі басқаларынан өзгешелеу» делінгенін көре тұра, көп зерттеушілер, шежірелердегі «моңғол тілі» дегенді Шыңғыз хан шыққан түрктің Қият тайпасына теліп келеді. Бірақ «Ергене қонда 450 жыл болып шыққан Қияттардың өзіндік тілі я  диалекті болды» деп еш шежіреде айтылмаған.  Ал егер Қият тайпасының өз тілі, Керейлердің өз тілі, Найман, Жалайыр, Татар, т.б. тайпалардың әрқайсының өз тілі болса (әрине, ондай болмаған) оларды шежіреде «тюркские племена» деп атамас еді ғой!

Тіпті олар ойлағандай – Қият тайпасының өз «моңғол» тілі болды делік. Бірақ 1206 жылы «Мәңгіел» бірлестігіне бастары қосылған барша шығыс түрк тайпаларына Қият тілін ортақ мемлекеттік тіл ретінде бір ғасырдан аз мезгілде («Жами` ат-Тауарих» жазылуы басталған 1300 жылға дейін) жаппай ендіріп, «моңғол тілді» ету мүмкін бе? Қайдам. Ресей-КСРО отаршылдары саны қаншама есе басым бола тұра мұндай шаруаны (қарамағындағы түрк тілді этностары орыстандыруды) жазу-сызуы, қолындағы нетүрлі ақпараттық құралдары арқылы 2-3 ғасыр көлемінде де толық орындай алмады емес пе!? Әлде Шыңғыз ханның Қият тайпасы сол өлкедегі түрк тайпаларынан  саны  бәлен есе көп болды ма? Бірақ, шежірелерде бір ғана Керейіт (немесе Найман) хандығының-ақ  Қияттардан саны көп артық болғаны айтылған.

Әрине, «Жами`ат-Тауарих» тізімдеріндегі Ергене қоннан шыққандардың (Қияттан өрбіген) тізімі олардың Ұлы қағанға жақын туыстығы ескерілгендіктен тәптіштеле берілген. Болмаса, екінші және үшінші тізімде көрсетілген түрк тайпаларының әрқайсысы да көптеген ру, аталардан тұрады. Мысалы, тізімде көрсетілмегенімен, баяндау барысында Жалайыр тайпасының он руы аталады. Керей, Меркіт, Татар тайпаларының да бірталай рулары аталған. Сондықтан, Қият тайпасының тілі өзгеше болған күнде де,  осыншама тайпаларды кітап, мектеп жоқ заманда, аз уақыт ішінде өз тілінде сөйлетіп жіберуі мүмкін емес шаруа.

Әрине, Азия мен Европа құрлығының төрт тарабынан мыңдаған шақырым жерді иемденіп, ондаған мемлекетке бөлініп жатқан түрк халықтарының тілдерінде тұрмыс ерекшелігіне орай, көршілерінен, бөгде елдің дінін қабылдаудан енген сөздер ықпалымен диалектік айырмашылық болары белгілі. Мысалы Шыңғыз хан өмірге келместен бір ғасыр бұрын (1074 ж.) жазылған М.Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк» жинағында түрк тайпаларының тілдеріндегі бірнеше диалектінің өзара айырмашылықтары арнайы көрсетілген. Қазір де түрк халықтары ондаған диалектіде сөйлейді. Өкінерлік нәрсе – «Сөздікті»  Араб еліндегі халифаға арнап жазған М.Қашқари, шығыстағы мұсылман емес түрктердің сөздерін осы еңбегіне енгізбеген. Бұл – шығыс түрктерінің жазбаша шығармалары М.Қашқари қолына түспегендіктен я «арабтарға көрші түрктердің диалектісін үйену қолайлы» деген есептен болар. Ал осы еңбегінде М.Қашқари шығыстағы Қият, Жалайыр, Татар, Керей, Найман, т.б. тайпалардың да тілі туралы сөз еткенде, оны «моңғол тілі» демей, түрк тілінің бір диалекті ретінде атап, тарихымызда қазіргідей  шатасу  болмас па  еді…

Диалект – бір тілдің ішіндегі болатын өзгешелік. Ал Шыңғыз хан басшылығымен мемлекет құрушы тайпаларды шежірешілер: «баршасы түрктер» дей тұра, олардың тілін «моңғол тілі» деуі, қазірде «моңғол» деген халықтың барын білетін жұрт үшін аса түсініксіз мәселе болып отыр. «Өздері түрк тайпалары бола тұра, тілдері неліктен бөтен – моңғол халқының тілі болған?», «Әлде Петрушевский айтқандай «түрк» деп «Жами` ат-Тауарих» авторлары көшпелілердің баршасын атай салған ба?» деген сұрақ туады. Сөйтіп шет жұрттың ғалымдары «Жами` ат-Тауарихта» «түрк тайпалары» делінген Жалайыр, Керейіт, Найман, Қоңырат, т.б. тайпаларының барлығын «моңғол тайпалары» деп есептеуде. Бұл пікірдің қате, аталған тайпалар бұрын да, қазір де түрк  екендігіне осы тайпалардың бүгінгі ұрпақтары біздер ғана (қазақ, татар, өзбек, ноғай халықтары) кәміл  сенімдіміз. Бірақ шетел  зерттеушілері Шыңғыз хан мемлекетін құрған түрк тайпаларын (Қият, Жалайыр, Керей, Найман,т.б.) қазақ, өзбек халқынан іздеуді ойлар түрі көрінбейді. Тек қазірде Моңғолия аталатын елге ғана шапқылап шатасуда.

Рас. Кейінгі жылдары бірқатар тарихшылар мен филологтар Моңғолия аталатын елдегі қазіргі халықтың, олардың тілінің «тұңғұс-манжұрлық» екенін айта бастады. Алайда сол өлкеде Шыңғыз хан заманында өмір сүрген халықтың тілін (олардың баршасын «Жами`ат-Тауарих» «түрк тайпалары» десе де) «көне моңғол тілі» деп атау жалғасып отыр. Егер ол кездері «моңғол» деген атау тек түрктің Қият тайпасының «лақабы» ғана боп, ал ондай этнос болмаса, «көне моңғол тілі» қалайша болмақ? Бұл мәселені созбұйдаға сала бермей, анықтауға тиіспіз. Болмаса, тарихи санамыз бұлыңғыр күйінде қала бермек.

 

Дұрыс және бұрыс дереккөздер.

 

Қазіргі Қытай мемлекетіндегі Хуанхе өзені маңы мен қазіргі Моңғолия мемлекетінің жерінде жаңа жылсанауға дейінгі 210 жылдары Хунну империясын құрған халықтың түрк тілді болғандығы бүгінгі таңда дәлелденген мәселе. Ал сол өлкеде жаңа жыл санаудың VІ-ІХ ғасырларында бірнеше рет Түрк қағанаттарын құрған халықтың қандай тілде сөйлегенін қағанат аттары-ақ мәлімдеп тұр.  Солай бола тұра, дәл осы, 2 мың жыл бойына халқы түрк тілінде сөйлеген территорияда ХІІІ ғасырдың басында Шыңғыз хан басшылығымен құрылған Мәңгіел мемлекетінің халқын  әлем ғалымдары «көне моңғол тілінде сөйлеген» деген пікір айтып отыр. Бұл мәселенің ақиақатына жету үшін осы мемлекет тарихына қатысты шығармалардағы «моңғол сөзі» делінгеннің ( ал қазіргі зерттеушілер «көне моңғол тілі» деп жүргеннің) не тіл екенін анықтау қажет. Әрине, бұл үшін зерттеуге алынатын дереккөздік шығарманың өзін таңдай білу қажет. Зерттеу нысанына тек Шыңғыз хан кезеңіндегі халықтың тілдік қоры жазылғаны көрсетілген еңбектерді  алсақ қана Мәңгіел мемлекетін құрған халықтың  этносы анықталмақ.

Шыңғыз хан мен оның тегінің тарихы туралы дереккөз жайына келгенде тарихшылар әдетте, бірінші кезекте, өзге деректерден ерте (1240 ж.) жазылған деп санап «Моңғолдың құпия шежіресі» аталатын шығармаға жүгінеді. Алайда қытай иероглифтерімен жазылған бұл шығарманың көнелігі мен шынайылығы жайында күмән айтушы ғалымдар да  баршылық. Мысалы, «Жами` ат-Тауарихта» жазылған Келтегей-қада Мысалы, «Жами` ат-Тауарихта» жазылған Келтегей-қада тау жотасы мен осы аттас өзенді аудармашылар «қазіргі Халқа өзені» деп түсіндіреді  (І т.,2 к. 126, 147-б.). Ал кейбір зерттеушілер осы Қалқа (Халка)  атауын өзенге ХV ғасырда бүкілмоңғол ханы Батмунхтың бергенін айтады. Бұдан – осы  өзенді ескі атауымен атаған «Жами`ат-Тауарихтан»  (1310 ж.), өзенді жаңа атауымен атаған «МҚШ» кейін жазылған деген қорытынды жасауға болады. Ал «Жами`ат-Тауарих»:    «моңғол сөзі» деген түрк сөздерімен салыстырғанда «МҚШ» тілінің түрктігі әлдеқайда аз.

Кейбір зерттеушілер осы шығарма 1263 жылы, тіпті 1389 жылы жазылған деген пікірде. Шынымен де, мысалы, «МҚШ» 266-бөлімінде Шыңғыз ханның 1226 жылы күзде Таңғұт еліне аттанып, бірнеше жеңістен соң Боғұршы мен Мұқалы деген қолбасшыларына сый тарту көрсеткені айтылады. Егер «МҚШ» 1240 жылы жазылған болса, оның авторы Мұқалы гованның 1223 жылы  қайтыс боп кеткенін он жеті-ақ жыл өткенде қалайша ұмытып қалмақ?

Сондай-ақ, «Жами` ат-Тауарих»: «моңғол сөзі» деген түрк сөздерінің «МҚШ»-да түрктігі тым азайғаны байқалады. Бұл – «МҚШ» 1240 жылы емес, 1310 жылы жазылған «Жами`ат-Тауарихтан»  көп кейін, мәңгіелдіктердің «көне моңғол тіліне»  солтүстіктен тұңғұс-манжұр тілі, оңтүстігінен тибет тілі молдау енген кезде жазылғанын дәлелдесе керек.

Зерттеушілер жиі жүгінетін қытайдың «Юань-ши»-і («Мәңгіел әулетінің тарихы»)  биліктен Шыңғыз хан әулеті 1368 жылы қуылған соң 331 күннің ішінде асығыс жазылғанын ескеріп, бұл дерек көзіне де тоқталмадық.  Осындай себептерден, біз мәтінінің ішінде «моңғол сөзі» делінген тұстар жиі кездесетін және оны «кейінгі моңғол тіліне» аса икемдеп, түзетпеген деп, Ұлағу хан ұрпақтары тапсырысымен Тебриз қаласында бас уәзір Рашид ад-диннің басшылығымен 1310 жылы жазылып біткен «Жами` ат-Тауарих» аталатын ұжымдық еңбектің үш томындағы (төрт кітап) сөздерді зерттеп, анықтауды жөн санадық.

Шынын айтсақ, бір қарағаннан-ақ осынау «моңғол сөзі» делінгендердің барлығы дерлік қазіргі қазақ тіліндегі сөздер екенін байқау қиын еместі. Кейбір сөздер татар, ұйғыр өзбек, т.б. түрк тілі диалектіліріне тән. Рас, араб әрпімен және парсы тілінде жазылған осы еңбек түрк сөздерін беруде өз мүмкіндігіне орай біршама «сақаулатқан». Оның үстіне «Жами` ат-Тауарихты» 1952 жылы орыс тілінде шығарушылар да «түсініктемелерде» көптеген сөздерді қазіргі моңғол тіліне ұқсатпақ болып  е, к, с,  әріптерінің орнына  э, х, ц, ч әріптерін жөнсіз қолдана берген.  Бұл «түсіндірмелердің» көпшілігін орыс тіліне аударушылар қазіргі моңғол тіліне «сәйкестендіріп» баққаны соншама, шежіренің Керейіт, Найман, Жалайыр, т.б., түрктігі еш дау тудырмайтын тайпаларға қатысты тұстарындағы сөздерді де оқып, түсіну «моңғол сөзі» делінгендерді түсінудегі қиындықтан еш кем соқпайды.

Егер «Жами` ат-Тауарихтағы»  «моңғол сөзі» делінгендерді «Бұлар түрк сөздері, өйткені қазақ, татар, өзбек, ноғай, т.б. түрк халықтарының  тілдерінде бар сөздер!» деп турасынан айтсақ, «Әрине, осы халықтарды моңғолдар жаулап отар етіп, өз тілдерін үйреткен ғой», дейтіндер де табылады. Сондықтан «Жами` ат-Тауарихтағы» «моңғол сөзі» делінгендердің түрк тілі екендігін ХІІІ ғасырға (Шыңғыз ханның тууына) дейінгі түрк тілінің жазба ескерткіштері арқылы дәлелдеуге тура келеді. Бұл үшін негізінен VI-VIІІ ғасырлардағы Түрк қағанаттары кезіндегі Көлтегін, Тонұқұқ, т.б. «мәңгі тастардағы» жазуларды,  ХІ ғасырда Шығыс Түркстан мен Жетісуда жазылған Махмұт Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк» (1074 ж.), Жүсіп Баласағұнның «Құтадғу білік» (1069-1070 жж.) шығармаларындағы, басқа да ХІІІ ғасырдан ерте жазылған көне түрк сөздері бар құжаттарды салыстыруға алдық. Қажет сөз бұл ескерткіштерде кездеспеген жағдайда Шыңғыз хан әскері ат тұяғын тигізбеген, «тілін бұзбаған» Түркия мен Әзірбайжан оғыз-түрктерінің сөздігінен қарадық. Түрк тілі сөздіктерінен көрінбеген сөздердің төркінін анықтау үшін «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» (ССТ-МЯ), О.Сүхбаатардың «Моңғол тіліндегі өгей сөздер» (МТКС) еңбегін, т.б. Алтай тілдік тобына жататын халықтардың сөздіктерін ақтардық.

Сөздерді анықтауда бірінші кезекте «Жами`ат-Тауарих» авторлары «моңғол сөзі» деген мысалды және кітап бетін көрсеттік; Одан кейін «моңғол сөзі» делінгеннің түрк сөзі екенін дәлелдейтін ХІІІ ғасырға дейінгі жазба деректерді (қажетіне қарай, кейбір  қосымша да деректерді); әлгі сөздің қазіргі қазақшадағы үлгісін; қалмақ (ойрат) тіліндегі және қазіргі моңғол тіліндегі қолданылуын;  Алтай тілдік тобынан кездескендерін; түрк тілінен алыс: қытай, парсы,  үнді, т.б. тілдерден енген сөздерді  көрсеттік.

«Жами` ат-Тауарихты»  орыс тіліне аударушылар түсініктемеде: «Бұл бәлен деген «түрк сөзі», – дей тұрса да, ол сөздерді де көне түрк деректерімен салыстыра кету артық болмас дедік.

Қолымыздағы «Жами` ат-Тауарих» орыс тілінде болғандықтан, анықтауға алынған сөздердің түрк тілімен қаншалықты сәйкестігін салыстыруда анықтаманы қазақша беру – бір сөздің екі рет жазылуы болып шығатындықтан, негізінен орыс тіліндегі сөздіктерді пайдаландық.

 

 

 Рашид ад-диннің 1310 жылы жазылған «Жами`ат-Тауарих» жинағында «моңғол сөзі» делінген сөздерге  анықтама

       

                                    «Жами` ат-Тауарих», І- том, 1- кітап.

 

Мұнда түрк халықтары мекендейтін жерлер туралы баяндалады және төрт бөлім мынадай атаулармен берілген: І-бөлім «Оғыз хан мен оның ұрпағынан тарайтын 24 тайпа туралы»; ІІ-бөлім «Қазіргі кезде «моңғол» аталатын түрк тайпалары туралы»; ІІІ-бөлім  «Өзінің хан, көсемдері болған түрк тайпалары туралы»; ІV бөлім  «Лақабы «моңғол» түрк  тайпалары  туралы».

 

63 бет.  «Культивированием юсуна и ясака». Аудармашылар түсініктемесінде: «Йусун» – обычай, «йасак» (из монгольского джасағ – «закон») – постановления Чингиз-хана, преподанные им своим преемникам как руководящие правила в управлении государством».

ДТС 275: JOSUN  правило, обычай: biliglig kerak bilsa sozka josun   (посол) должен быть образованным, чтобы знать правила речи (ЖБ 95₁₆).

ҚҚаз. ЖОСЫН  (жол-жосын)   правило, обычай.

ҚМоңғ. Правила –  шугам, сурам; Обычай –  заншил, зуршил.

ДТС 645: JASA   строить, делать, устраивать: od tanri jasar kisi oүli qop olgali  torumis  время устраивает бог, все сыны человеческие рождены, чтобы умереть (КТ_{б 42});МҚ № 5038: Йаша – жить; ДТС 645: JASAYU   жизнь: ozunuz jasinizni korup bu kunta inaru taqi on jas tirig jasaүunuz kozunur  – судя по вашей жизни, с сегодняшнего дня и далее видно еще десять лет вашей жизни (Huen₅₁). (VII век.) .

ҚҚаз. ЖАСА  1. делай, твори; 2. здравствуй, живи; 3. ЖАСАҚ дружина, отряд, формирование.

ҚМоңғ. ЗАСАГ  власть, правительство.

МТКС: ЗАСАГ түрк. jasa. (Шыңғыз хан жасаған заңдар жинағының атауы түрк тілінде екенін көреміз!).

74.  «В области киргизов и кэм-кэмджиутов». Түсін: «название кэм-кэмджиут происходит от рек Кема и Кемджика, малого Кема».

ДТС 297:  КЕМ   название реки (МЧ ₁₉);  КЕМА   лодка, судно: kema` sinsa suvda tirig kim qalur  если лодка в воде сломается, кто останется живым? (ЖБ 248₁₃).

ҚҚаз. КЕМЕ  судно, корабль; КЕМШІК   малый Кем (-шік – уменьш. суффикс).

83.  «В это время Огуз с нукерами (дружинниками)…». Түсін: «нүкарән (во множественном числе) бытовавшее в обиходе среднеазиатских ханств и в разговорном таджикском и узбекском языках, восходит к монгольскому  nokur».

ДТС 361: NUKAR  соратник, боевой друг; нукер: nukurlarnuң el kunnuң qamaүi muni kordilar  нукеры и весь народ все это увидели (ЛОК 31_9);  (Дұрыс дыбысталуы: «Нүкәрларның ел күннің қамағы мұны көрділәр». Компьютерде жоқ латын әріптері орнына кей кездері  кирилл әріптерін (ң, ә, й, ) қолдандық)

ҚҚаз.  НӨКЕР   свита, дружина;

ҚМонг.  1. НӨХӨР  (хар хүн) – муж; 2. товарищ, друг.

Г.А.Восканянның «Русско-персидский словарь» жинағында: nowkar –  слуга (лакей) делініпті. Осыған қарағанда  бұл парсы тіліне енген түрк сөзі).

93. «Сотня (джаун или джағун), «тысячи (минған) и тьмы, иначе на «десятки тысяч» (түмен).  (См. Б.Я.Владимирцов. Общественный строй монголов, стр.104).

93. «Джағун – сотник (имеющий сотню подчиненных), от китайского сл. «Чжао-ду» – сотник!.

МТКС: қытай сөзі: Cjao du;

ҚҚаз.  ЖҮЗ  сто, (жүзбасы – сотник).

ҚМонг. СОТНИК    зуутын дарга; СОТНЯ  1. зуун; 2. зуун цаас; СТО   зуу.

93. «Тысячи» (Минған).

МҚ № 6321: МІҢ  тысяча; ДТС: Minlig tumanlig  тысячный, десятитысячный: (ТТ ІІ А₅₇).

ҚҚаз. МЫҢ   тысяча; (мыңбасы – тысячник).

ҚМоңғ: ТЫСЯЧА   мянга (н); (Тысячник – мянгата).

93. «Түмен» – десять тысяч.

ДТС 597: ТUМАN   десять тысяч: jaris` jazida on tuman su` terilti   в Ярышской равнине собралось десять түмен войск (Тон₃₆

ҚҚаз. ТҮМЕН   десять тысяч.

ҚМоңғ. ТҮМ  десять тысяч.

4). Эвенк тілінде де: туман тумэ, туму  10 мың санын білдіреді.

95. Түсін: «Сугурчи» от тюркского глагола сұғұрмақ – вытаскивать меч из ножен, оруженосец. (Аудармашы бұл сөзді «түрк сөзі» десе де мысал келтірелік:

ДТС 513: SU  тянуть, протягивать: ol mana jun sudi  он протягивал мне шерсть (MK III 248);  SUBI  удлиняться, вытягиваться (МҚ ІІІ 257); SUBIT  от удлинять, вытягивать: ol neңni subitti  он удлинил, вытянув  вещь (МҚ ІІ 298).

ҚҚаз. СУЫР   вытягивай;  СУЫРУШЫ  вытаскивающий; СУЫРМАҚ  хочет вытянуть;

ҚМоңғ. ВЫТАСКИВАТЬ  1. авах, аваачих; 2. чиржгаргах, татаж гаргах; 3. суйлах (?).

96. Түсін: «В тексте  йарғұчийан – «судьи», от монг. джарғу- «суд» (jargu).

ДТС 641: ЖАRLIҮ    указ  (ЛОК21₉);  JARLIY — повеление, предписание, приказ:  iйimiz  jarliүi  повеление нашего хозяина  (МҚ І 87);  ЗАRLIҮ (жарлығ)   приказ, предписание; указ: oguz qagan beklarka el kunlarka  jarlig berdi   Огуз-каган дал указ бекам и народу (ЛОК 11₆).

ҚҚаз. ЖАРҒЫ  устав; ЖАРЛЫҚ (ярлык)  указ.

ХVIII ғасырдағы Қазақ хандығының  заңдар ережесі «Жеті жарғы» аталған.  Жарғышы –  Жарғыны орындатушы.

ҚМоңғ. ЗАРЛИГ (айлдал, тушаал) – повеление; (Судья – шүүгч; Устав  – дүрэм).

96. Түсін: «В ркп. киджамиши, каково я сближаю с древнетюркским  Кичэ, кича – стараться, быть прилежным в работе» – и перевожу его как «рачительность».  Проф.Березин считал это слово от тюркского глагола кичмак (проходить), от него же старая форма кичатмак, и перевел как «переноска, перевозка, транспортирование».

Орысшаға аударушылар бұл сөзді «түркше» дей тұра, мағынасын екі түрлі айтқан.

ҚҚаз. 1. КӨШУ   кочевать;  КӨШПЕКШІ   хочет транспортировать, перекочевать;  2. КЕШУ (бастан кешу)    пережить, провести через себя.

ҚМоңғ. Перевоз – зөөлт, тээвэр, тээвэрлэх; Кочевать –  нүүх, нүүж суух, нүүдэллэх.            

96. «Института сусунчиев (т.е. чиновников, ведавших отпуском рационов). В тексте сусунчийан, несомненно, то же, что и шушунчи в ярлыке Тимур-Кутлука» дейді. Ал «Алтын Орда құжаттарының бәрі қыпшақ-түрк  тілінде болғаны белгілі.

ДТС 515:  SUV   вода, влага, жидкость; tort burnacta tolu suv   в четырех полных водой посудах (Suv 484₉ ); SUY   Etil murannun suүi   воды  реки Етил (ЛОК 19₄);  ДТС 512:  SUB   1. вода: subi selena ermis – водой у них была Селенга (MЧ₂); 2. река: аni subuү baralim  отправимся по реке Аны (Тон₂₇);  МҚ № 995: Сугилмиш суб.

ҚҚаз. СУ   вода; СУСЫН   напиток; СУСЫНШЫ   ведающий напитками.

ҚМоңғ. Ус – вода.

ДТС 27:  USAҮ   жажда: usaүi janca icgul artuq icsar bolmas   пей по мере жажды, лишнее пить нельзя (Rach І₁₇₁);  US`- (уш, уш) —  слова, которыми побуждают вола пить воду (МҚ І 136); ДТС 27: US   иметь жажду; er usdi   мужчина имел жажду ( хотел пить) (МК  І 166; І 165).

ҚҚаз. СУСАУ   жажда; ІШ   пей.

99. «Засвидетельствовали ему свое почтение». Түсін: «В тексте – улджамишиот тюркского глаг. Улджамақ – оказать почтение старшему». (Аудармашы «түрк сөзі» дегенімен сөздіктерден әзірше көзге түспеді).

99. «Одну  часть его десятитысячного отряда передал под команду Кубатай-Буралги». Түсін: «В тексте – тусамиши;  по Березину происх. от глаг. тузмак – приводить в порядок, образовать. Но есть другой глаг.тусамак — «нацеливаться, прицеливаться, настораживаться», от которого проишедшее причастие, тусамиш. ( Қай тілде екендігі айтылмаған. Түрк тілі болу керек. Бірақ передал под команду деген сөзге мағынасы келмейді. Березин аудармасы дұрыс сияқты. ).

ДТС:  ТҮЗ (tuz)   приводить в порядок; наводить порядок, устраивать, улаживать: bek elin tuzdi правитеь навел порядок в своей стране (МК ІІ 9); ТҮЗҮЛМӘК выравнивание; согласованность; гармония  (Suv 137₁₂).

ҚҚаз. 1. ТҮЗ  (түзу,  түзбек, ( түзмәк)   образовать; 2. ТҮЗЕМЕК  исправлять.

ҚМоңғ.  ТҮЗХ (болох, бүтээх, бий болго, байгуулах) – образовать.

101. «Баурчи-стольничий». Түсін: «Повидимому, в значении придворного чина – отведывавшего, пробовавшего пищу в ханской кухне, прежде чем подать ее хану, или в значении подносителя пищи хану, ханского стольника. По словам Б.Панкратова, в старых монгольских текстах термин баурчи означал повара».

Бұл сөзді көп зертеушілер «бауыр пісіруші»  (аспаз я асаба) деп түсіндіріп жүр. Алайда бұл «бақыршы» сөзі.

МТКС:  БУУРЧ түрк. baursi; МҚ № 1896:  БАҚЫР  медь;  ТурРС 91: baqur  медь; bakraci  медный ковшик.

ҚҚаз. БАҚЫР   посуда, черпак сделанное из меди.  БАҚЫРШЫ  (көне)  – «владеюший медными посудами»; БАҚЫР   медная монета.

ҚМоңғ. Черпак –  1. шанага; 2.утгуур;  Медь – зэс; Медяк – зэс мөнгө.

ССТ-МЯ: «БАҒИРЧИ  черпак (на эвенкском яз., взаимст. от якутского. «бағурчи»; (бағарчах  на якут.  «плоская глиняная чашка»).

101.  «Джасаул или ясаул – исполнитель велений Чингизовой ясы (ясака)».

МҚ  № 5037:  ЙАСАҚ   дозор;  ДТС-245: JASA   строить, делать, устраивать; өd tanri jasar kisi ogli qop olgali torumis`  время устраивает (распределяет бог, все сыны человеческие рождены, чтобы умереть  (КТ 6₃₀).

ҚҚаз. 1. ЖАСАУЫЛ   исполнитель ханского веление (русс. есаул),  (С.Сейфуллиннің поэмасы  «Жасауыл қырғыны»); 2. ЖАСАҚ   дружина, отряд.

ҚМоңғ. ЗАСУУЛ   секундант при спортивной борьбе.

104. «Побратимства и свойства». (Қате: «побратимства и сватовства»  болса керек).

Түсін: «В тексте – анда-құда. «У монголов «два лица, обычно принадлежащие к разным родам, хотя и близким, заключают между собой союз дружбы и непременно обмениваются подарками, после этого они становятся anda «названными братьями» – таков древний монгольский обычай» (Б.Владимирцов. «Общественный строй монголов», стр.60.). Второе слово – производное от монгольского худа (тат.– қуда) – «сват».

МҚ № 4635: ҚҰДАҒУ   свекровка;  ДТС : KUDAҮU ( кудагу)   зять: iki qabine irdi kudagu  двое были тести,  двое зятья (ЖБ 13₃);  ДТС: KUDAN   1.гость: Kudan ur tursar jaramaz   если гость остается жить долго – неприлично (КР 39₃);  2.Свадебный пир (МК І 404 );  3. Брачная ночь (ЖБ 88 ₂₈); (МҚ І 42);

– ДТС 46: AND  клятва, присяга; ДТС 46: ANTLIҮ  с клятвой, клятвенный, верный, преданный (Е 11 ₈, 39 ₂); ANDIQ   клясться (MK I 42).

ҚҚаз. ҚҰДА-АНДАЛЫ  сватовства и побратимства.  (құда – сват; құдағи – сваха, құдаша  – сестра снохи);  ҚТТС 531:  АНДА  друг, побратим; Анда болу – побрататься; Ант – клятва. Анттас– связанные клятвой; («Анда-анттас» сөзінен түрктің тағы бір сөзі «адаш» – дос пайда болған: ДТС 9: ADAS`  друг, приятель, товарищ (МҚ 42<sub>12</sub>);   adas` edgu bolsa bu boldi qadas`  друг, когда он хорош, становится родным (ЖБ 183₁₂).

ҚМоңғ. ХУД (зууч) – сват; ХУДГАЙ (зууч эхнэр)  –  сваха; АНД  побратим;  АНД БОЛОХ  (ах дүү болох) – побрататься; АНДГАЙ (тангараг) – клятва.

В.В.Мавроди «Происхождение русского народа» кітабында  Аварлардың одақтасы болған ант халқы туралы: «Сами себя антами славяне Восточной Европы не называли. Термин ант в славянских языках времен славянских письменных источников отсутствует. В тюркских языках ант означало союзник, «принесший клятву верности». Не стало аваров, не стало и их «союзных» славян, носивших это тюркское название… Быть может, в такое положение попала какая-то часть славян еще раньше, во времена гуннского нашествия. Термин ант примерно в этом значении встречается в тюркских, монгольских, алтайских языках, а гунны говорили на каком-то древнем тюркском языке»  (Л. 1978. 46 б). «Авар» – Уарғұндар (вархонит). Осы сөзден римдіктердің «варвар» (жабайылар, өркениеті жоқ халық) сөзі пайда болған.

104. «Чужеродцы у них именовались джадами».

ДТС 247: JАТ  чужой, посторонний:  Jat kisilar  (жат кісілер)   посторонние люди (ТТ VІІ 30 _10;

ҚҚаз. ЖАТ  чужой.

ҚМоңғ. ХАРЬ –  чужой, чуждый, иноземный;

Шыңғыз хан тарихында бұл сөз  ру атауына қатысты Жадаран (Жаджаран, Жаджират) түрінде де кездеседі:   Жад+аран– жат кісі,

МҚ №18: АР  (ер)   мужчина, человек. АРАН   множ.число; МҚ № 3314: «аран қамұғ артады».

ҚҚаз.  ЕР  (еркек)   мужчина.  (Өзге түрк текті  халықтарда «ар, ир» түрінде де айтылады).

ҚМоңғ. ЭР (эр хүн, эргэтэй)  – мужчина.

ДТС құрастырушылары: «Жаран»  –  парсы  сөзі» деп: JARAN  друзья:   tort esi toquz qatuni otuz uc` min jarani   у него четыре сподвижника, девять жен и тридцать три тысячи друзей  (Qas₅₂). Алайда бұл сөз түрк тіліндегі  «жарамды, жарайтын, жарасу, т.б. сөзден шыққанға ұқсайтынын осы сөздіктегі мына мысалдардан да көруге болады: ДТС: JARA  1.neca-ma opraq keйuk ersa jaүmarqa jarar   какой бы ветхой ни была накидка, для дождя она годится (МҚ ІІІ 38); JARAN — tapunsa telim terk jaranmas kisi   если человек будет чрезмерно услужливым, скоро перестанет нравится (ЖБ 342₈);  JARAS   ладить: olar ikki jarasdi   они ладили друг с другом (МҚ ІІІ 71). Ал кісімен жарасу мен достасудың  мағыналары аса жақын.

104.  «Төркүд – родственник по жене»; (Қате:  төркін – әйелдің өзінің туыстары. Күйеуіне «қайын», «қайын жұрт» болады);

ДТС 581: TORKUN (төркүн); род, племя; дом кровных родственников: qiz torkunga keldi    дочь прибыла в дом своих родителей (МҚ І 441).

ҚҚаз. ТӨРКІН   родители, родня  замужней женщины.

ҚМоңғ.  ТӨРХӨМ   родители, родня  замужней женщины.

104. «Хамбакай»   ( «Амбакай» деу дұрыс емес).

ДТС 414: QAMAҮ   весь, целый, все в совокупности: qamaүi bes otuz suladimiz   всего мы ходили в поход двадцать пять раза (КТ₁₈); ДТС  416: QAMU   весь,  все (Юг А₄₅₇).

МҚ  №5391: БАҚ    править, правитель;

ҚҚаз. ҚАМТЫ (қамту, хаммасы)  вцелом, охватить всех; БАҚ  пасти; (Бақылау – контролировать);  Қам+бақ – қамтып бақ,  баршасын бақ, бақыла, басқар.

ҚМоңғ. ХАМАГ   1. все, всё, 2. самый.

105.  «Алтан хан».  Түсін: «Алтын-золото»;

Осы сөз түрк халықтарының барлығында да бола тұра, аудармашы  «моңғол сөзі» депті!

ДТС  40: АLTUN   золото; altun kumus kergaksiz kelyrti    они доставили излишнее золота и серебра (КТ ₅₂);  son altun   слиток золота (МК ІІІ 138);  ALTUNC`I    золотых дел мастер (TT VIII B₄₇).

107. «В тексте Иджэ. Ичке, Ечиге –отец».

Зерттеушілер Шыңғыз ханның әкесінің  «Есуке»  деген есімінің мағынасы жөнінде әр түрлі пікірлер айтып келеді. Меніңше, Шыңғыз ханның әкесін құрметтеуден есіміне «табу» салынғандықтан,  шежірешілер  оның атын атамай  Есуге  – «әке» деген сөзді қолданған. Егер «Есуке, Есуке» сөзі кісі есімі болса, онда  шежірелерде  басқа да Есуке аттас кісілер кездескен болар еді.

Одемиш Зейнел «Тюрко-монгольские элементы в турецком и тюркских языках Южной Сибири» диссертациясында: «Термины родства и свойства с корнем «эти / ати»- представлены как в монгольских, так и в тюркских языках.

В монгольских языках термин с корнем в мягкой огласовке «эти»- выступает со значением «отец»:

Письм.монг. ecige [< *etike], совр. монг. эцэг, бур. эсэгэ.

Сочетания этого термина с соответствующими определениями образуют ряд новых терминов родства и свойства, относящихся к лицам мужского пола:

П.-монг. ebuge ecige, совр. монг. овог эцэг, (отец отца, букв, «старый дед»);

П.-монг. qoyitu ecige, совр. монг. хойт эцэг — «отчим» (букв, «следующий отец»);

П.-монг. qadam ccige, совр. монг. хадам эцэг, бур. хадам эсэгэ, «свекор», (отец мужа), «тесть» (отец жены, букв, «отец по браку, по свойству»).

П.-монг. ecige eke, совр. монг. эцэг эх, бур. эхэ эсэгэ «родители» (букв, «отец+мать- мать+отец») дейді ( Улан-Удэ. 2004.).  (Орыстың «отче (отче наше), кейіннен «отец» – әке делінген сөзі де осы  шығыс түрк сөзінін шыққаны байқалады. Татар тілінде «әке» – әти).Конец формы

ДТС 162:  ЕC`U ( ечү апа)    предки;  Kisi oүlinta uza ec`ym apam bumin qaүan istami qaүan olurmia  над сынами человеческими воссели мои предки Бумын-каган и Истеми-каган (КТ б₁); Ecymiz apamiz  tutmis`jer sub idisiz bolmasin    предкам  принадлежавшая  земля и вода, пустьне останется без хозяина (КТ б₁₉); Т.Әбенайұлы «ечүміз-апамыз» сөздерін «әке-көкеміз, ата-бабамыз» деп аударған.

107. «О, сайн-экэ, мину!» – «О, моя добрая матушка!»

ДТС 341: МЕNІҢ   мой, ( род. от  men -  я);  ol meniң oүlum   он мой сын (МК № 37);  muni sen ajur sen meniң tep meniң   это ты реши сказав: «Мое, мол, мое» (ЖБ 309₄).

ҚҚаз. МЕН   я;  МЕНІҢ  моя.

ҚМоңғ. МИНИЙ (минь)  мой; БИ  я.  

Түбірлері әр түрлі: «Би» – бурят, эвенк, манжұр тілдерінде; «Миний» – түрк тілінде).

111. «Термин кешик или  кезик (монг. Кэшиг или кэсиг) значит «очередная стража».

ДТС 305:  1. KEZIK  очередь; seniң kezigiң keldi   пришла твоя очередь (МК І 391);

2. KEZIK   смелость, храбрость: bu ista seңa kezik kerak   в этом деле тебе нужна смелость (МҚ І 391); 3. KEZ   ходить, бродить, странствовать: ol jerig kezdi   он обошел землю (МҚ ІІ 10);  KECAGI (кешәгі) ночной, вечерний; кecagi tusunka jorugi adin   для твоего вечернего сна объяснение другое ( ЖБ 171₁₀). _.

ҚҚаз.  КЕЗЕК   очередь; КЕЗЕКШІ   очередной дежурный; (кешкі – вечерний).

ҚМоңғ. Очередь –  ээлж, дараалал; Стража – манаа, харуул, сахнул.

117.   «Йұртчи – или сокращенно йұрчи – по-тюркски означает того, кто устраивает или ставит юрту (кибитку) и имеет за нею надзор; (Түсініктеме қате. Әр көшпенді өз үйін өзі тігеді. Бұл жерде «Жұрттың, ауылдың басшысы» болса керек).

ДТС 282: JURT  1. дом, владение, страна. вedu`k bir jurt el kun erdi    была большая страна и большой народ  ( ЛОК 30 ₁);  2. руины, развалины (МК ІІІ 7).

ҚҚаз.  ЖҰРТ ( ел-жұрт)   1.народ;  2.  место, где ранее стоял дом, пепелище.

ҚМоңғ. Юрта – гэр, эсгий гэр;  Пепелище – түймрийн  цурам; төрсөн нутаг.

117.  «Во времена Хулагу-хана, Кара-юртчи, отец Мазка-сокольничьего (құшчи), был старшим из всех юртчи».

ДТС : QUS   1. птица; qus javuzi sagzigan   худшая из птиц – сорока (МК І 439); 2. сокол для охоты (МК ІІ 181);  ДТС: QUSCI^`(құсшы)    1.птицелов; 2. сокольничий, сокольник; tөsakci ja qusci  jema ascilar   постельничие, сокольничие и повара (ЖБ 119 ₁₅) .

ҚҚаз. ҚҰСШЫ   птицелов, сокольничий; ҚҰС   птица.

ҚМоңғ. ШОНХРЫН соколинный; (Птицелов – шувуу баригч; Птица –  шувуу).

118. «Шиқұрчи, шукурши – зонтоносец».  «Суқуршы» – судан қорушы, қалқалаушы әлде «ши құрушы» – шиден тоқылған күнқағар, қолшатыр (зонт) ұстап жүруші»  сөзінен де болуы мүмкін.

ДТС 515: SUV вода, влага, жидкость; tort burnacta tolu suv   в четырех полных водой посудах (Suv 484₉ ); ДТС 147: C`IY   чий блестящий, используется как строительный материал в виде циновок, матов (МҚ 499₂).

– ДТС 458: QORI   оберегать, охранять: otiү qoridi   охранял пастбище (МҚ ІІІ 263); QUR   устраивать, сооружать: xan cuvac` qurdi   хан соорудил шатер (МҚ ІІ 7).

ҚҚаз. SUV+ QORI – су қорушы;  C`IY + QUR – ши құрушы.

ҚМоңғ. ШҮХЭР (халх) – зонт.

124.   «Они делают особые доски, которые называют чанэ, и на них становятся; берут в руки палку и, скользя по снежному покрову, упираются той палкой в землю…(Повидимому, родственное этому казанско-татарское чәнгкя или чәнггя в значении как лыж, так и салазок)».

ҚҚаз.  ШАНА   сани; ШАҢҒЫ   лыжи.

ҚМоңғ. ЦАНА  лыжи;  ЧАРГА сани.

Әңгіме түрктің «Орман ұраңқайы» тайпасы туралы болып отырғандықтан, бұл түрк сөзі екені анық. Осы сөзден орыстың «сани» сөзі шыққан.

125. «Охранять великий гурук Чингиз-хана». Түсін: «Тюркское ғурұқ или  қурұқ, монгольское хориғ или хориғул – «запретное место»

ДТС 458: QORI   оберегать, охранять: otiү qoridi   охранял пастбище (МҚ ІІІ 263); QORIҮ  угодия феодала, запреные для других, заказник, засека (МҚ І 375).

ҚҚаз. ҚОРЫҚ   заповедник;  ҚОРУ  охранять.

ҚМоңғ. ХОРИГ  запрет, запрещение, вето;  Заповедник  – дархан газар.

127. «Зимнее стойбище Утекин-мурэн». Үтакин – (китайское У-дэ-цзянь – Удэгэн) – название горы подле Каракорума, вблизи р. Гунь, или Орхон».

ДТС 393:ӨТUКAN  JЕR   Отюкенская земля. (МЧ ₁₉; Тон₁₇); МҚ. № 758:  «Өтүкен – «Татар даласындағы Ұйғырға жақын маңдағы жердің атауы»;  MK №926: УТКУНШ «рассказ»; «утунш уткунди» – он рассказал историю»; «Өткен – история, букв. «то, что было, прошлое».

СCТМЯ: якут.: ӨТӨХ   место, где ранее стоял дом, пепелище.

Көлтегін «кіші жазуы»,  8-жол: «Өтүкен  иыш  олүрсар  беңгү ел тұта олыртачысың» – Тарихи мекеніңде ұйысып отырсаң мәңгі елдігіңді сақтап отырарсың».

ҚҚаз.  ӨТКЕН   прошедший, минувший;

ҚМоңғ:  ӨТЛӨХ  стареть;  ӨВГӨН (настай, хөгшин) – старый.  

128.   «Алчи-тутгаул». (Происходя, несомненно, от тюркского глагола тутғаул (тұтқаул) в значении:  «хватать, задерживать»..).

ДТС 591:  TUT    1. держать; 2. Брать, хватать, браться: ol ani tutuүsaq erdi   он намеревался схватить его (МК ІІ 297); ДТС 592: TUTҮAQ (тұтғақ)    ночной конный дозор (МҚ І 467).

ҚҚаз. ТҰТ   хватай, держи.

129. «Жена Маркуз-Буюрука, которую звали Кутуктай-Херикчи, а Херикчи означает – блистательная и волнующая,..ее лицо блистало и волновало своей красотой». (Керей тайпасының әйелі болғандықтан түрк сөзі екені анық).

ДТС  317:  КӨRК    красота, облик: kisi korki soz ol   красота человека – в слове  (ЖБ 1921); КӨRКLUG    красивый облик; juzi korklug erdi   его лицо было красивым (ЖБ 26₂₁).

ҚҚаз. КӨРІКТІ   блистательный (ая), красивый (ая), симпатичный (ая).

ҚМоңғ. ХӨРӨГ  портрет.

135.    «Копчур платили в монгольском государстве…».

ДТС 462: QUBC`IR  кубчир, всеобщий налог в пользу государства: uc` bakqir kumus qubc`irqa tutzun    пусть засчитает три бакыра серебра в счет кубчира (USp 53₁₁).

МТКС: ГУВЧУР  түрк. qudcir.

135. «Копчур лошадьми, овцами, волами, войлоком, крутом (т.е. сухим овечьим сыром) и прочим».

ДТС 468,470: QURIT   от quri, quru: сушить, осушать: kun tonuү quritti   солнце осушило шубу (MK II 304); tukattim sozumni qurittim qalam  закончил речь и высушил калам (ЖБ 189₁₆);  QURUT   курут, высушенный творог (MK I 357);   qimiz sut ja jon jaү  ja joүrut qurut   кумыс, молоко, или кусок жира, или простокваша и сыр (ЖБ 264₃).

ҚҚаз.  ҚҰРТ  сухой овечий сыр. (Қураған – высохший).

ҚМоңғ.  Сухой – хуурай, хатсан; Сыр – бяслаг.

136. «не поднес  ему подарки». В тексте тикшкмиши. От тюркского глагола тикмак – стоять, быть поставлен».

ДТС 558: ТІК   устанавливать, втыкать, водружать: baslaju qirqiz qaүаnіү  balbal tikdim вначале поставил балбал кыргызскому кагану (КТ б₂₅);  TIKIL    Jiүас tikildi   дерево посажено (МҚ ІІ 130).

ҚҚаз. ТІК  (тікпек)   ставить, устанавливать, втыкать, водружать.

ҚМоңғ.  Устанавливать – тавих, байгуулах, тогтоох, олж тогтоох (?).

137. «Значение слова кушлук – сильный» (Әңгіме Найман (түрк) тайпасының  ханы туралы).

МҚ № 5177: КҮШ  сила;  ДТС 323:  KUCLUG   сильный, могущественный: kuclug bilaklig kisi   человек с сильной рукой (МҚ І 509); МҚ  № 5178:  Күшлүк  сильный.

ҚҚаз.  КҮШ    сила;  КҮШТІ  сильный;  (Күштілік – обладать силой).

ҚМоңғ. ХУЧТЭЙ (чадалтай,чийрэг) –  сильный.

137. «Значение же названия буюрук есть «дающий приказ» (Әңгіме түрктің  Найман тайпасының  ханы жөнінде).

ДТС 121: BUJRUQ  приказный (титул и должность) (КТб₃); МҚ.№2043: Бұйруқ – приказ.

ҚҚаз.  БҰЙРЫҚ  приказ; (Бұйырушы – приказывающий).

ҚМоңғ.  Приказ – тушаал.

137.  «делал из него дұғ.  Дұғ – напиток, получаемый при сбивании сливочного масла в бурдюке, когда окисленное молоко смешивается с водою и пахтается;.. Его тюркское название – айран; (Әңгіме Найман тайпасының (түрк) ханы туралы). Қате. Бұл жерде І т. 2 кіт. 42-бетіндегі «аркут» (іркіт) сөзі болуға тиіс еді).

ДТС 30: AJRAN  напиток из кислого молока (МҚ 73₅ );  МҚ №502: Икдук – нечто съестное наподобие сыра, приготовленного из кислого молока».

ҚҚаз. ІРКІТ  напиток, при сбивании сливочного масла в бурдюке, когда окисленное молоко смешивается с водою и пахтается; (ІІ т.қараңыз)..

138. «Джамукэ-сэчэн из племени джаджират». (104-беттегі жат сөзіне анықтаманы  қараңыз.)

ҚҚаз: Жат жұрт, жат жұрағат – чужой народ.

138.  «Еди туклук»  (Найман қолбасшысының есімі, лақабы).

ДТС 259: JETI   jeeti bori өlturdum   убил семь волков (Е 11₁₀); ДТС 259: JETTI  семь: jetti qat kөk   небо с семью сводами (МҚ ІІІ 27).

ДТС : ТUҮ   знамя, бунчук:  kun tuү bolүil   солнце станет знаменем  (ЛОК 12₂);  ТUҮLUҮ (туғлуғ)  имеющий знамя, бунчук: toquz tuүluү xan    хан, имеющий девять знамен (МҚ ІІІ 127); uc` tuүluү turk bodun  трех знаменный тюркский народ (МЧ₈).

МТКС:  МОЛЦОГ түрк. Buncuk /bunjaq;

ҚҚаз. ЖЕТІ   семь; ТУ   знамя. (Жеті тулы – семизнаменный).

ҚМоңғ. ТУГ   знамя;  (Семь – долоо).

139. «Царя найманов называли Инанч-Билгэ Буку-хан. Значение слова инанч – верить; билгэ – прозвище, означающее «великий»;

 ДТС: INAN   верить, доверять: men anar inandim   я верил ему (МҚ І 206); INANC` — 1. вера, доверие; 2. «доверенный» чин, должность: inanc` bek   доверенный бек (МҚ І 133);

ҚҚаз. ИЛАН   верь; (Илану – верить).

ҚМоңғ. Верить – итгэх.

МТКС:  ИНИНЧ түрк. inanc`; ИНАЛ  түрк сөзі – inal; ИНАЛЧИ түрк. – inalc`i.

139.  « Билгэ – великий».  Қате.  Дұрысы: «мудрый, знающий»

ДТС 99: BILGA   мудрый: edgu bilga kisig …joritmas ermis` хороших и мудрых людей… не могли привлечь (КТм₆).

ҚҚаз. БІЛ   знай; БІЛІМ  знание; (Білгіш – знающий, мудрый).

ҚМоңғ. Знающий – мэддэг, эрдэмтэй; Мудрый – мэргэн, цэцэн.

МТКС:  БИЛИГ түрк; БИЛҮҮ түрк.

140. «построили стену, которую по-монгольски называют – утку, а по-тюркски – буркур»; Бұл арада сөз түрк тайпасы оңғыттар (уақ) күзететін Ұлы қорғаннан өтетін өткел туралы.. (127- беттегі Өтукен  сөзіне анықтаманы қараңыз)

ДТС 629: UT (үт)    отверстие, углубление (ТТ VII 36₇);   UTLUG    имеющий отверстие:  utlug jenc`u jerda qalmas  жемчуг с отверстием на земле не останется (МҚ ІІІ 30);  ӨТUR  сверлить, пробивать дыру: ol tam өturdi (өтүрді)– он пробил дыру в крыше дома (МҚ І 176); ӨТКUR — от өt- проводить, отправлять: ol evga bitig өtkurdi  он отправил  домой письмо (МҚ І 226);

Бұл арада сөз қабырға (стена) жайында емес, одан өтетін жер туралы.

ҚҚаз. ӨТ  проходи; ӨТУ  проходить;  (Өткел – переправа, брод; Өткен – прошлое (история).

ҚМоңғ. ХӨТӨЛ (зам, гарах зам, гарц) – проход;  УУЛЫН ХӨТӨЛ – горный проход – уулын хөтөл).

140.   «…утку, а по-тюркски – буркур»; (Бурқур сөзі мүлдем басқа мағынада. Қате кеткен.  Келесіде букуркэ делінген.

BURKUR   1.морщиться: islar juzi burqurdi   лицо женщины сморщилось (МҚ ІІ 171);  BURKІR  обрызгивать: abir burkirar teg tunardi qaliq   небо посерело, будто обрызганное амброй (ЖБ 290₆);  2. МҚ № 3763:  Бұрқур   лить, брызгать, хлестать. «қан бурқурды» – кровь хлестала.

ҚҚаз.  Бұрқырау – хлестать; Бұрқақ – фонтан.

Аудармашы «Бұ  құр» – «бұны қоры» деген сөзбен шатастырған болса  керек.  Осы беттегі «Алакуш-тегин-кури» сөзін қараңыз.

140.  «Эмиром онгутов был некий человек, которого называли Алакуш-тегин-кури. Алакуш является именем, а тегин-кури – прозвичем. Он передал Чингиз-хану охранаемый им проход (через хитайскую стену);

ДТС: TEKIN   напрасно, зря: jana-oq mena sen tekin kelmadin  и не напрасно ты снова пришел ко мне (ЖБ 232₁₆);  ДТС:  QORI   оберегать, охранять: otiү qoridi   охранял пастбище (МҚ ІІІ263).

ҚҚаз. Тегін қоры – бесплатно охраняй;

ҚМоңғ. Охранять – хамгаалах, сахих.

Бұл  «Телін қоры»  (Тесікті қоры) сөзіне де келеді:

ДТС: ТЕL 1. сверлить:  er tam teldi   мужчина сверлил стену; 2. Припускать сосуна к матери (о животных): ol oүlaqiү saүliqqa teldi  (саулыққа телінді) (МҚ ІІ 22);  TELIN  -  tam telindi  стена была пробита (МҚ ІІ 147).

Дегенмен бұл «хан тегінен» екенін білдіретін көне түрк сөзі болу керек:

ДТС 547: ТЕGIN  титул, присоединяемый к именам младших членов ханской семьи; принц  (КЧ 24; МҚ І 413; КР 222);  alp tegin, kul tegin.

Алакүш – Оңғыт ханының есімі; Тегін – шыққан тегі, дәрежесі; Қоры, қорушы – лақабы.

142.   «служил в должности секретаря (битигчи).

ДТС 103:  BITIGC`I     писец: bitigc`i beg arslan     писец Бег Арслан (Usp26₁₇); bitigci ilimga negu teg kerekin ajur   говорит о том, что требуется писцу (ЖБ 10₂); М.Кашг. №1994: БИШИГ – договор.

ҚҚаз.  БІТІКШІ – көне түрк тілінде «хатшы», «жазушы».

Қалм.  БИЧӘЧ    писатель, писарь; (бичг – письмо).

ҚМоңғ. БИЧГИЙН     дарға  –  секретарь.

ССТ-МЯ: Бичи, бичик – письмо, письменность, книга; -делініп, көне түрк тіл екені, моңғолдарға өтіп, олардан эвенк, манжұр, т.б. тілдеріне енгені көрсетілген. Бұл сөз тасқа немесе ағашқа «кесіп  жазу» мағынасынан пайда болған (піш, пішу, пышақ). Орыс тіліндегі:  пиши, пишу, писать, письмо, письменность, т.б.сөздер осы түрк сөзінен енгенін көреміз.

142. «Получил для себя должность баскакство»; Түсін: «Басқақ – полномочный представитель в Иране великого хана, надзиравший за действиями местных властей. Имели в своем распоряжении военную силу и штат чиновников. Возможно, слово баскак не значит «давитель, угнетатель», как думали наши ориенталисты, производя его от тюркского глагола «басмақ – давить, тискать», – а «охранитель, опикун».

ДТС: BASIҮ  вид подати  (USp 14_14, 88₄₄, 112₅);  (Бастрық  – опора (МҚ);  ДТС: BASINC притеснение, угнетение, иго: jat jaүi  basinc`in tarqarip   сбросив иго иноземного врага (Suv 437₉); ДТС: BASYAQ   головка бедренной кости (МҚ 236₁₆);

ТурРС: bac`(сі)  1. подати с захваченных территорий; 2. Налог, таможенная пошлина.

ССТ-МЯ. манж. БАСА   плата.

(Орыс жазушысы Н.Баскаковтың фамилиясы осы сөзден).

142. «поссорились с ним». В тексте тюркское с персидским окончанием на «и» – тамаджамиши в значении ссоры, спора».

Түрк сөзі екені айтылғанымен анықталық:

ДТС 530: TAMDUR, (TAMTUR)  зажигать, разжигать ( в прям. и перен. знач.): fasad tamdurur ol udimis otuү   козни разжигают угасший огонь (ЖБ 317₁₃).

ҚҚаз. ТАМЫЗЫҚ  (отты тамызу)    зажигать, разжигать. (Тамыз – ыстық жаз айы).

145. «Қалан – дань».

ДTC 411: QALAN  калан, основной налог с земледельческого населения в пользу государства: Qalan kes – облагать налогом, податью калан: qalan kesip inc`u` baүcilarqa qalan kesmis`i   при облажении налогом не устананвливается налог на владельцев садов по наследству (USp 22<sub>1</sub>);  QALANC`I   сборщик податей (USp 14₈).

 145. «Ұлағ – повинность подводного характера, когда население должно было предоставлять лошадей и вьючных животных при движении маршевых команд, при переездах правительственных гонцов и курьеров, буде у них падут лошади, и т.п.».

ДТС 608:  ULAY   1. вьючное животное, верховой конь:  esak ulaү  kergak bolup   нужен был осел в качестве вьчного животного (USp 3₃);  2. почтовый транспорт на перегонах между станциями (МҚ І 122).

ДТС 314:  КӨLUҮК  (көлүк)   вьючное животное (МҚ І 392); іңак көlurlun toүlada oүuz  kelti   по реке Тогла пришли огузы с коровами и вьючным скотом (Тон₁₃).

ҚҚаз. КӨЛІК    транспорт.

ҚМоңғ. ХӨЛӨГ  лошадь, экипаж.

149. «О тюркских племенах, имевших своего государя и вождя» бөліміндегі Бекрин тайпасы туралы: «Они и не монголы и не уйгуры. Из-за того, что они живут в местности чрезвычайно гористой, они хорошо ходят по горам и все ходоки по скалам (қиячи)».

ДТС 406: QAJA   скала: telim so`zug uqsa bolmaz jalim qaja jiqsa bolmaz  нелььзя понять (смысла) много(словных) речей, (как) невозможно обрушить крутую скалу (МҚ ІІІ 20); quruү qajаta suv aqar   из-под сухой скалы потечет вода (ТТ VII 29₁₃).

ҚҚаз. ҚИЯ   скала;  ҚИЯШЫ   скалолаз, альпинист.

ҚМоңғ.  Скала –  хавцгай байц, цохно.

150.  «Тюркское племя киргиз». «Титул их государя – инал».

ДТС: INAL  1. cын женщины из ханского рода и простолюдина; 2. лицо, имеющее знатное происхождение, высокородный  (МҚ  122);  Іnal qaүan  – сын Капаган-кагана (Тон_31,45).

150. «Название другой области – Еди-Орун». Түсін: «Выражение Еди-Орун значит «Семь мест» или «Семь урочищ» (от урун, урундук – русское рундук).

ДТС 259:  JETI   семь:  jeti bori өlturdum   убил семь волков (Е 11₁₀); ДТС 259: JETTI  семь: jetti qat kөk   небо с семью сводами (МҚ ІІІ 27);  ДТС 372: ORUN   место: ol meni orundun turүurdi он заставил меня встать с места (МҚ ІІ 177);  ORUNLUQ   трон (КР 46₂).

ҚҚаз.  Жеті орын – семь мест; Орындық – стул, скамейка.

ҚМоңғ. Семь – долоо; Место – газар байр, суурь, суудал.

150.  «Государя тамошнего называли Урус-инал».

ДТС 614: UR бить, ударять:  ol ani urdi   он его ударил (МҚ І 333);  ДТС 616: URUS   драка, сражение: urus qilip   сражаясь (О а2); aliplar birda urusma    с богатырями не сражайся (МК І 182).

ҚҚаз.  ҰРЫС   сражение, битва, драка; ҰР   бей.  (Қазақ тарихындағы Ұрыс ханды «Орыс хан» деу қате!).

ҚМоңғ. Битва –  байладааи, тулалдаан; Бить – жанчих, зодох, шаах.

153. «Название этой местности Эргуне-кун. Значение слова кун – косогор, а эргуне –крутой, иначе говоря «крутой хребет».

 ДТС 177: ERGU  стоянка, жилище: kentu ergusinaru jadiltilar   они рассеялись по своим жилищам (ТТ VІ₄₆₄);  ERІG   место, местопребывание, стоянка: tort turlug erigda (төрт түрлі ерігдә)  в четырех разных местах (SUV 293₈); erig jer парн. место, стоянка: anc`a erig jerta bengu tas toqitdim   так на стоянке я велел водрузить «вечный камень» (памятник) (KTм<sub>13</sub>); erig ornaү парн. место,  местопребывание: alqu qamaү uc` odki burqanlarnin` erig ornayi   местопребывание будд  всех трех времен (Suv 682₁₇); ERGULUG:  ergulug-turүuluү парн. предназначенный для бытия, существования: maүoragilarnin ordulari qarsilari ergulug-turүuluү jer orunlari   дворцы магораги и места, предназначенные для их обитания (Suv 427₂).

ҚҚаз. Жергілікті – местный житель; Тұрғылықты – постоянное место (жительство). («Еrgulug-turүuluү» қос сөз болғандықтан мағыналас болуға тиіс). Ерулік – угощение у казахов соседа, прибывшего на новое местопроживание;

ҚТТС-233: ЕРУ, ЕРУЛЕ   аялдау; «Еру елдің ерулігі бар».

ҚМоңғ. Стоянка – зогсох газар, зогсоол, бууц; Местожительство – оршин суух газар, суудаг газар, суурин нутаг.

153. «Значение слова кун – косогор».

ДТС 455: QON   оседать, поселяться, избирать местом жительства: jazi qonajin   поселюсь на равнине (KTм₇); QONAL   поселяться, проводить ночь: baliqqa tegdim qonaldim aldim   дошел до города, поселился и захватил (O a₁);  QONYU   место пребывания, жительства; жилище: ariү jaruq kuclug fristilarnin qonүusi  жилище чистых, светлых, могущественных ангелов ( Маn І 27₃₅).

Олай болса «Ергене кун» мағынасы қазақша «еру жасаған тұрғылықты қоныс» болмақ.

ҚҚаз: ҚОН   ночевать, оседать; (Қоныс – поселение).

ҚМоңғ: Поселятся – нутаглах, суух, суурьших, байрлах.

Бұл сөзге көне түрк тілі сөздіктеріндегі ұқсастары: МҚ № 3354. Кун (көн) – укрощать, исправлять, и т.п. «ат көнді».

153.   «Обак – те, кои принадлежат к определенным кости и роду». Түсін: убақ (или обог, обох) – род. В ркп. В и у Березина, вместо слово убағ употреблено  тюркское умақ также в значении рода. Слово это то же, что и уймақ, иногда  производимое и пишущееся как аймақ».

ДТС 362: ОВА   род, племя (МҚ І 86).

153.  «…что и уймақ, иногда  производимое и пишущееся как аймақ» и в этой последней форме обозначает некоторые кочевые племена в Северном Афганистане»…

ДТС 279:  JUMYI  (JUMYU)   все: kisi jumүi keldi   все люди пришли (MK III 35); JUMIN- возвр. от jum- (МҚ ІІІ 86);  JUMDAR   собирать, накапливать: оl kisini jumdardi   он собрал людей  (MK III 98); JUMIT – побуд. от jum- собираться: kisi jumitti   люди собрались (МҚ ІІ 317); JUMIS`:  is jumis`is`; IS- дело, работа: jaraүliү eranka  bujurdi isi   он поручил работу подходящим мужам (ЖБ 6<sub>11</sub>); JUMISС`І:  работник, слуга: otru ol jumisci jeklar kelip izdap…  затем те слуги-демоны пошли, искали…(Suv 13₁₉); JUMISС`І  II ангел (МҚ ІІІ 12).

ҚҚаз. ҰЮ   объединяться;  ҰЙЫМ    организация. (Ұйымдас – организоваться; Іс – дело, работа, труд;  Ұйымдасып  істеу – организованно работать;  Ұйым+Іс= жұмыс;  Жұмысшы – рабочий, слуга).

Осы «Ұйым, ұйымдаспақ» сөзінен ұйымақ, Йемақ хандығының атауы шыққан («Қимақ» емес!). Кейбір түрк тайпаларының диалектінде  уймақ болып, одан Аймақ сөзіне айналған. Жұм, жұмылдыру, ұжым, ұжымдасу, т.б. осы сөзден.

ҚМоңғ. Объединиться – нэгдэх, хамртах. Работа – ажиллагаа; Аймаг – административная единица, и др. Аймаглах – группировать, разделять, собирать.

Қазіргі моңғол тілі қазақ-түрк тіліндегі «ұю, ұйым» түбірі сақталған сөздің тек «аймақ» деген дайын және бір мағынадағы түрін ғана алғаны байқалады.

Осы жерде ҰЮ  сөзінен туған тағы бір сөзді айта кетейік. Ол – ұйғыр сөзі. «Жами` ат-Тауарихтың» І т.1к. 83-84-беттерінде: «Тем, которые примкнули к нему и стали его пособниками, Огуз положил имя уйгур. Слово это тюркское, и его значение на персидском языке будет – «он присоединился к нам и оказал помощ и согласие» делінген. Орыс тіліне аударушылар түсініктемесінде: «Т.е. автор допускает, очевидно, происхождение этого слова от глагола  уймақ (уюмақ) – пристать, присоединиться, стать участником чего-либо» дейді. Бұл да қазақ тіліндегі ҰЮ – ұйысу, ұйымдасу, (ұжым), т.б. түбірі де, мағыналары бірдей сөздерге келеді. Түрк тайпалары Тұран жерінің әр түрлі өлкелерінде, әр ғасырларда ұйысып  «Ұйғыр» аталатын бірнеше қағанаттар (тайпалар бірлестігін)  құрған. Солардың бірі ІХ ғасырда Өтукен жерінде ұйысса,  Х ғасырда Ертіс бойында да Ұйымақ (Қимақ) мемлекеті құрылған. Хорезм шаһы 1198 жылы жаулаған Сырдария бойындағы Сығанақ қаласының билеушісі Қайр хан да «Жами` ат-Таурихта» ұйғыр ханы аталады. Шыңғыз ханға 1209 жылы өз еркімен қосылған Шығыс Түркстандық ұйғыр билеушісі және айтылған. Бұл – ерте замандарда «ұйғыр» деп жеке бір этносты емес, қандай да бір түрк тайпаларының ұйысып мемлекет құруын, бірлестіктерін, одағын атағаны байқалады.

ДТС: jus`  огуз. скопление; JUK   собирать, накапливать: іюimni ogar men/ biligni jukar men   я восхваляю бога, я накапливаю (благодаря ему) знания (МҚ ІІ 243);  IJIN  1. вслед за, следуя (Suv 101₁₈); 2.соответственно, согласно  (Huen ₁₆₉).

Қазақтың «жүз» сөзі осы «ұйыс» болса керек: «Ұлы ұйыс. Орда ұйыс, Кіші ұйыс».            

154. «Слово же монгол сперва звучало (букв. было) «мунгол», то-есть, «бессильный», и «простосердечный»;

Рашид ад-дин. «Огуз-нама» шығармасында (28-б):  «Огуз стал называть их могал,  что оз­начало: «Будьте всегда опечаленными, стесненными инесчастными. Носите собачьи шкуры, ешьте только дичь  и никогда после этого в Туркестане не появляй­тесь!». [Поэтому, согласно вере туркменов, монголы проис­ходили из рода Кор-хана, Коз-хана и Op-хана и явля­ются владыками восточных краев».

ДТС 350: МUҢ  потребность, нужда, забота; страдание, горе: көңүл бүтмәсә ергә артұқ муң ол – если в сердце ненадежно, мужу лишнее страдание (ЖБ 163₉); ДТС 350: MUNQUL- неразумный, глупый, лишенный рассудка: toz topraqqa batilip turqaru munqul ertilar   погрязнув  во прахе (топыраққа), они были лишены рассудка (ТТ ІІІ₂₇);  -Ср. munqul;

Алайда көптеген тарихшылар «моңғол» сөзін қытай тарихнамаларындағы («История династии Тан») «мен гу» делінген екі иероглифтен шығарып жүр (мағынасын білмесе де). Меніңше «моңғол» – «мұң» буынды мұңды немесе мұнку (санасы мұнарту) емес, «бен,  мен» түбірінен басталатын «меңгү» ( мәңгі, мәңгілік)   және  «ел» сөздерінен. (Қараңыз: «Бенгу ел –  мәңгі ел» (КТм₈).

ДТС 346: MENGU  вечность, бесконечность (МҚ ІІІ 378): erat qot tila`k  arzu mengu tila`  оставь покой, просьбы и мольбы, проси о вечности (ЖБ 374₂);  MENGULUG  вечный, бесконечный;  asiү qildin өzkә ac`u meңgulug   ты принес себе бесконечную пользу (ЖБ 306<sub>16</sub>); MEҢKU` (меңгү): meңku qaja  «вечная скала», памятник  с письменами (Е 39₅).

154. «По-монгольски қиян значит «большой поток», текущий  с гор в низину,  бурный, быстрый и сильный. Так как кияны были отважны, храбры и крайне мужественны, то это слово положили их именем. Қият – множественное число от киян;

Қытай деректерінде  «құян» делінген. Меніңше бұл: құй, құйған, құйылған сөздерінен туған.

ДТС 464: QUJ  лить, наливать: -qujdi bulut jaүmurin  (құйды бұлт жаңбырын) – туча пролила дождь  (MK III 39); QUJUN : ol ozuna suv qujundi (ол өзіне су құйынды) – он налил себе воды   (MK III 191).

ҚҚаз. ҚҰЙ   лей, наливай. (Құйын(у) – обливайся водой).

ҚМоңғ. Лить – асгах, хийх; (Лить воду – ус асгах; Поток – усны урсгал; Горный поток – уулын усны).

155.   «Мунгэду же значит «человек, у которого много родимых пятен».

ДТС 343: МЕҢ   родимое пятно; родинка (МҚ ІІІ 359): аniң basinda atasluү jaruqluү  bir meңi bar erdi  на ее голове было огненное, сверкающее родимое пятно (ЛОК 7₄).

ДТС 343: МЕҢLIG   имеющий родинку, родимое пятно (МҚ ІІІ 359).

ҚҚаз. МЕҢ    родинка; (Меңді – человек с родинкой).

ҚМоңғ. МЭНГЭ  родинка.

156.  «Улакчин-волчица»

ҚҚаз: ӨЛЕКШІН (көне);  Қасқыр мен иттің, жолбарыстың ұрғашысы ( ҚТТС 651); Жанақ ақын: «Өлексе өлекшіннің аңдығаны, Арлан бөрі соғады тау сағадан»; Дулат Бабатайұлы: «Атқа мінер ауылда, Итше ілініп ылықты»;  Қазыбек бек кітабы (68-б.): «Терістік етегіндегі қамыста сарымағын ерткен жолбарыс, өлекшін толып жүреді екен».

Осы сөз ластықты білдіретін көне түрктік «ылығу» (былық, былығу) сөзінен туған сыңайлы:

ДТС 218: ILIQ  портиться, оскверняться: bu bir qac` nen` ol kor kisiga javuz/ muni bilsa janluq iliqar etuz   эти несколько вещей плохи для человека,/ если человек усвоит их, он испортит себя (ЖБ 36₈);  ILIQTUR - побуд. от iliq -:   bu… jer orunqa…qiү jam ariүsiz uza  iliqturүu-oq ermaz   это... место ... не следует осквернять навозом, мусором и нечистотами (Suv 341₂₄).

ҚМоңғ. ӨЛӨГЧИН (чоно, гичий чоно)  – волчица.

157. «Он был начальником телохранителей». Түсін: «Термин қурчи происходит, очевидно, от монгольского хорчі - стрелок. Монах Иакинф хорци переводил тоже понятием «сайдашник» (садақшы.-Х.Қ-А), т.е. «конный воин, вооруженный луком и стрелами». Но с другой стороны, в тюркских языках слово құр означает «оружие», а от этого слово қурчи будет означать оруж»тиеносца. Проф. Березин производил это слово от қуруқ – заповедное, запретное – в з начении телохранителя, приставленного к заповедному». В Бухарском ханстве 17 в. Мы видим слово қурчи в значении охранника, телохранителя...

ДТС 458:  QORI  оберегать, охранять: otiү qoridi   охранял пастбище (МҚ ІІІ263).

ҚҚаз. ҚОРЫ  охраняй. (Қорушы – охраняющий, оберегающий. Қару – оружие).

ҚМоңғ. Охранять – хамгаалах, сахих. («Сахих» – қазаққа да парсы тілінен енген  саг (ит), сақшы сөзінен болар).

159. «Охраняют запретное, заповедное их место (ғуруқ) с  великими останками Чингиз- хана»

ДТС 458:QORIG (Қорығ) угодия феодала, запретные для посторонних, обычно     охраняемые, заказник, засека  (МК І  375);  QORUҮС`І   сторож, лесник в засеке (МҚ ІІІ 242).

ҚҚаз. ҚОРЫҚ   заповедник; (Қорықшы – сторож заповедника).

ҚМоңғ. ХОРИОТАЙ, ХОРИУЛТАЙ  запретный.

159.  «Они суть простые рабы» Түсін: «В тексте уталу буғул; монг.өtөle bogol –  простые рабы. (См.Б.Я.Владимирцов. Общественный строй монголов, стр. 68.).

Ал «Жа-Т»  І т. 2 к.15-бетінде: «Значение утэгу-богол то, что они являются рабами и потомками рабов предков Чингиз-хана» деп, түсініктемеде: «В рукописи аутку-бугул, где аутку соответствует тюркскому өтекү, монг. өтегү – старый, древний; бұғұл – монг. боғол (боол) – раб, откуда аутку-бұғұл – древние рабы, то же, что в монгольских источниках унаған-боғол – исконные рабы какого-либо рода или дома, потомственно ему служившие» делінген. Дұрысы «простые рабы» емес, «древние рабы». Бұл жерде де 127- беттегідей  Өтукен сөзі тұр:

МҚ № 926: Өткунш – «рассказ». «утунш уткунди» он рассказал историю»; Өткен-история, буквально,  «то, что было, прошлое».

ҚҚаз. ӨТКЕН   прошедший, старинный, древний, исторический, минувший.

ҚМоңғ. ӨТЛӨХ  стареть;  (Исторический – түүхэн; Старый – өвгөн).

ССТ-МЯ: эвенк.  ӨТЭЛЭ  прежде, раньше, давно;  якут. ӨТӨХ  место, где ранее стоял дом, пепелище.

159. «бұғұл – монг. боғол (боол) – раб».

ДТС 80: БАЛА- слуга, помощник (особенно в сельском хозяйстве) (МҚ 547₁₇);  BOLUS  помощ, поддержка: ol mana bolus qildi   он оказал мне поддержку (МҚ І 367); BULUN   пленный: ol bulunuү bosatti    он освободил пленного (МҚ ІІ307); -bulun qil bulun qilip basi  jarip   захватив в полон, раскроив ему голову (МҚ І 399).

Осы түрк сөзінен орыстың «полон, полонить» –  тұтқындау сөздері шыққанын көреміз. ССТ-МЯ: эвенк. БОЛ   раб, слуга.( от тюрк.-делінген).

Татар тілінде «бала» – малай. Орыс тіліндегі  «малой, добрый-малый» – кішік, қызмет қылуға  дайын тұратын кісіге айтылады;

ҚҚаз. Болыс – помогай; Бала – ребенок. (Бірақ, бұрын «бала» деп жалшы, қызметшілерді атап, ал өзінен туған  перзенттерін «бала»демей – ұл немесе қыз деп атаған болса керек); Қолбала (құлбала?) - мальчик на побегушках. Болысу – помогать. «Бол, бол!» – быстро, завершай (работу).

ҚМоңғ: БООЛ  раб.

Сонымен, «Өтеле, өтегу боғол» – көне мәңгіелдік түрк тіліндегі «байырғы қызметшілер» деген сөз екен.

 161. «Значение слово «мэргэн» таково: тот, кто метко стреляет» (стрелок).

Алтай тілі тобы халықтарының көбіне (эвенк, манжұр, түрк, т.б.) ортақ сөз.

ҚҚаз. МЕРГЕН   меткий стрелок.

ҚМоңғ. МЭРГЭН   1. мудрый; 2. меткий; (Стрелок – бууч, буудагч).

163. «Его называли Далан-Туркакту-Тукучар по той причине, что он производил устройство плотин». Түсін: Березин: от монг. даланк – «плотина» и торгахту – «удерживающий плотиною»«.

ДТС 529: TALUJ  океан, море: ilfaru` s`antun jaziqa tegi auladim talujqa kic`ig tegmadim  вперед до Шантунской равнины прошел с войском, до моря немного не дошел (КТм3).

ССТ-МЯ 193: ДАЛАИ  эвенк. море; якут.  Далаі   масса воды, водный мир, многоводное море (река, озеро); ДАЛАН  маньч. – запруда, плотина; Эвенк. - наводнение;  (Алтай тілдік тобы халықтарында  мол су мен оны бөгейтін құрылыстарға қатысты қолданылатын, түрк тілінен енген сөз).

ҚҚаз. ДАЛА  степь;  (Дали,  далиған – широкая;  (Тибет дінінің басшысы «Далай-лама» лауазымы осы түрк сөзінен).

ҚМоңғ. ДАЛАЙ (тэнгис) – море; океан.

  163. «торгахту»  – «удерживающий плотиною».

ДТС 588: TURQUN   turqun suv-стоячая вода (MK I 440); TURUN   приостанавливаться (МҚ ІІ 146).

ҚҚаз. Тұрғызу – устраивать;  Тоғышар – человек занимающиеся вещизмом.

164. «Мисар-Улук». Значение слова «улук»: человек, который ничего не боится; этим названием обозначают также труп. ...когда он засыпал, то не просыпался три дня».

ДТС 383: OLӘK, OLUK  мертвец: өlәkin tiirigka qumaru so`z ol   от мертвых живым в наследство (достанется) слово ( ЖБ 19₁₉).

ҚҚаз. ӨЛІК   труп.

ҚМоңғ. Труп – хүүр, үхдел, үхээр, яс, шарил.

167.  «Первый сын Конкотан. Значение этого слова – «большеносый».

ҚҚаз. Қоңқа+танау  –  большеносый, точнее – «человек с большой ноздрью»;  ҚТТС- 519: ТАНАУ  – мұрынның дем алатын қуысы. «Танауы шелектей болды»;  Қоңқи, қоңқақ – дөңес мұрын.

ҚМонг. Нос –  хамар; Носатый – том хамартай, маңдгай хамартан; (Ноздря – хамрын нүх).

ССТ-МЯ: якут.– Таны – ноздря, крыло носа; эвенк:-Танаһун – ноздря, крыло носа.   

 (Кейінгі моңғол тілінде «мұрын» сөзі  «хамар» деп айтылатын болғандықтан 1310 жылдан («Жами` ат-Тауарихтан») кейін жазылған Әбілғазының «Түрк шежіресі», «Алтын тобшы», т.б. еңбектерде «Қоңқотан» сөзі  «Қоңкамар» деп жазылып, «үлкен мұрынды» деп  түсіндірілген).

167.  «По-монгольски же «чин» – значит «крепкий», а Чингиз – множественное от него».

ДТС 150:  C`IҢ-  (чің,шің) c`iң` et- изобр. звенеть (в ушах)  qulaqin c`ің etti   у меня в ушах зазвенело  (MK 600₁₃); CINRAQ (шіңрақ): cinraq un (чіңрәк үн) – звонкий звук (МҚ 611₁₃).

ҚҚаз.ШЫҢҒЫЗ «шың, шің (шыңғырлау)» еліктеуіштерінен пайда болған «Шыңдалған» сөзінің «Шың» буыны және «ғыз» күшейтпелі жұрнағынан пайда болған сөз. Шыңғыз – закаленный, крепкий ( от шың, чиң - изобр. от звона металла при обработке);  2). - ҒЫЗ - көне түрк тіліндегі сын есім жұрнағы (нық+ғыз–нығыз, нақ+ғыз–нағыз. Осы «ғыз» жұрнағы жайлы Т.Әбенайұлының «Шыныңа көш, тарих» кітабынан қараңыз).

ҚМоңғ. ЖИНГЭРЭХ   звон железа.

(«Шыңғыз» сөзі туралы Г.Рубруктің 1255 ж. жазған   «Путешествие в восточние страны» (Алматы,1993 ж.159-160 б. ) кітабынан: «Они называют Чингиза звоном железа, так как он был кузнецом»).

170. «Эмиров и простонародья». Түсін: «В тексте – қарачу, что соответствует монгольскому харачу – «простой народ, чернь» (см. Б.Владимирцов, стр.70).

ДТС 423: QARA   чернь, простой люд, подданные правителя; susi keiti qarasin jigdim begi qacdi   его войско пришло, простой люд его я сокрушил, а беки бежали (О а₁); QARAC`I  нищий, попрошайка (МК 445).

ҚҚаз. ҚАРАШЫ  чернь, простой народ.

«Кенеке, жақсы көрсең қарашыңмын,

Жек көрсең де өзіңнің алашыңмын.

Абылайға алты қатын алып берген,

Атығай-Қарауылдың баласымын». (І.Есенберлин. «Қаһар» романы.  «Кенесары ханға айтқан Арыстан ақынның өлеңі» деп берілген.

ҚМоңғ. Простонародье – энгийн ард, харц ард, борчууд.

171. «Третий сын –Уряут-Килингут. Так как он был кос, то стал называться этим именем».

ДТС 441: QIJIQ   косой, кривой (МҚ ІІІ 167); QINIR  (kыңыр)  – косой, косоглазый:  eki kozi qiңir  косой на оба глаза; QIJA  qija baqma   не смотри косо (ЖБ 239₇); QILIN  делаться, образоваться.

ҚҚаз. ҚЫЛИ  косой; (Қыли көз – косоглазый; ҚТТС-781:  Қыли-қисық, қиғаш көз. Қылилан – көзі қыли боп қалу).

ҚМоңғ. Косоглазый –  хялар (?), нүдгей; онигорууд, ази хүн.

171.  «Чингиз-хан сделал их тарханами».  Түсін:  «Термин тархан (монг. дархан) означает человека, которому прощаются девятикратные преступления, который освобождается от несения повинностей».

ДТС 538:  TARQAN (тарқан) - титул (Маn ІІІ 34₆): ajluc` tarqan; altun tarqan; oүul tarqan; TARQAT-мн.ч. от  tarqan (MЧ ₂₆).

ҚҚаз. ТАРХАН  (көне сөз)  – титул, освобождающий от налогов, наказаний определенный раз. (Қазақ Жәнібек тархан. ХVIII ғасыр).

ҚМоңғ. ДАРХАН   мастер,кузнец.

171. «Потом стал телохранителем (казикту)».  (111-беттегі анықтаманы  қараңыз).

175. «Харкай – имя, а Джеун значить – «левый».

МТКС148: қытай сөзі. – zhong;  Jong – левый.

ҚМоңғ. ЗҮҮН  левый.

«Жоңғар» сөзінің алғашқы буыны қытайдың осы сөзінен.

 175. «А тех, что сидят в степи, называют кэхэрин-баяуыт» (степные баяуты).

ДТС 445: QIR  1. плоскогорье (МК І 324); 2. поле; jazi tag qir   равнины, горы, плоскогорье (ЖБ 16₁₃); ДТС: QIRA  поле; Ic` qirata sekiz siq jer   на внутреннем поле восемь сыков земли (USp 55₆).^.

ҚҚаз. ҚЫР  степь. (Қырдың баяуыты); Қырқа, қырат – плоскогорье.

ҚМоңғ. ХЭЭР  степь

 177. «Его  возвеличили, сделали почетным, и он стал принадлежать к числу унгу-бугулов» . («Жа-Т» І т. 2 к. 15-бетіндегі осы сөзге берілген анықтаманы қараңыз).

181.  «Этот человек достоин оплакивания». Поясн. «В тексте джиламиши, повидимому, является прошедшим причастием глагола джигламак – «плакать, оплакивать».

ДТС:  IYLA   плакать : oүlan iүladi   ребенок плакал (MK I 286);  МҚ № 6155: Йығла;

ҚҚаз. ЖЫЛА  плакать; Жыламақ – оплакивать;

ҚМоңғ: Оплакивать –  уй гашуу болох.

181. «Таргутай-Кирилтук, а значение слова кирилтук- «скупой» и «завистливый». Қате, дұрысы: «Тарғытай-Қырылдақ»;

ДТС  446: QIRIS`- от  qir: ol man`a jer qirisdi   он помогал мне соскабливать землю (МҚ ІІ 98); QIRIL   быть соскобленным: Qar qirildi   снег счищен (соскоблен) МК ІІ 134).

ҚҚаз. ҚЫРУ  скоблить; ҚЫРЫЛДАҚ  хриплый, человек с охрипшим голосом.

ҚМоңғ. Скупой – нарийи, чавдаг, харам;  Завистливый – атаархаг; Хрипло – хархиран (?).

186. «Был эмир по имени Тугай-Кулакай, его также называли Тугай-Кахурин. Значение слова «кахурин» – «вор» и «лжец».

ДТС: KUR, KURLUK   обман, хитрость  (Uig II 77₂₆); QAQ  стучать, ударять, бить (зацепить, урвать. Х.Қ-А.):  ani basra qaqti  (MK II 293); OYRI   вор, грабитель: oүri erig cubartti   вор раздел мужчину  (MK III 429); ОYURLA   воровать, грабить: er tavar oүurladi   мужчина украл имущество (МҚ І 300); URUNC` взятка, подкуп: urunc` ol buzuүlimis` isig  подкуп портит выправленное дело (ЖБ 132₁₃).

ҚҚаз. ҰРЫ   вор, грабитель; (Ұрлау-воровать. Қақ - 1.ударять. 2. урвать. (қағып, қақшып кету). Келтірілген түрк сөздерінің  түбірінде «қағу, ұрлау» мағынасы бары байқалып тұр.

ҚМоңғ. Вор – хулгайч; Лжец – худалч.

186. «Чингиз-хан сказал: «Оставь мне... золотую чашу, из которого я пью кумыс».

ДТС 444: QIMIZ   кумыс:   qimiz sut ja jon jaү  ja joүrut qurut   кумыс, молоко, или кусок жира, или простокваша и сыр (ЖБ 264₃).

ҚҚаз. ҚЫМЫЗ   кумыс.

ҚМоңғ. Кумыс –  айраг.

Егер Шыңғыз хан «моңғол тілінде» сөйлесе  «... из которого я пью айраг» деген болар еді.

186. «Однажды ночью он возглавлял»... В тексте стоит башламаши (от глаг. башламак – предводительствовать, стоять во главе чего-либо, начинать). Проф. Березин производя его от монгольского башлаху – «прилежно заниматься», которому соответствует тюркский глагол беслемек – «питать» слово басламиши означает «прилежное занятие».

ДТС 88: BASC`I  руководитель, глава : ol bascilar evrilgu ol  главы стран переменчивы (Suv 562₁₁); ВASLA управлять, возглавлять; , ВASLAMAQ   управление, командование: edi-ok uluү is bu su baslamaq   ведь это очень большое дело – командование войском (ЖБ 120₁₀).

ҚҚаз. БАСШЫ глава, начальник; (Бастамашы – возглавляющий, инициатор, предводитель).

ҚМоңғ. Возглавить – толгойлох, тэргүлүлэх, манлайлах; Предводитель – толгойлогч, манлайлагч.

186. «Орду,  ев-угланов,.. отдал жене, подарив ее Кэхтэй-нойону». В тексте «ив-угланан;».

ДТС 370: ОRDU   ставка, резиденция хана, дворец: qan olurupan оrdu japmis   хан сев на престол, построил резиденцию (Т  ІІ₄₁); ordu basi -дворецкий (МҚ І 124); ordu qars`i - парн. Дворец; QARS`I   дворец: qars`і  korup… увидев дворец... (MK III 374);  ic`ip qarsiqa kirma ozni tutun   выпив, не ходи во дворец, воздержись (ЖБ 296₁₀).

ҚҚаз. ОРДА  ставка, резиденция хана, дворец; (Алтын Орда).

ҚМоңғ. ОРД, ОРДОН (харш) – дворец.

МТКС. Орд(он)  түрк. Оrdu; харш.

М.Қ. № 1825: «Кашғар называют урду канд «город проживания», потому что в нем проживал Афрасийаб, находивший приятным его воздух».

186.  ” ев-угланов”  (үй оғландары, ұлдары).

ДТС162: EB (үй)   1. дом, жилище, становище, семья, домочадцы; Ebi on kun onra urkup  barmis   его семейство уже за десять дней, испугавшись, ушло (МЧ₃₁);  eb, ef, ev, uj; EBLA  (Үйле, үйлі ет, үйлендір) – женить, наделить жилищем; Ebiadim oglun (үйледім ұлымды) – наделил сына жилищем (С₆); UV дом (МҚ І 81).

ДТС 363: OGLA   юноша (МК І  129); Oglanim  мои сыновья (КТм₁).

ҚҚаз. ҮЙ  дом; ҰЛАН (оғлан) – сын, сыновья, юнец; Үй оғландары –  үй қызметшілері. (қолбала)  – буквально, домашние слуги-юнцы;

ҚМоңғ.  Дом – гэр. (Түрктің «кір» сөзінен: ДТС 308: KIR  входить, проникать внутрь чего-то;  Kisi kirmaduk elka` kirsa`qali  если человек входит в страну, в которой он не был (ЖБ 47₂).

187.  «Мазук-кушчи, который был старшим начальником сокольничих (кусчиан)» . (117 беттегі «құсшы» сөзіне анықтаманы  қараңыз).

187. «Он был его сутуксун(ом), то есть подобным шихнэ (наместнику). Березин считал монг.словом суту корсеу – «отборный, умный» – и переводил: «был его избранный, т.е. подобный правителю».  (І т. 2 кіт.  267 бетінде  сунгусун делінген).

ҚҚалм. ШҮҮГГДСН  отборный.

ҚМоңғ: Отборный – шилмэл, шалгарсан.

   187. «В юности его называли Ная-Джусур. Значение слово жусур было «лицемер» и «бесстыжий».

ДТС 288: JUZ    лицо ( ТТ ҮІІ 23₆);  JUZC`I    лицемер: kim ol juzci ersa kisi jegi ol/ kerak ersa jeglik jorta juzci bol   кто лицемер, тот хорош среди людей/ если тебе нужны блага, будь лицемером (Юг В₄₀₉).

ҚҚаз.  Жүзі қара – бесстыжий (букв. черноликий).

ҚМоңғ. Лицемер –  бялангач, гоёч, засдаг; Бесстыжий – ичгүүргүй, ичгүүрээ алдсан.

187. «Говорят, что Чингиз-хан сделал онгоном одного человека из племени баарин подобно тому, как делают онгоном коня и других животных, т.е. никто на него не будет притязать»... Түсін: «Термин ункун или унгун в средневековых тюркских языках – обозначает знак собственности на скоте; также – птицы, чтимые у тюркских племен. (см. Л.Будагов). К данному тексту Рашид ад-дина эти объяснения не походят, и из дальнейших слов историка видно, что термин онғон, онқон (ункун) означает тотем племени.

«Жами` ат-Тауарих» Оғыз ханға қатысты бөлімінде (І т.1 кіт.88-б.): «Первый – Кайн, т.е. крепкий: Тамга .... ; Онгон – белый сокол; Часть мяса – правая лопатка;» дегенде Қайы руының таңбасы мен тотемі, сыбағасы туралы айтқан. Қ.Жалайырдың «Жылнамалар жинағын» қазақшалап шығарушылар  «Онқұн» сөзін «ұран» деп аударған.

ТурРС 690: ONGUN – 1.тотем; 2. герб; ONGUNCULUK  -  «тотемизм» делінген. Ендеше Шығыз-хан әскерінің аяғы тимеген Түркияның оғыз түрктерінде бар бұл сөздің ешқандай да «моңғол сөзі» еместігі анық.

189. «Янги-беки. Следует читать – беки, это повидимому, не собственное имя, а звание, которым Чингиз облек достойнейшего представителя племени баарин».

ДТС 91: BEG   правитель, вождь, бек, князь, господин: alti baү bodunda beg ertim  я был правителем у народа шести багов (Е 1₂);  qul begka titti   раб воспротивился господину (МҚ 412₆);  beg (lar) bodun   правители и народ;  beglari jema boduni jema tuz ermis`  их правители и народ были верны (КТб₃).

ҚҚаз. БЕК   (көне) – правитель, вождь, бек, князь, господин.

Қазір де: Тұрысбек, Бекарыс, т.с. кісі есімдерінде кездеседі. Бекем, берік – крепкий. (Түрктің «Берк» сөзін кері оқығаннан орыстың креп, крепкий, укреплять,  крепость, т.б. сөздері, ал «Беркле» сөзінен беречь, бережный, т.б. сөздері пайда болған).

МТКС: БЭХ. түрк. «бек».

189. «называют «конюхом Янги» (ақтачи-и Йанги)»

ДТС  65: АТ   лошадь, конь:  at qaүatir ud azliq boldi   лошадей, мулов и быков было мало (ЛОК 31₃); At adүir; at ajүir кони:  mingu at adүir   кони для верховой езды   (ЖБ 264₂);  AQI   очищенный (МҚ І 90).

ҚҚаз. АТ  конь, лошадь; АТШЫ  конюх;  ҚТТС 69: Ақта І. піштіру, кестіру, тарттыру; ІІ. үйді әкпен тазарту; дәнді дақылдарды қауызынан арылтып тазалау; (33 б).

ҚМоңғ. АГТАЧ  табунщик,  конюх; (Конь, лошадь – морин, морь;  Агтлах – кастрировать, оскоплять; холостить/кастрировать жеребца, табунщик, конюх).

«Ақташы» – айғырды «ақтап, арылтып, тазартып» пішіп ат жасаушы  мағынасынан шыққан,   ал  «ат» – осы сөздің қысқартылып айтылуынан пайда болған сыңайлы.

 189. «называют также «нижним конюхом» (дуруджи-актачи).

ДТС 161: DURUD  (парсы тілінен енген) - durud ol odurmis` rasulqa salam  хвала и поклон пророку, избранному (богом) (ЖБ 3₁₆).

ҚМоңғ: ДОРД  нижний.

190.  «Мукур-Куран. Значение слово «куран» – «человек со сварливым и нудным нравом, как пила».

ДТС: KURA    грести, скребать (МҚ ІІІ 263);  QIRIL  быть соскобленным: Qar qirildi  снег счищен (соскоблен) МК ІІ 134).

ҚҚаз. АРА   пила. КҮРЕ  (күреу, қыру)  – сгребать, скоблить.

ҚҚалм. ҺАР КӨРӘ  ножовка.

ҚМоңғ. ХҮРЭХ  нудный; ХӨРӨӨ  пила.

191.  «Дали ему гур-ханский титул» В тексте лақаб-и гур-хани.  Титул  гур-хан носили владыки кара-хитаев. Это слово значило «хан ханов».

ДТС: GU- усилительная частица: bodka korugma beglar-gu janiltac`i siz  вы, беки, взирающие на престол, склонны впадать в ошибки (КТ м<sub>11</sub>);  YUR (QUR)  положение, чин, достоинство, ранг:  meniң qurim uliү   мое положение высоко (МҚ І 324); kic`ig qur uluүlar ara kirmasa   низкие по  положению не (должны) иметь дела со знатными (ЖБ 193₂).

Гүр – жоғарғы, бас лауазымды мағынасындағы сөз екені байқалады. Қазіргі моңғол тілінде «мемлекет» мағынасын білдіретін «гүрэн» сөзі сақталыпты. Ендеше гур-хан мағынасы «мемлекет ханы, бас хан» болса керек. Әңгіме Қидан (қара қытай) ханы туралы. «Гүр» де, «хан» да түрк сөзі болуына қарағанда, қидандар түрк тілінде  сөйлегені байқалады. Үргенш қаласының бұрынғы атауы «Гүркенш» те  бас кент (астана)  мағынасындағы сөз  екен.

192.  «Перед тем именем Кушаула было другое какое-то слово, когда же все то войско, которое выделили из десятков, отдали ему, то его назвали этим именем»... Т.е. разумеется происхождение имени кушаул (кошаул) от тюркского глагола қошмақ – соединять, присоединять; отсюда қошаул – группа юрт или кибиток кочевников, огороженным легким камышевым забором».

ДТС 460: QOS   соединять, присоединять, добавлять: il qojqa ec`ku qosdi   он присоединил к овце козу (МҚ ІІ 14);  QOSUL- страд. от qos - быть присоединенным:  olug bila qosuldi  он соединился со смертью (МҚ ІІ 128).

ҚҚаз. ҚОС   соединяй, объединять.

ҚМоңғ: Соединять – холбог, залгах.

193. «Обычай монголов таков: младшего сына называют отчигин по той причине, что он пребывает в доме, а огонь является центром домашней жизни»;

Түсін: «Акад. Владимирцов: «по древне-монгольским обычаям основное наследие отца доставалось всегда младшему сыну, который являлся хранителем домашнего очага и потому величался «князь огня» или  «владыка, хозяин» (стр. 49)».

Сөйтіп «отчигинді»: «оттегін» немесе «от иесі, от егесі  (отигәсі, от иясы, т.с.) сөзден шығарған. Әрине «от, отшы, от жақ, ие, еге, тегін» сөздерінің баршасы түрк тілінде ежелден бар сөздер. Мұны  ДТС («Көне түрк сөздігі») жинағынан  да көреміз.

ДТС 373:  OT   огонь: ot onar erti   огонь полыхал (Маn ІІІ 23₁); OC`AQ (ошақ) - очаг, печь (ТТ VІ ₈₆, МҚ І 64, I 490); - Ср.ocuq, otcuq; OTCUQTAQI (ошуқтағы)   находящийся в очаге: otcuqtaqi ot qutluү  благословен огонь в очаге (ошақтағы от құтты) (TT VII 1);  -402: IGA  (игә)(ejin, ija, ijin)   хозяин: ev igasi – хозяин дома (TT VII 28₁₇).

ҚҚаз. ОТ   огонь;  ЕГЕ  (ие, иесі) – хозяин; От егесі (от иесі) – хозяин огня.

ҚМоңғ. Огонь – гал; ОТУГ  огнище.

МТКС: ОТ түрк. от;

Енді екінші пікірді көрелік:

ДТС 547: ТЕGIN  титул, присоединяемый к именам младших членов ханской семьи; принц   (КЧ 24; МҚ І 413; КР 22₂). – alp tegin, kul tegin.

Орыс ғалымдарының аудармасына сүйенгендіктен болар, «Моңғол тіліне кірме сөздер» жинағында да: «ОТЧИГИН» түрк сөзі екенін көрсетіп, моңғолшасын: «галын хан» (жалын  ханы) депті.

Қазақ халқында баланың кішісін  «кенже» атап, «қарашаңырақ иесі» дейді. Ал «отағасы» сөзін  үй ішінің, отбасының иесіне қолданады. Дұрысы «от егесі, иесі» болса керек. Өйткені «аға» деп кез келген жасы үлкен ер адамды жасы кішілер айта береді. Мысалы, ДТС 48: АQА   старший брат: men titsu aqam arcuuq bila ajtisip   я, Тытсу, договорившись со своим старшим братом Арчуком (МО 3₂).

Осы, «Отчигин» сөзі туралы І т. 2-к. орыс тіліне аударушылар тағы да екі рет, 8 және 37-беттерде түсініктеме берген: 2-кіт. 37-бетте: «послал к Тудур-билгэ-чигину»; «джигин – мнг. письм. (көне моңғол тілі» дегендері.-Х.Қ-А)  чигин (ср. мнг. термин одчигин – князь огня, господин огня, младший сын), тюрк. тегин – царевич, в тексте встречается как компонент при именах собственных лиц царского рода» дейді. Ал «Жа-Т»: «Обычай монголов таков: младшего сына называют «отчигин» – деуіне қарағанда, бұл тек хан тұқымына ғана тиесілі «тегін» сөзінен басқа, кез-келген отбасында қолданылуға рұқсат етілген сөз болуға тиіс. Ал «младший сын» мағынасы кенже ұл. Сондықтан «отчигин» – «отшы кенже» сөзінің ықшамдалып «отшы+кен (же)» деп айтылуынан пайда болған.

ҚҚаз.  КЕНЖЕ  младший, поздний ребенок.

ҚМоңғ. ХЭНЗ ХҮХЭД   поздний ребенок.

 

 

                          «Жами` ат-Тауарих»,  І том, 2 кітап (1-бөлімі).

 

                 Мұнда Шыңғыз ханның ата-бабаларының  тарихы баян етіледі.

 

7-бет. «...его кочевок. (тюрк. юрт, монг. нутуғ – участок земель для кочевья и то пространство, по которому кочевала какая-либо хозяйственно-социальная единица».

ДТС 282: JURT   1. дом, владение, страна:  Beduk  bir jurt el kun erdi  была большая страна и большой народ  (ЛОК 30 ₁);  2. руины, развалины (МК ІІІ 7);

ҚҚаз. ЖҰРТ (ел-жұрт) 1.народ. 2. участок земель для кочевья какого-либо рода, племени;  3. место, где ранее стоял дом, пепелище, руины.

Қалм. НҰТҒ  родина, родное место; НУТГЛХ   поселение; НУТГИН   местный;

ҚМоңғ. НУТАГ  родное место, регион, родина.

(«Нутуғ» сөзі «Жа-Т»-та жоқ. Орысшаға аударушылар кітаптағы сөздерге түсіндірмеде кейінгі моңғол тілінен қосып отыр).

8. «на подобие стены Александра, которую монголы называют уткух, а по-тюркски букуркэ». Түсін: «уткух» – чтение его не установлено. Имеющиеся варианты позволяют предположить два чтения: утку (х) и унку (х) (онгу). Второе название стены бұқұрқэ (В – тұқұрқэ) также встречается лишь у Рашид ад-дина. В тексте 1 кн. – букурк. (1 кіт. 140- бетінде « буркур» делінген. Алайда түрк тілі сөздіктерінде бұл сөздер суды бүрку мағынасында ).

ДТС 629: UT  отверстие, углубление (ТТ VII 36₇);  UTLUG  имеющий отверстие:  utlug jenc`u jerda qalmas   жемчуг с отверстием на земле не останется (МҚ ІІІ 30);  ӨТUR   сверлить, пробивать дыру: ol tam өturdi (өтүрді)– он пробил дыру в крыше дома (МҚ І 176); ӨТКUR -от өt- проводить, отправлять: ol evga bitig өtkurdi–он отправил  домой письмо (МҚ І 226);

ҚҚаз. ӨТ  проходи;  ӨТУ   проходить.  ӨТКЕЛ  переправа, брод.

ҚМоңғ. ХӨТӨЛ (зам, гарах зам, гарах газар, гарц) – проход.   

«Жа-Т» бұл арада «қорған қабырғасы» (стена) туралы емес, одан өтетін өткел (қақпа) жайында жазғаны байқалады.

8. «Алакуш-тегин, бывший предводителем онгутов»  Түсін: «Термин тикин, тюрк. Титул  тэгин  – царевич...

ДТС 547: ТЕGIN   титул, присоединяемый к именам младших членов ханской семьи; принц    (КЧ 24; МҚ І 413; КР 22₂);  – alp tegin, kul tegin.

ҚҚаз.  ТЕК, ТЕГІ  генеология происхождение;  (Текті  – высокородный;  Тексіз – человек неблагородного происхождения).

9. «которые ушли в Эргунэ-кун» Түсін:  «аргунэ-кун; ср.монг. письм. Эргүнэ, название реки Аргунь, вытекающий из оз. Далай-нор».

«Жа-Т»: «Название этой местности Эргуне-кун. Значение слова кун – косогор, а эргуне –крутой, иначе говоря «крутой хребет»  деген.( І т.1 кіт. 153-бетіндегі осы сөздерге  анықтаманы  қараңыз).

10. «Дурбан» значит – четыре. Түсін: Монг. письм. дөрбэн – «четыре».

ДТС 581: ТӨRТ  четыре: tөru tөrt esina meniңdin salam   привет от меня всем четырем твоим сподвижникам (ЖБ 386₄).

«Жа-Т» томдарында өзге сан есімдер түрк тілінде. Бұл сөз қазақша ауыз-екі сөйлегенде «дөрт» деп те айтылады. Қазіргі моңғол тіліндегі сан есімдердің баршасы Рашид ад-дин: «басқа түрктерден тілі өзгешелеу» деген Ойрат тайпасының тілінен алынған. Тек осы «дөрбен» және «отыз» сөзі жалпытүрктік «үш» сөзіне келеді.  «Бірінші келінді» де «бирген» атау – «бір» сөзіне келеді.

14. «и прочих племен карачу» Түсін. «карачу», монг. писмь. харачу, племя (или человек, член племени), не принадлежащее к роду Чингиз-хана (то же, что монг. хара-йасуту – принадлежащей к черной кости), впоследствии – простолюдин, собирательно – простонародье, чернь» (І т.1 кіт. 170-бетіндегі «қарашы» сөзінің анықтамасын оқыңыз).

15. «Значение утэгу-богол, то, что они являются рабами и потомками рабов предков Чингиз-хана» Түсін.: «В ркп. аутку-бұғұл, где аутку соответствует тюрк. өтекү, монг. өтэгү – старый, древний; бұғұл – монг. боғол – раб, откуда аутку-бұғұл – древние рабы, то же, что в монгольских источниках унаған-боғол – «исконные рабы» какого-либо рода или дома, потомственно ему служившие»;

«Өтекү боғол, бұғұл» сөзінің мағынасы туралы І т. 1 кіт. 159 бетіндегі осы сөзге біздің анықтаманы қараңыз. Ал «унаған-богол» сөзінің  мағынасы басқалау:

ДТС 612: UNA   соглашаться: ol bu isiү unadi   он согласился на это (МҚ ІІІ 256); unamaй   не соглашайся (Тон₃₅); UNAYAN: unaүan c`ur  (ThS Ia2).

ҚҚаз. ҰНАҒАН  понравившийся.

ҚМоңғ.  Согласиться – зөвшөөх, тохтог;  Нравиться – сэтгэлд зохих, сэтгэлд таарах, таатай байх, аятайхан санагдах.

18. «в местности, которую называют Нус-эрки». Түсін: «ср. монг. письм. эрги – «обрывистый берег».

ДТС 238: JAR    яр, овраг:  jar qiйiүi  край яра (МҚ І 375);  jar qasi   возле яра (МҚ ІІІ 152).

ҚҚаз. ЖАР   яр, обрыв;  (Жар қабақ – край обрыва; Жар қасы – возле обрыва; «Нұс жары» – Нусово- яр.

ҚМонг. ЭРЭГ  яр.

18. «Они составляли 70 куреней». Түсін: курән. монг. письм. күрийэн-  Термином курень» обозначалось стойбище кочевых дворов (аилов), состоящих из отдельных кибиток»

ДТС 467: QUR   І. устраивать, сооружать : xan cuvac` qurdi  хан соорудил шатер (МҚ ІІ 7).

ДТС 470: QURUL oт qur- 1. быть сооруженным: qurvi c`uvac` quruldi   был сооружен ханский шатер (МҚ І 195).

ҚҚаз. КҮРЕН  (көне сөз) жаудан қорғану үшін киіз үйлерді шеңберлей тігіп, ортаға ру басының үйін орналастыра қонған ауылды айтқан. «Құр», «Құрған» түбірінен. Кейін запорожье казактары бұл сөзді «әскери бөлім»  мағынасында қолданды.

ҚМоңғ. ХҮРЭЭ (байшин).

19. «С какими родичами (ақа ва ини) вы посоветовались?».

ДТС 48: АQА   старший брат: men titsu aqam arcuq bila ajtisip   я, Тытсу, договорившись со своим старшим братом Арчуком (МО 3₂).

ДТС 210: INI   младший брат: anta kesra inisi qaүan bolmis`  после этого каганами стали их младшие братья (КТб₄).

ҚҚаз. АҒА   старший брат; ІНІ  младший брат.

ҚМоңғ. АХ  старший брат; (Дүдгей – младший брат).

19.  «И имя этой переправе Кайду положил Джаролум».Түсін: «Тюрк. Джар – яр («крутой берег») – монг.  олум (брод, переправа).

ДТС 238: JAR    яр, овраг:  jar qiбiүi   край яра  (МҚ І 375);   ДТС 383: ӨLI   мокнуть: ton өlidi   одежда стала мокрой (МҚ ІІІ256); ӨLIS`- совм. oт өli -: өlisdi neң   нечто намокло (МҚ І 189); ӨLIT-  побуд. от  өli-: ol ton өlitti  он намочил одежду (МҚ І 213).

Бұл сөз Қайдудың өткелсіз, жарқабақты өзеннен өтіп киімдерін сулап, малмандай еткендіктен қойған атауы болуы да мүмкін.  Алайда бұл  «өлім» сөзі сыңайлы:  ДТС 384: OLUM  смерть: olum qarsisi tavisүan kunda bolur   опасность смерти бывает в день  зайца (?)  (ТТ ҮІІ 24₇).

ҚҚаз. ЖАР   обрыв; ӨЛІМ   смерть. (Смертельный обрыв, яр).

20. «Мунулун-хатун; ее также называли Мунулун-Таргун, что значит  «жирная».

ССТ-МЯ: ТАРҒО/Ұ  жирный.

Тұңғыс-манжұр, т.б. алтай тілдер тобына жататын халықтарға «моңғол тілінен өткен» делінеді (тарғо,  талғон, тарғоғу, т.б.). Манжұр тілінде тарғу, тарһу, тарһун болып кездеседі.

Көне түрк тіліндегі ұқсас сөз :

ДТС 539: TARU   сердиться, испытывать раздражение: жаza qilma ja ranc` idisi tarup  не печалься, сердясь, о обиженный! (Юг А₄₆₄).

ДТС 270: JOYUN  (жуан) – толстый, крупный (МҚ ІІІ 29); kimnin tamiri joүun bolsar qanaүi jenil   у кого толстые сосуды, кровоиспускание легкое (ТТ VII 42₃); JOYUNAD (жуандады) – толстеть (ТТ ІV B43).

ҚҚаз. Тарылу (тарығу, торығу,т.б.) – сердиться, испытывать раздражение; Жуан – толстый; Тарғын – кісі  есімі ретінде «Ер Тарғын» жырында бар.

Қалм.  ТАРҺН   жирный (толстый, упитанный); ТАРҺЛХ   жиреть.

ҚМоңғ. ТАРГАН  (өөхтэй, тостой, хурц) – жирный.

Әңгіме – тамыр қазып жүрген  жалайырларды арбасымен таптаған Мұнұлұн қатынның лақаб есімі туралы: «ашулы-жуан»  (Тару+жоғұн) сөздерінің бірігуінен «Тарғұн» сөзі пайда болған сыңайлы.

23. «Бартан-бахадур». Бахадур, монг. письм. Бағадур, русс. богатырь. В летописи употребляется в двух значениях: 1.витязь, богатырь; 2. почетное наименование, впоследствии ставшее титулом, – компонент при именах собственных.

ДТС 89: BATUR   1. герой, богатырь: erdamlig batur men   я–герой с доблестями (E 29₁); BATUR  2. имя собств. (USp 2218); -77: BAYATUR: baүatur c`igs` и. собств.и титул   (ThS IV121).

ҚҚаз.  БАТЫР, БАҺАДҰР   герой, богатырь, витязь.

ҚМоңғ.  БААТАР   богатырь..

23. «Сына, по имени Тимур-юраки», Түсін: «тюрк. тимур-юраки – железное сердце»

ДТС 551:TEMІR   железо: tajaqliq jaүiqa temur qalqan et  против врага, вооруженного палкой, приготовь железный щит (ЖБ 306₇);  ДТС 286: JURAK   сердце: endi jurak jirtilur  сердце теперь разрывается (МҚ І 41);  ЖURAK  сердце:  жurakika atas tusti   в его сердце запал огонь (ЛОК 99).

ҚҚаз.  ТЕМІР ЖҮРЕК   железное сердце.

ҚМоңғ: ТӨМӨР ЗҮРХ    железное сердце.

23. «Вытребовал к себе Тудан-отчигина». Түсін: «монг. письм. одчигин, терминологически «младший сын», букв. «княжич огня»  (І т.1 к.193-бетіндегі осы сөзге берген анықтамамды қараңыз. Меніңше, «отчигин» – «отшы кенже» сөзінің ықшамдалып «отшы+кен (же)» деп айтылуынан пайда болған.).

23. «по имени Чинтай-нойон, который был человеком умным». Түсін: нұйан, монг. письм. нойан. Общий титул, жалуемый, позднее переходящий по наследству, который носили представители монгольской кочевой знати, имевшие звание десятьников, сотников и темников»

МТКС 148: НОЁН қытай сөзі: Lao ye; көне моңғ. Noyan;

ҚҚаз. НОЯН  – кісі есімі. Мағжан Жұмабайұлының «Батыр Баян» поэмасындағы кейіпкер.

ҚМоңғ. НОЕН (нойон) –  феодальный князь, господин.

23. «Внезапно рыжий конь»... Түсін: «монг. письм. джэрдэ – «рыжий»,  масть лошади.

ҚҚаз. ЖИРЕН   рыжий;  (Жирен ат – рыжий конь).

Қалм. ЗЭЭРД (шар) –  рыжий (о масти лошади);

ҚМоңғ. ЗЭЭРД (улаан;  Шар улаан; Гандаж шарласан) – рыжий.  (Шар – қазақша «сары» сөзі).

23. «занялись празднеством (туй). Түсін: «Тюрк. Той – пир, празднество, соотв. монг. письм. хурим.

ДТС 572: TOJ    пир, пиршество: andan son oүuz qaүan beduk toj berdi…  после этого Огуз-каган устроил большой пир. (ЛОК 10₉); - toj quvraү  пир, празднество (USp 43₁₀).

ҚҚаз. ТОЙ   пир, пиршество.

ҚМоңғ. Пир – найр, хурим.

Қазіргі моңғол тіліндегі «хурим»  түрктің көне «құбран, құрым, (құрылтай), т.б. «жиналу»  деген сөзінен екені байқалады: ДТС  462: QUBRAN   собираться:  ida tasda qalmisi qubranip jeti juz boldi   оставшиеся независимыми собрались, и (их) стало семьсот (Тон 4); ДТС: toj quvraү  пир, празднество (USp 43₁₀).

24. «выступить в поход»  Түсін:  чарик бинашинад, монг. письм. чэриг – «воин»

МТКС осы сөздің санcкрит тілінен екендігін көрсеткен: ЦЕРЕГ – сам. Ksatrika trika; монг. письм.  c`erig;

ҚҚаз. ШЕРІК  (көне) жауынгер; ( Шеру – шествие, поход).

Осман империясы түрктерінің «яны чар» сөзі «жаңа шерік – жаңа әскер» мағынасын білдірген: ДТС 234: JАҢІ   новый: jaңi neң   новая вещь ( МҚ ІІІ 369).

ҚМоңғ.  ЦЭРЭГ   солдат, войско, армия.

24. «Құда, монг.письм. худа – «сват». (І т.1к.104-бетіндегі  анда-құда  сөзіне  берілген анықтаманы қараңыз).

24. «Нукар, монг. письм. нөкүр, букв. «друг», «товарищ»; І т.1к.83-бетінде осы сөзге  анықтаманы қараңыз).

25.  «Возглавив их, отправился и разбил хитайев». Түсін: башламиши.

ДТС 88:  BAS`LA   управлять, возглавлять: bilig iska tutmis boйun baslamis`  с умом работу выполнял и правил народом (ЖБ 312).

ҚҚаз. БАС голова. БАСТАМАШЫ  возглавляющий, инициатор; (Бастады – возглавил)

ҚМоңғ. Возглавить – толглйлох, манлайлах.

25. «Их называли племя чинос, а чинос есть множественное число от слова чинэ». Түсін: «монг. письм.  чиноа, множ. ч. чинос – волк».

Шежірелерде алғаш рет Шыңғыз ханның  жиырма екінші бабасының есіміне қатысты (Бөрте-чино, шинуа, чене, т.б. түрде) кездеседі. Бөрі, Бөрте – қасқыр (көкжал) деген сөз. Егер «чино» да бұрыннан бар «қасқыр» сөзі болған жағдайда «Бөрте-чино» – «Қасқыр-қасқыр» деген болып шығар еді. Меніңше, бастапқыда бұл сөз  «Бөрте-ашнуқы» болған: ДТС-63 : AS`NU  раньше, сперва, вначале:  men andan asnu keldim   я пришел раньше его (МҚ І 130);  ДТС 64: AS`NUQI  прежний: meniң asnuqi azunta qilmis` oz qilincim meni inca emgatur  мои поступки, совершенные в прежних бытиях, причиняют мне такие страдания (ТТ ҮІ<sub>16</sub>);  AS`UN - возвр. от as – 1. опережать: ol mendin asundi   он опередил меня (МҚ І 202);  2. перейти: asunүil burun  перейди раньше (ЖБ 177₁₁); 3. Превосходить  (асып түсу); ДТС 64: AS`SA (ашса) xотеть переправиться, перейти через что-либо: ol art assadi   он хотел перейти через перевал (МҚ І 277);  AS`RUL (ашрул)   быть переправленным через что-либо: juk arttin asruldi   груз был переправлен через перевал (МҚ І 547);  Осы сөздер барлығы «aш» (ас, асу) түбірінен: ДТС 62: АS` (аш) - переходить, пересекать; преодолеть, переваливать (гору): kogman as`a qirqiz jerina tegi suladimiz  перейдя через Көгменскую (чернь), мы ходили войной вплоть до страны кыргызов (КТ₁₇);  arpasiz at asumaz   без ячменя конь не преодолеет (гору) (МҚ І 123).

ҚҚаз. АС (оз)  опередить. АСУ  перевал.

Ас, асу, асып кету, өтіп кеткен, байырғы, көне, т.с.с. мағынадағы сөздер уақыт өте келе  Бөрте (көкжал) сөзінің мағынасы «ашну» ( байырғы, ежелгі) сөзіне ауысып «қасқыр» дегенді білдіретін ашина, чина, чинос  сөздері пайда болған сыңайлы.

ҚМоңғ. Перевал – даваа.

26.  «Качиун-беки был заодно с Он-ханом» Түсін: бики, монг. бэки. Пал. Кафаров возводит монг. бэки к китайс. Бо, одному из наследственных почетных титулов. Владимирцов объясняет этот термин на материале тюрк. языков и этимологизирует его как «крепкий, прочный, твердый, сильный»

ДТС 91: BEG   правитель, вождь, бек, князь, господин: beg (lar) bodun   правители и народ: beglari jema boduni jema tuz ermis`  их правители и народ были верны (КТб₃); І т. 1 к. 189-бетке анықтаманы қараңыз).

26. «Унг-хан». Термин «он» происходит от китайского  ВАН «князь».

Керейіт ханы Тоғрылдың Шүршіт ипмператоры берген  қытай тіліндегі лауазымы. Екі мағынада кездеседі:

ДТС 571: TOYRIL  хищная птица (МҚ І 482;  TOYRUL   выправляться, поправляться (Uig III 78₂₃); TOYRU   прямой (правильный)   toүru jol  прямая дорога (ЖБ 190₁₀).

ҚҚаз. ТУРА   прямой, правильный; (Тура жол – прямая дорога).

ҚМоңғ. Прямой – шулуун, цэх.

32. «Старше его сын был Укин-Баркак. Значение слова укин – девушка.

ССТ-МЯ сөздігінде: УХЭН манжұр тілінде  «невестка» делінген. Басқа да  тұңғыс халықтарында экин, икэ, экэкэ, экънун, экэчэ, т.б түрде әр жастағы әйелдерді атауға қолданылатын сөз екен.  Түрк тіліндегі дыбысталуы ұқсас сөз:

ДТС 382: OКUN (өкүн, өкін) – каяться, сожалеть: du kec`mis tiriglikka okunur ozum  я сожалею об этой прошедшей жизни (ЖБ 408₄).

ҚҚаз. ӨКІН   каяться, сожалеть.

Қалм. КҮҮКН    девушка.

ҚМоңғ.  ОХИН, ХҮҮХЭН  девушка.

36. «У него был белый, быстрый в беге жеребец» Түсін: «В тексте – айқр, тюрк. Айғыр – жеребец».

ДТС28: AJҮІR    жеребец: qulan quduүqa tussa qurdaqa ajүir dolur   когда кулан в колодец упадет, и лягушка становится жеребцом (МҚ 496);  Ajүir at - жеребец: toquz kundun son oүuz qaүanqa ajүir atni keldurdi   через девять дней привели Огуз-кагану жеребца (ЛОК 27₇);  МҚ № 480:  Айғыр – жеребец.

ҚҚаз. АЙҒЫР   жеребец.

ҚМоңғ. АЗАРГА  жеребец.

37. «Кадан-тайши послал к Тудур-билгэ-чигину, из племени меркит»...Түсін: билкэ – тюрк. билгэ – мудрый; Тюрк. тегин – царевич»

ДТС 99:  BILGA   мудрый: edgu bilga kisig …joritmas ermis`  хороших и мудрых людей... не могли привлечь (КТ м₆).

ДТС 547: ТЕGIN  титул, присоединяемый к именам младших членов ханской семьи; принц   (КЧ 24; МҚ І 413; КР 22₂); –alp tegin, kul tegin.

37. «Давайте заключим между собою союз». Түсін: ба хам ил шавим; тюрк. ил (эл) – племя, народ. ба хам ил шудан – объединиться в один народ;

Қате. Бұл жерде «біріктіру» емес, тек «ел болайық, елдесейік, жауласпайық» деген мағынада. («Ел» сөзінен өзгесі парсы тілінде).

ДТС 169: EL   1.племенной союз, племенная организация: qaүanin ant olurtumuz elin altimiz  их кагана мы там убили, а их  народ покорили (КТ б₃₈); 2. народ: bilga tojuquq ben ozum tabүac` elinga qilintim  я сам, мудрый Тоньюкук, получил воспитание (на манер) китайского народа (Тон₁).

ҚҚаз. ЕЛ   народ, страна.

ҚМоңғ. Народ – ард, ард түмэн.

38. «Затем он сказал: «Если я тебя под видом отравления выставлю вон, то что я буду за человек?» деп аудара тұра, түсініктемеде: «В тексте: «Агар ман тура аз сима даванидан бирун гузарам, – смысл предложения не ясен» дейді. Бұл жерде «моңғол» Қадан тайшы түрк (қазақ) тілінде: «Егер мен тұра аз ... бұрын көз аламын» дейді. Бұл  кітаптағы: «И вырвал его глаз и убил его» деген оқиғаға сәйкеседі. «Если я»... моңғол тілінде «Хэрэв би»... делінер еді. «Егер мен»... деуі, Шыңғыз ханның үшінші атасы Қабыл ханның ұлы Қадан- баһадұрдың түрк тілінде сөйлегенін көрсетеді. («Егер» – парсы тілінен енген сөз деген пікір бар).

ДТС: AGAR   если: mu minliq nisani tavazu turur / agar mu min ersan tavazu qilin   признак правоверности, смирение, если ты верующий, проявляй смирение (Юг В₂₈₀);  MEN, MA`N (BEN, BA`N) - местоимение личное: Я; – men sizka kelgilimen    я готов прийти к вам (МҚ I 25); BEN – bilga tojuquq ben ozum  я сам, мудрый Тоньюкук (Тон₁).

ҚҚаз.  ЕГЕР   если; МЕН   я.

ҚМоңғ. ЕСЛИ   хэрэв. Я   би.

38. «Кадан-тайши собрал всех своих эмиров... На этом курултае он сказал»...Түсін: қурилтай, монг. хурилтай, хурултай – собрание, съезд, племенной совет» .

ДТС 467: QUR   1. устраивать, сооружать: xan cuvac` qurdi   хан соорудил шатер (МҚ ІІ 7);

2. выстраивать, собирать; QURUL - от qur – быть сооруженным: qurvi cuvac` quruldi  был сооружен ханский шатер (МҚ І 196); ДТС 468: QURІLTAJ:  oүuz qaүan uluү quriltaj  c`aqirdi  Огуз-каган созвал большое народное собрание (ЛОК 40₃).

ТурРС 574: Kurum   организация, общество; Kurma  строительство, создание; Kurultay  съезд, конгресс.

ҚҚаз. ҚҰРЫЛТАЙ   большое народное собрание, съезд (учредительное собрание).

ҚМоңғ. ХУРАЛ   собрание;  (Сооружать – байгуулах, бүгээх, босгох, барих).

38. «Прибыли послы от улуса». Түсін: «Монг. письм. улус - народ, объединенный в удел, образующий владение определенного лица вместе с достаточным для содержания этого народа пространством земли».

ДТС 624: ULA (үле)   делить, распределять: ol jarmaq uladi   он раздал деньги (МҚ ІІІ 255); ULAS  (үлеш) - совм.от ula-:  olar ikki tavarin ulasdi  они оба поделили свое имущество (МҚ І 189); ULASТUR (үлестір) от ula-: oqlarni usuga ulasturdi   он велел поделить стрелы между ними тремя (ЛОК 401); ULUS (үлүш)   часть, доля (МҚ І 62); ДТС 611:  ULUS (ұлұс, ұлұш)  селение: baranas ulustaqi qan oүli   сын хана селения Баранаса (KP 44₂);  baliqtin baliqqa ulustin ulusqa eltin elka joridim   я ходил от города в город, из селения в селение, из страны в страу  (Uіg II 78₃₇).

ҚҚаз. ҮЛЕС  (үлес, бөліс)  доля; (Үлестір – раздавай, распределяй; Ұлыс – область, регион  (устар.).

Түрктің осы «үлес» (бөліс) сөзімен Шыңғыз хан ұлдарына үлестіріп берген Жошы ұлысы, Шағатай ұлысы, Ұлы ханның Ұлысы, т.с.с. мемлекеттер аты пайда болған. Кейін орыстар бұл сөзді «волость» деп бұрмалап, қазақ даласындағы «волостной правитель» – болыс сөзі шықты. Ал КСРО кезінде Ресейде губерния атаулары да «үлес, ұлыс» сөзінің тағы бір өзгерген түрімен «область, облыс» аталып жүр.

Түрк тіліндегі «ұлыс» сөзі «үле» түбірінен бірте-бірте пайда болғаны байқалса, ал қазіргі моңғол тілінде «үлес» мағынасы мүлде басқа сөздермен беріліп,  «Улс– мемлекет, халық» сөзі әлгі сөздердің өзгеріске түсуінен емес, дайын күйі түрк тілінен алынғанын  көреміз.

ҚМоңғ.  УЛС  государство, страна, народ;  (Доля  –  хувь, хэсэг; Удел –  харъяат газар).

40.  «В ответ на эти слова юноши-стольника». Түсін: «баурчи. монг. письм. багурчи; Сокр.Сказ. п.124. – баурчин повар, заведующий пищей и питьем». (Осы сөзді (бақыршы) анықтаған І т.1 к. 101-бетін қараңыз).

40. «Как было в обычае, смазал бунчук (туқ)  жиром». Түсін: «туқ-ра йағламиши, от тюрк. глагола ягламак – мазать, (с-) жиром, маслом; туқ (вариант туғ) тюрк.-монг. «знамя, бунчук», заим. кит. – дук > ду – знамя.»

ДТС 584: ТUҮ   знамя, бунчук:  kun tuү bolүil   солнце станет знаменем (ЛОК 12₂);  ДТС 223:  JAY  жир, масло:  ol jaү erutti  он растопил масло (МҚ І 208).

ҚҚаз. ТУ  знамя; (Май – масло;  Жақ, жағу – мажь, мазать).

ҚМоңғ.  ТУГ  знамья; (Масло – тос; Мазать – түрхэх, нялах).

МТКС:  МОЛЦОГ түрк. Buncuk /bunjaq;

Түрк сөзі «Бұнжақ»; Екінші буын «йақ, жақ, майла» сөзі. «Бұнжақ» – «Жа-Т» жазған «туға май жағу» дәстүрінен шыққан сөз болса керек

41. «Вытребовали шамана (қам) из племени татар, по имени Чаркил-нудун. Он совершил камлание» В тексте камламаши.

ДТС 413: QAM   шаман (с различными оттенками значения: врачеватель, исцелитель; прорицатель, предсказатель; заклинатель, кудесник, чародей, маг, волшебник; колдун): qam irqladi   шаман предсказал судьбу (МҚ ІІІ 443); ДТС 415: QAMLA   камлать, совершать шаманские обряды: er abqa barmis taүda qamlamis tanrida erklig ter anc`a bilinlar jadiz  ol   мужчина пошел на охоту, в лесу он камлал, говоря, что он сильнее богов; так знайте: это плохо  (ThS II₁₇).

Қазіргі қазақ және моңғол тілдерінде кездеспейді. Қазақтың «қамшы, қамшылау» сөздері осы, «қамлау» сөзінен болуы мүмкін).

42. «и одной громадной чаши кумыса» В тексте аркут».

Қате аударған. Бұл қымыз емес, май шайқағаннан  қалатын іркіт. ( І т. 1 кіт. 137 бетіндегі «Дұғ» сөзіне анықтаманы қараңыз).

ДТС 212: IRKIN:  irkin suv    скопившаяся вода (МҚ І 109);  IRKIL  от irk-: su telim  irkildi   многочисленное войско собралось (МҚ І 249).

ҚҚаз: ІРКІТ оставшаяся кислая вода после сбивание масло (употребляемая как напиток).

43. «Дал вышеупомянутому Булагачи подставу» Түсін: ұлағ. тюрк. улаг, монг. письм. улаға – перекладные, подставы. ( І т.1 к. 145- бетіндегі  Ұлағ, көлік сөзі туралы  анықтаманы қараңыз).

43. «разделив между войсками бесчисленное количество добычи»... Түсін: улджа, монг. письм. олджа – военная добыча».

ҚҚаз. ОЛЖА   добыча.

Қалм. ОЛЖ  АВХ  добыть.

ҚМоңғ. ОЛСОН, ОЛЗ    добыча.

ССТ-МЯ: ОЛЖИ   пленник.  Манжұр тілінде 1. Олжи – соғыс тұтқыны;  2. Олжила  –тұтқынға алу, соғыста табыс табу;  Бурят тілінде:  пайда  табу, кіріс (прибыль, доход, выгода).

44.  «Он снял с ног сапоги (ұғ)».

МҚ № 236: ҰҒУҚ  – галоша;  ДТС 608: UJUQ   войлочный чулок: bir qaj bir ujuq c`aruq  одна пара обуви, одна пара чулок и пара чарыков (МО І₁₀).

ҚҚаз. ҰЙЫҚ   аяқкиім ішінен киетін, қонышы қысқа  тоқыма байпақ (ҚТТС 85).

ҚМоңғ. Сапог – савхин гутал; Галоши – галош.

44. «Между тем Есуке-бахадур уже принес еду (аш) и они были заняты его оплакиванием». (Ас беру)

ДТС 61: AS   І. еда  (МҚ І 80); 2. пир, угощенье, званый обед:  qali asqa beglar oqisa seni  если беки позовут тебя на пир (ЖБ 143₁₀);  ASA (аша)   есть, кушать:   as` ersar asajin  дадут пищу, буду кушать (LCK 1056₈).

ҚҚаз. АС  еда, пища;  АС   пир, угощенье. (Бұл жерде Қадан батырды қаза болды деп ойлап, Есукенің ас бере бастағаны айтылған).

ҚМоңғ.  Еда – хоол, идээ;  Пир – найр. хурим; ( Поминки – дурсгалг, тэмдэглэх).

ДТС-да «АС» – иран тіліндегі сөз делініп, сұрақ белгісі қойылған. Алайда  парсы тілінде бұл сөз «хокәр» (арабша «тағам»). Парсы тіліндегі «ашпаз» сөзі – түрктің «ас басшысы» сөзінен. «Ас» түбірлі түрк сөздері: ас, аса, асау, асату, асаба, астық, аш, ашығу, аш қарын, ашаршылық, т.с.с.     

45.  «Кадан-тайши расположился в степи Куи-кэхэр». Түсін: «сахра-и куй кхр; монг. письм.  кэгэр – степь». (І т.1 к.175-б. анықтамада  кэхэр  қазақша қыр, қырат екені  айтылған).

45.  «вели привольную жизнь» Түсін: джирғамаши куним.

ДТС 268: JIRLA    петь: ol jir jirladi   он пел песню (МҚ ІІІ 3); JIRAYU   певец, сказитель (МҚ ІІІ 36).

ҚҚаз. Жырғау – веселиться. Ырғалып-жырғалып – асықпайтын кісіге айтылатын сөз. Жырау – певец, сказитель; «Жырғаған күнім» – день, когда предавался весельии.

Қалм: ЖИРҺХ  наслаждаться; ЖИРҺЛ   наслаждение.

ҚМоңғ. ЖАРГАЛ (цэнгэх, жаргах) – наслаждаться.

ССТ-МЯ: ЖИРГА  наслаждаться;  Солон, манжұр: жирга; бурят: жарга. якут: саргы. Барлығына «көне моңғол тілінен енген» делінген.

48. «Племя  Кият-бурджигин происходит из его потомства. Значение «бурджигин» – «синеокой».

Бұл сөздің түбірінде  сұр, бор, бурыл түсті  дегенді білдіретін «бор»  (көкжал) сөзі тұрғаны және оның «қасқыр» сөзінің  баламасы  ретінде қоланылғанын көреміз:

ДТС 118: BӨRI  волк: bori qosnisin jemas  волк своего соседа не ест ( MK III 220); BӨRLAJU   подобно волку:  ulsip eran borlajau  мужи завыли подобно волкам (MK I 189).

ҚҚаз.   Бор, бурыл, боз, сұр  – заттың түстері;  Бөрі – қасқырдың синонимы.

ҚМоңғ: Бордуу – сероватый;  Бордох – делаться слишком серым.

Қазіргі моңғ. «буржиих» сөзі «бұйралану» дегенді білдіретін мүлде басқа мағынадағы сөз. «Бор» түбірлі (сұр түс және қасқыр сөзінің баламасы ретінде) моңғол тіліндегі барлық сөздердің түрк тілінен енген сөздер екенін МТКС жинағынан көреміз:

МТКС: БОР: бор дарс; түрк. bor; БҮРИ түрк. Buri/ bori~borite; көне  моңғ. buri; бор (саарал); БӨРТ  түрк. Bori~borida`; көне моңғ. boritu;  «чоно».

Шежірелер мен тарихи шығармаларда «моңғол халқының түп атасы» делініп жүрген Бөртенің есімі  түрк сөзі екен. Сондықтан «Буржигин» – қияттардың Бөрте (қасқыр) есімді кісінің ұрпағы екендігін білдіретін: «Бур, бор, бөр» түбірлі сөзге, «тегін» сөзінің қосылуынан пайда болған «Бөрі текті» мағынасындағы сөз (ДТС 547: ТЕGIN титул, присоединяемый к именам младших членов ханской семьи; принц  (КЧ 24; МҚ І 413; КР 22₂).

Шыңғыз ханның жиырма екінші атасының есімі Бөрте. Бұл сөз сондықтан «Бөртенің тегі» сөзінің ықшамдалып айтылуынан пайда болған. Ал «Бөрте» – көкжал (қасқыр) сөзі. Сондықтан мұны «Қасқырдың тегі, Бөрі тегі» деп айтуға да болады.

48. «Его детей и уруга его»...Түсін: ұрұғ, монг. письм. уруғ – потомок, отпрыск данного рода (обоғ), а также сородич. Термин ұрұғ в тексте летописи употребляется в собирательном значении – «род».

ДТС 615:  URUY    1. семя, семена; 2. род, потомство: bizdin uruүbiz senin jiүacinnun uruүi bolmus bolup turar   наш род является родом твоего (родословного)  древа (ЛОК 22₂); 2.семена, зерно.

ҚҚаз.  РУ (ұру)    род, племя;  ҰРЫҚ   семя, семена.

ҚМоңғ.  ҮР  ХӨРӨНГӨ   семена.

ССТ-МЯ: УРҰ   родня; Эвенк: урұ – родня. от якут.

48. «Буралги-Кият был шукурчи и инаком». Түсін: «монг. шикурши – «зонтоносец», инақ; Монг. инағ – близкий друг, наперсник; (Шукурчи – «судан қорушы» деген болжамды І т. 1 к. 118- бетіне байланысты айттық).

Инақ сөзі жайында: ДТС :  umuү inaү парн. надежда, вера: jirtincka umuү inaү torutunuz  Ты явился для мира надеждой (ТТ ІІІ₇₃).  Бұл 1 кіт. 139 бетіндегі «инанч» – илану, сену сөзімен мағыналас екен:  ДТС 218: INAN  верить, доверять: men anar inandim  я верил ему (МҚ І 206);  INANC` - 1. вера, доверие; 2. «доверенный» чин, должность: inanc` bek  доверенный бек (МҚ І 133).

ҚҚаз.  Илан – верь; Илану – верить.

ҚМоңғ. Верить – итгэх.

МТКС: ИНИНЧ түрк сөзі – inanc`; ИНАЛ түрк сөзі – inal; ИНАЛЧИ түрк сөзі – inalc`i; ЯНАГ түрк. іnaq; монг.письм. inaү;   «ina – итгэх, найдах»  делініп, бұл сөздің мағынасы «амраг» – ұнаған, сүйікті, қымбатты (кісі) деп аударылған. (ДТС 42: AMRAQ  любимый, возлюбленный друг: amraq kөңul   пламенное сердце (букв. любящее) (МҚ І 101).

49. «Слово киян значит по-монгольски «стремительно несущийся поток». Түсін: «В монгольском не засвидетельствовано». (І т.1 к. 154-бетіндегі  Қиян, Құйан сөзіне айтылған анықтаманы қараңыз).

51. «Таджу-гургэн, которому Чингиз хан отдал свою младшую дочь Алталун». Түсін: куркан – монг. письм. күргэн – зять. Шығыс түрктерінің салтында үйленер жігіт қыз үйінде үш жыл «кірме» болуынан шыққан сөз сыңайлы.

ҚҚаз. КІР   входить;  КІРГЕН   вошедший;

Қалм. ГЕР  үй,  (үйлі болған).

Моңғ. ГЭР   үй  (дом).

ССТ-МЯ: манжұр сөзі:  ХУРГЭН  1) запряжка скота (под один плуг); 2) счетное слово запряжек.

Шежірелерде күйеу балалардың барлығы «гүрген» (кірме болып үйленген, қосақталған) сөзімен аталған. Ақсақ Темір есіміне «Көреген» деген сөздің қосылуы – оның Шыңғыз хан тұқымының қызына үйленіп «күйеу бала – гүрген» болғандығынан. (Дулат ақын: «Ақсақ Темір көреген, Азуын айға білеген»).  Бірақ бұл сөзді Қидан-қарақытайлар билеушісін атайтын «Гүр-хан» ( бас хан, мемлекет ханы) сөзімен шатастырмаған жөн.

51.  «Первый сын, старший и лучший из всех – Тэмуджин».

«Шыңғыз» сөзі туралы Г.Рубруктің 1255 ж. жазған   «Путешествие в восточние страны» (Алматы,1993 ж.159-160 б. ) кітабынан: « Они называют Чингиза  звоном железа, так как он был кузнецом».

ДТС 551: TEMURC`I  кузнец: temurci qilic` toqidi  кузнец ковал саблю (МҚ ІІІ 268);   temurci etukc`i  jana qirmaci   кузнец, сапожник, а также кожевник (ЖБ 321₅).

ҚҚаз. ТЕМІРШІ  (ұста) – кузнец. (Темір+шің, шың – темірді өңдеуші, шыңдаушы, ұста).

ҚМоңғ. ТӨМӨРЧ (ИН)   кузнец, слесарь; ТӨМӨРЧНИЙ  кузнечный.

51. «Второй сын был Джочи-Касар. Джочи – имя, а значение касар – хищный зверь».

ҚҚаз.  Қас – враждебный;  Қасар, қасарысу  – яростно  противиться; Қажар, тіспен қажау – кусать, грызть.

ҚМоңғ. Хазаар (қажар)  – узда, уздечка; Хазааргүй – без узды, необузданный.

52. «Находится  внутри Монголии на северо-востоке, в пределах и Кулэ-наура»  Түсін: аркунэ, монг. письм. Эргүнэ, – река Аргунь, исток Амура (Қате! Ергене қон туралы І т.1 к.  153-беттегі анықтаманы қараңыз).

54. «Тукана он соизволил сделать идачи»; Түсін: идаджи, видимо, диалект. Форма тюрк. удайчи – лицо состоящее при помещении или аппартаментах государя, на обязанности которого лежало также вводить к хану представляющееся ему лицо. Ср. монг. письм. эгудэчи – привратник».

ДТС 217: ID   посылать: tudun jamtardiү  idtim   я послал Тудун-Ямтара (БК₄₀);  UD, UDU, UDUN   вслед, за, следовать (TT X₅₃₄); UDUZ -  ud-: otukan jisүaru udiztim   я заставил (войско) следовать к Отюкенской черни (Тон₁₅).

ҚҚаз. ЕТ   делать; ӨТ  проходить;  (Өткізуші – провожатый, привратник).

Орыстың «иди, идти, иду, еду, ехать» сөздері  түрктің осы «өт, ет» етістігінен болар. Осылармен  мағыналас ДТС сөздігінде «ұз», «уд», «уду» мысалдары келтірілуіне қарағанда «ұзатушы», «үдере (көшу)» сөздері де осы түбірден сияқты.

Қалм. ҮҮД  МАНАЧ привратник; ҮДШӘЧ  проводник, провожатый; (Үүднә харулч (өтуді қараушы!).

ҚМоңғ. ҮДНИЙ ( хаалгач, үдний манаач гонир) – привратник.

54. «Мугэду и Куртукэ находились в тама». Түсін: тама  – войска, назначаемые монголами в завоеванные области для поддержания там порядка и охраны границ».

ДТС 529: ТАМ   стена: ol tamiү joladi   он подпер стену (МҚ ІІІ 89); topraq qaza tam toqiju   копая землю, воздвигая стену (ТТ VI₈₂).

ҚҚаз. ТАМ  стена, изба; ТАМА – қазақ халқы құрамындағы  ру атауы, «Қалдырылған әскер» деген мағынадан пайда болған сыңайлы.

ҚМоңғ. ТАМ  ад.

Тамызық – отты немесе  жанжал тұтандыру мағынасынан «тамұқ» (тозақ) сөзі туған сыңайлы. «Тамыз» деген ай аты да түрк сөзі екен. Алайда бұл сөздер «тама» сөзіне тек фонетикалық ұқсас, ал мағынасы бөлек.

56. «Следил за порядком у коновязи»; Түсін: крйас-ра йасамиши. Китайский текст ци-ле-сы С.Ч переводит как (кирэс) и поясняет его как  «место вне ханской ставки, где привязывают лошадей». Языковая принадлежность не установлена»

ДТС 301:  KER-  1. растягивать, натягивать: er jip kerdi   мужчина натянул нить (МҚ ІІ 8); 2. Преграждать, замыкать: beg jol kerdi  бек преградил дорогу (МҚ ІІ 8); KERIS   совместно растягивать что-либо: ol mena jip kerisdi   он со мной растягивал нить (МҚ ІІ 98); KERIL- 1. быть натянутым, растянутым:  uruq kerildi   веревка была растянута (МҚ ІІ 136).

ҚҚаз.  КЕР, КЕРУ  растягивать, натягивать;  КЕРМЕ – ат байлайтын орын  (место, где есть натянутая веревка для привязывание лошадей – коновязь).  «Жа-Т»: «Ат кермесіндегі тәртіпті бақылаушы» деген мағынада жазған болса керек. Қазақта «Ат жақсысы кермеде, кісі жақсысы түрмеде» деген мақал  бар.

Қалм. Коновязь – мөр үйдг һазр.

ҚМоңғ. Коновязь – морины уяа.

 

                        

                                           І том. 2 кітап, (2-бөлімі).

  

Бұл бөлімде Шыңғыз ханның тууы, шығыс түрк тайпаларын біріктіру және тәуелсіздік жолындағы күрестерінің тарихы баян етіледі

     

70-бет. «Кулуками называют тех из людей, коней и прочих, которые выделяются, превосходят других и стоят впереди» Түсін: «монг. письм. күлүг  – отборный конь, скаковая лошадь; о людях– герой, богатырь».

ДТС 326: KULUG (күлүг) славный, знаменитый: antaү kulug qaүan ermis` столь знаменитыми каганами  были они (КТб₄).

ҚҚаз. ҚТТС 428: КҮЛІК  1. Сәйгүлік, жүйрік, шапшаң. 2. Атты санатқа қосуға байланысты ат сыны.

70. «по имени  Джаур-сэчэн». Түсін: сачан; монг. письм. сэчэн – мудрый, компонент при именах собственных».

ДТС 497:S`ES`  развязыват, распускать: er tugun sesdi    мужчина развязал узел (МҚ ІІ 293);  SESIL  - страд. от ses (шеш)  - развязываться, распутываться: alqu tinliүn nizvaniliү baү tugunlari kedun sesilip   узы и путы страстей всех живых существ были чудесно развязаны  (Suv 678₁₀).

ҚҚаз. ШЕШ, ШЕШУ   решать, распутывать; (Шешен – оратор).

ҚМонғ. ЦЭЦЭН  мудрый, меткий.

85. «в местность, называемую Улагай-булак, в пределах Саари-кэхэр, бывшую юртом Чингиз-хана».

ДТС 608: ULAY- (ula)   соединение, связь: ulaүi uza tutuzmis`  держится соединением костей (Suv 614₁₂); ДТС 609: ULAS - от  ula: bir nең birga ulasdi   одна вещь соединилась к другой (МҚ І 189);  ДТС-151: BULAQ   ручей, источник:  aqa tinmaz ertar bulaqlar ara  то они текут и изливаются подобно источнику (ЖБ 392₁₂).

ҚҚаз. Ұласу, ұласқан – соединенный, продолженный;  БҰЛАҚ   ручей. (Құлағу, Хулагу есімі осы ұласу (жалғасу) сөзінен).

ҚМоңғ. Соединение – нийлүүлэх, нийлэх, залгаа холбоо, т.б.; БУЛАГ  (горхи)  – ручеек.

85.   «в пределах Саари-кэхэр»:

ДТС 488: SARIY  желтый (МҚ І 374): sariү altun urun kumus`  желтое золото, белое серебро (Тон₄₈);  ДТС 445: QIR  1.плоскогорье (МК І 324); 2. поле; jazi tag qir  равнины, горы, плоскогорье (ЖБ16 ₁₃);

ҚҚаз. ҚЫР (қырқа)   плоскогорье, поле, степь;  САРЫ  желтое; (Сары-қыр – желтое плоскогорье,  поле, желтая степь).

ҚМоңғ. ХЭЭР ( тал, газар) – поле; ШАР ( бөөрөнхий, эвлэрэгч) – желтый.

МТКС:  САРИГ түрк.  sariү;  моңғ.письм. sariү;

ХVII ғасырдағы  моңғол әдебиетінің үлгісі саналатын «Шара туджи» (Желтая история») шығармасы атауының бірінші сөзі түрктің «сары» сөзі.

 110.  «В городах уйгуров и тангутов была смута (бұлқақ)»

ДТС 122: BULYAQ  волнение, смута: bilig birla suzlur bo,un bulүaqi   знанием успокаивают смуты в народе (ЖБ 2811);  tanri jer bulүaqin ueun  так как небо и земля пришли в смятение (КТ₄₄);  2. BULYA   перемешивать, смешивать: ol tutmac` bulүadi  он мешал лапшу (МҚ ІІІ 289).

ҚҚаз. Бұлғау (араластыру; қолды бұлғау) – смешивать. (Орыс жазушысы М. Булгаков фамилиясы осы сөзден). Бұлғақ – (көне) бүлік, көтеріліс – восстание, бунт.

ҚМоңғ.  Будилих, холих, хийх,  хутгах, т.б.– смешивать; (Волнение – долгио, давалгаа, т.б.;  Восстание – бослого; Смута – самуун, үймээн).

110. «остановились в долине реки в ущелье, имя которого Қараун-қапчал, что значит «черный лес».

Қате. Қараун қапшал – қара қапшал (қапшағай) – «Черное ущелье, теснина» болуға тиіс.

ДТС 422: QARA   черный: osul oүulnun... qaslari qara  erdi    у этого мальчика... брови были черными (ЛОК 17).

ДТС 420: QAP    бурдюк, мешок (МҚ ІІІ 146); ДТС 420:  QAPСAQ (қапчақ) - место слияния реки с притоком (МҚ І 471);  ТурРС:  kapiz   каньон;  АзРС: Каб – каменистый обрыв.

ҚҚаз.  ҚАРА  черное; ҚАП  мешок;  ҚАПШАҒАЙ   ущелье, теснина.

ҚМоңғ. ХАР (баран) – черный; ХАВЦАЛ   ущелье.

111.  «находились в местности, называемой Тэлэдуин-амсарэ»  Түсін: «монг. амсар – вход в ущелье, теснина».

Қате! «У входа в ущелье» (Қапшалдың аузында) болуға тиіс;

ТурРС:  Амбар – входная (комната), чулан; АзРС: Анбар  – склад, кладовая, амбар; Амбыр ағыз – человек с широким ртом (стр.33-34).

ҚҚаз. Қамба (көмбе)  – кладовая.

Қалм.  Амн – рот, уста;  Амар келх – сказать устно; Амбар – амбар, кладовая.

ҚМоңғ. Амсар – горлышко, отверстие; Ам – рот; Хавцалын амсар (дээр) – на краю пропасти.

112. «В году коин, который является годом барана».

ДТС 453: QOJ    овца:  jaүisi qoj teg ermis`   враги его были подобны овцам (KTб₁₂); QOJCI пастух, чабан  (ThS ІІ с₃);  qoj jil календ. год овцы  (KT₅₃ ); Cp. qoj, qojin, qojun, qon;

ҚҚаз. ҚОЙ   овца, баран.

ҚМоңғ. ХОНЬ  овца, баран.

113. «Один из эмиров Буюрук-хана, по имени Кокэсу-Сабрак» Слово кокэсу значит человек, голос которого осип вследствии кашля и грудной болезни».

Найман қолбасшысының лақаб аты  Көксау-Сыбырлақ :

ДТС 313: KOKUZ , KOKUS (көкүз)     грудь:   koksi ara ot tutar   у них в груди дымится огонь  (MK I 230);  kokuzu aduү kokuzu teg erdi   его грудь была подобна груди медведя (ЛОК 2₄).

ДТС 513:  SUFSA    нашептывать: ol qulaqqa sufsadi   он нашептывал ему на ухо (MK III 286);   SOVLAN   шептать, нашептывать:  qis jajүaru sovlanur  зима нашептывает лету (МҚ ІІІ 278).

ҚҚаз. Көкірек – грудь; Көксау – грудная болезнь (бронхит, коклюш). Сыбырлақ – говорящий шепотом (от корня   сөв, суб, сов, суф   слово «суфлер»).

ҚМоңғ. ХӨХ (цээж, хэнхэдэг) – грудь; (Кормить ребенка грудью – хүүхдийг хөхөр тэжээх;  Шепот – шивнээн, шивнэх.

113. «Область найманов, название которой Байтарак-Бэлчирэ». «Для государя найманов сосватали у государя онгутов девушку, по имени Байтарак».

Найман да, оңғыт (уақ) та түрк  тайпалары болғандықтан бұл  сөздер түркше болары түсінікті:

ДТС 79: BAJ   богатый: baj er qoji   овца богача (ThS II40).

ҚҚаз.  БАЙТЕРЕК   тополь.  (Бай+дарақ;  Дарақ – ағаш;  «Дарға асу» – дараққа асу, т.с.с.). Алайда әңгіме Оңғыт тайпасы ханының қызының аты  жайында болғандықтан бұл сөз «терек-дарақ» емес, «Жа-Т» жазғандай «тарақ» сөзі болар. Бұл сөз «шаш тарау аспабын» ғана емес,  тарау, таралу, ұлғаю, етек жайып өніп-өсу дегенді білдіреді.  «Әділет» газетіндегі (19.03.2011) «Батыр Тоқтай қыз» мақаласында : «Ұл-тарақ» деп, бұрын қазақтар ұлды  ұл десе, қыздарын аналарындай  сыйлап, жынысын атамай «тарақ»  деп атаған»,–деп жазған.

Ал М. Қашқари «Диуан Лұғат ат-түрк»  еңбегінде ( № 2212):  «Тарим – обращение, которое используют по отношению к взрослым и юным принцам и принцессам, являющимися потомками Афрасийаба. Ни к кому другому, кроме потомков Хаканийя (каганский род) так не обращаются, каким бы великим ни был (этот человек). алтун тарим – обращение к принцессам» десе, ал № 2213 сөзде: «Тарим – речные каналы, расположенные к топям и зыбучим пескам» делінген (З.-А. М.Әуезова аудармасы, Алматы. Дайк-Пресс, 2005. 347-б.). Ендеше, «Байтарақ» жер атауы «Бай ханша» мағынасында болуы  мүмкін.

113.  «Бэлчирэ означает степь с обильною травою».

Бұл сөздің  «Бел»  және «чирэ» деген екі сөзден тұратыны байқалады.

ДТС-93: BEL  холм:  taүta uz joq saj jazita bel joq   в горах нет перевала, на пустынной равнине – нет  холма (ТТ VІІ 488).

ҚҚаз. БЕЛ   холм.

ҚМоңғ. Холм – дов, гүвээ, болдог, толгой.

Қазақтың «Тау көтерген Толағай» ертегісіндегі «толағай» сөзі осы «бел»  (холм, дов) сөздерімен мағыналас екенін көреміз.

«Чирэ» мағынасы «шөбі (оты) мол» деп түсіндірілген. Бұл «шалғын, шұрайлы» деген қазақ сөзіне сәйкес келеді. (ДТС : C`IVGIN  сытный, насыщающий, питательный: civgin ot  питательная трава (МҚ 222). Бұдан гөрі  «шыр» (май) сөзі дыбысталу жағынан ұқсайды: ДТС : C`IR    жир, сало:  bu etta c`ir  joq    в этом мясе нет жира (МҚ 162₁₇);  (Орыс тіліндегі «жир» сөзінің түрк тіліндегі «шыр» сөзінен алынғанын көреміз!).

ҚҚаз.  Шалғын  – обильная трава. Шыр (шыр біту – семіру, майлану) – жир, сало.

 ҚМоңғ. Жир – өөх, тос; Сало – өөх, тарга.

Алайда осы «Бел чирэ» сөзі «Бел шалғын» я «Бел шыр» делінсе де түрк (және жалпы алтай тілдік тобының) тіл заңына сәйкес келмейтінін көреміз. Дұрысы «Шалғын (ды) бел», «Шыр(лы)бел, «Май(лы)бел» делініп, сын есім бірінші, ал зат есім екінші тұрған болар еді. Сондықтан «чирэ» де сын есімге айналдыруға келмейтін зат есім болуға тиіс. Мұндай сөз көне түрк тілінде бар екен:

ДТС-523: SIRЕ (шіре) стол: qiriq sira qiriq bandan жapturdi – (Огуз-каган) приказал сделать сорок столов и сорок скамеек (ЛОК 11₁).

Қалм.  ШИРӘ   стол.

ҚМоңғ. ШИРЭЭ  стол.

Сонымен «Белшіре»  атауы «шіреге (столға) ұқсас бел» дегенді білдірсе керек. Қазақтың «шірену» сөзі – «Шіре (стол) басында отыру» сөзінен болуы мүмкін). Алайда екі сөзден тұратын «Белшіре» сөзінің шын мағынасы ұмытылғандықтан қазіргі моңғол тілінде «бэлчээр» – «жайылым»  дегенді білдіреді.

ҚМоңғ. БЭЛЧЭЭР   пастбище.

115.  «И попросил одного из знаменитых коней Чингиз-хана, имя которого было Джики-Бурэ»  Түсін: «ср. монг. письм. боро – серый»

Қазақтың «Жеке-бурыл» немесе «жеке бөрі» сөзіне келеді (Ақмола бекінісін алудағы ерлігі үшін Кенесары Төлебайды  «Жеке батыр» атағанындай).  Түрктің «бор», «бөрі» сөздері туралы ілгеріде айттық).

117.  «Они вытащили из котла бараньи внутренности, которые они варили с кровью, подобно ..,». Түсін: «скту, чтение и значение не установлено; см. т.І, кн. 1, стр. 179. (саруһтүй есть монгольское название этого кушанья. Н.М.Пржевальский: «бараньи кишки после выжимки из них содержимого наливают кровью – и варят полученные таким образом колбасы»).

ДТС 509: SOQTU   колбаса-казы (МҚ І 416);  Ср. soүut;   SOQTUR – побуд. от soq- ІІ: ol bir neңni birga soqturdu    он втиснул одну вещь в другую (МҚ ІІ 185).

ҚҚаз. Қансоқта – Жаңа сойылған малдың қанына іш май, аздаған ет, дән қосып, бүйенге салып пісірген шұжық (ҚТТС 473-б.). Сұқ, сұғу – втиснуть.

ҚМоңғ. Колбаса – хиям;  Втискивать – чихэж оруулах.

Шығыс түрктерінің «сұқ, сұғу, шихэж, чихик», т.б. түрде айтылатын сөзі бүгінде халықаралық  «секс» сөзіне айналған.

118. «пошел по дороге на гору Куба-Кая». Түсін: құбэ-киа; С.С. п. 148 и 151 – Хубахайа»;

ДТС 462: QUBA   цвет между красным и желтым: quba at   светло-бурая (саврасая) лошадь (МҚ ІІІ 217). ДТС 406: QAJA   скала: telim so`zug uqsa bolmaz jalim qaja jiqsa bolmaz  нельзя понять (смысла) много(словных) речей, (как) невозможно обрушить крутую скалу (МҚ ІІІ 20); quruү qajаta suv aqar   из-под сухой скалы потечет вода (ТТ VII 29₁₃).

ҚҚаз. ҚҰБА ҚИЯ  бурая скала.

ҚМоңғ.  Саврасый – хул; Скала – хавцгай байц, цохно.

120. «В местности Еди-Горкан дал сражение Джамукэ и разбил его». Түсін: йиди текста – возможно, описка вместо тини».

Ешқандай да «описка» емес. Бұл «Жеті Қорған» сөзі.

ДТС 259: JETI   семь:  jeti bori өlturdum   убил семь волков (Е 11₁₀);  ДТС  458: QORIYAN   стан, военный лагерь (крепость): kun tuү bolүil kok qoriүan   будь знаменем (нашим) солнце, небо – курганом (ЛОК 12₃).

ТурРС: Kurgan    крепость, укрепление.

ҚҚаз.  ЖЕТІ ҚОРҒАН   семь курганов.

ҚМоңғ.  Семь – долоо. Курган – булш, овоо, дов.

121. «Найманы тем временем совершили волхование» Түсін: «В тексте джадамаши кардан, от тюркского глагола джадамақ (ядамақ) – наводить дождь, снег и бурю на кого-либо или на что-либо посредством камня джада или яда.»

ДТС 247: JAT   kолдовство, волшебство связанное с вызыванием дождя и ветра (МҚ ІІІ 159); ТТ Х₅₆₁); ДТС 247: JATC`I   заклинатель, волшебник: jatci jatladi  волшебник  произносил заклинания (МҚ ІІІ 307).

ҚҚаз. ЖАДЫ колдовство, волшебство; ЖАДЫШЫ заклинатель, волшебник; ЖАДЫЛАУ  наводить  порчу.

ҚМоңғ.  Колдовство – илбэ, увдис; Заклинатель – таринч, хараалч; Волшебство – илбэ, шид (?).

122.  «остановились стойбищем на  краю Арала, что значит остров»

ДТС 50: ARAL  остров; чаща (?): toquz arali siүun kejik men  я марал-олень с острова «девятки»  (ТһS ІІ₉₂).

ҚҚаз. АРАЛ   остров.

ҚМоңғ. АРАЛ  остров.

122. «Земля ее – безводная пустыня (чул);

ДТС 151: C`өl - : cөl – soqul- парн. убывать, иссякать (о воде) : kol suvi kun coүi uza colup soqulup az-qija qalmis erdi   из-за солнечного жара вода озера убыла, ее стало немного (Suv 610<sub>9</sub>);   ДТС -155: C`өllig   живущий в степи:  onra kun toүsiqda bokli collig el   спереди, от восхода солнца, (прибыл) народ, обитающий в Беклийской пустыне (КТб₄).  Қате. Шөлліг – живущий в пустыне.

ҚҚаз. ШӨЛ  пустыня.

ҚМоңғ. ЦӨЛ  пустыня;  (Пустырь – сул газар).

«Солған, солу»  сөзі де (вянуть) «шөл» сөзімен мағынасы жақын екенін көреміз.

123. «Он-хан: «...бог даст, они перенесут (все это» Түсін: чидамиши кунанд – от тюркского глагола чидамақ – терпеть, переносить: мочь».  Бұл арада  түрктің «шыдам» және «көну» синоним  сөздері айтылған:

ТурРС: C`IDAM   терпение, выносливость; C`IDAMAK терпеть, выдерживать, выносить; МҚ № 3354. Кун (көн) – укрощать, исправлять, терпеть, переносить, и т.п. «Ат көнді»; ДТС 314: КӨН  1. выпрямляться: oq kөndi   стрела выпрямилась (МҚ ІІ 199);  2. er jolqa kөndi   мужчина стал на правельный путь  (МҚ ІІ 29).

ҚҚаз. ШЫДАМАҚ, КӨНБЕК (синоним сөздер) терпеть, переносить, вытерпеть. (Шыдамды, көнбіс – терпеливый, выносливый).

ҚМоңғ: Терпеть – тэсэх, хүлцэх, тэвчих; Выносливый – даамгай, тэвсэргэй, өлчир.

124. «Булджр – сговорный пир».

ҚҚаз. БОЛЖАР (болжам, болжау) – алдын ала ойлау, жоспарлау. (Планирование, договоренность за ранее, условие).

Қалм. БОЛЗАН   уговор (о времени и месте), договоренность, условие.

ҚМоңғ. БОЛЗОЛ   условиться.

125. «Всех же послал в дозор в местность Мао-ундур, что за горой» Түсін: «муундур; С.С п.170 – Мао-ундур, монг. письм. мақу – плохой, өндөр – высота, высокий»;

МТКС:  МАХУА хинд. mahua; монг.письм. mahu-a; (Үнді сөзі).

МҚ №225  ӨНЕ  устремлятся вверх;  Өндір – «тәңрі өт өндүрді»; ДТС 385: ӨNDYR- побуд. от өn-  растить, поднимать:  taңri ot  өndirdi   бог вырастил траву (МҚ І 225).

ҚҚаз. Өну-өсу  –  расти.

ҚМоңғ.  ӨНДӨР   высота.

125. «едва не перебили стражу   и личную охрану (казиктан) Он-хана». Түсін: «трқақ; С.С.п.191 –  турхах – караул, стража; кэшиктэн – гвардейцы, личная охрана, общее наименование ханских телохранителей»;

ДТС 587: TURYAQ   сторож, стража: kec`a tanda turqaqni tebratmasa   вечером и утром часовых не удалять (ЖБ 139₅).

ҚҚаз.  Тұр – стоять.Тұрған – стоящий.

ҚМоңғ. Стоять – зосох, байх, гозойх, тогтох.

127. «загнал тебя в горную теснину, имя которой Қараун-Қапчал» С.С.п111 – хабчал – теснина, ущелье»

ДТС 420:  QAPСAQ (қапчақ)    место слияния реки с притоком (МҚ І 471).

ҚҚаз. ҚАРА  черное; ҚАПШАҒАЙ  ущелье, теснина.

(Осы кітаптың 110-бетіндегі «Қапшағай» сөзіне анықтаманы қараңыз).

128. Шыңғыз хан сөзі: «Подав ему знак, сняв шапку, я поманил его рукой»; Түсін: диламиши; от тюркского (татарского) глагола тиләмак – (по) звать, покричать, (по) просить, (по) требовать.

Қате. Бұл жерде: «келуін тілеп қол бұлғады» деген мағынадағы сөздер болса керек

ДТС-560: TILA   хотеть, желать, стремиться, добиваться: sen edgu tila  стремись к добру (ЖБ 2214); ТILAМSIN - ol andin nen tilamsindi  казалось, что он хочет (попросить) чего-то (МҚ ІІ 259).

ҚҚаз. ТІЛЕ, ТІЛЕК  желание. ТІЛЕМЕК   пожелать.

ҚМоңғ. Желание – хүсел, дур, хүслэн, таалал (?);

129.  «После того я полетел, подобно кречету»  Түсін: «снккур, монг. письм. шинхур – сокол;

ДТС 525:  SUNQAR   сокол, алтайский кречет:  ja birla oq birla sunqarni olturdi  он умертвил кречета луком и стрелами (ЛОК 5₇).

ҚҚаз. СҰҢҚАР  сокол.

ҚМоңғ. ШОНХОР (начин) –  сокол.

130.  Шыңғыз хан: «Для вас я устраивал степные запалы на степную дичь».  В тексте глагол утрамиши кардан от тюркского утрамақ (собств. Утламда) – зажечь, запалить;

Аудармашының соңғы, «Утламда» деуі қате. Бұл арада «дала аңдарын сендердің қарсы алдыларыңа қудым» деген болса керек.

ДТС 618: UTRU – напротив, навстречу:  ben utru joridim –  я пошел навстречу (МЧ₂₇); UTRULAN  встречаться: ol anar utrulandi  н встретился с ним (МҚ І 296);  Utru tut   преподносить, представлять: anuq utru tutsa joqqa sanmas  если все приготовленное преподнесут (гостю), не считается, что ничего нет (MK I 68); utruqi kel  приближаться, идти навстречу (ЖБ 201₁₄).

130.  «Теперь вы  кончайте (допивать) большую чашу ханского кумыса» .Түсін: «С. С. п. 179. – Коко чун – синяя чаша. В древности у монг. имелся особый сорт кумыса, приготовлявшегося  специально в ханских ставках . Китаи. называют его цин-жу – прозрачный (до черноты) кумыс» . (ҚМоңғол тілінде «қымыз» сөзі жоқ).

ДТС  444:  QIMIZ   кумыс: qimiz sut ja jon jaү  ja  joүrut qurun  кумыс, молоко или кусок жира, или простокваша и сыр (ЖБ 264₃).

ҚҚаз. ҚЫМЫЗ  кумыс; КӨК ШЫНЫ  синяя чаша.

ҚМоңғ. Кумыс – айраг.  Синий – хөх. Чаша – цар, хул, тагш, аяга.

«Чини» мағынасы  «чинде (қытайда) жасалған» деген сөзден, түрк тіліне «шыны» ыдыс атауы болып енген.

130. «Вы оба служили моему доброму отцу».  Түсін: «происхождение и значение существительного тукджамиши не ясно.

Бұл жерде «әкемнің туын көтердіңдер» немесе  «бір түйіндей байлану, біріккен, бір болдыңдар» деген мағынадағы сөз сыңайлы:

ДТС 584:   TUY   знамя, бунчук (ЛОК 12₂);  ДТС-595:  TUGLAN   быть завязанным узлом:  jip tuglundi   веревка завязалась узлом (жіп түйінделді) (МҚ ІІ 244).

ҚҚаз. Түйін – узел.

147. «И выслали  в авангарде (манғалэ)  в набег Кубилая и Джэбэ»

ДТС 337:  MANLA   шагать, идти; странствовать : maңlamis maң saju inc esan erma akiңizlar bolzun   на всех пройденных вами путях да будет ваше бытие мирным и благополучным!  ( Tis` 45b₄).

ҚҚаз. МАҢДАЙ (маңлай)  лоб, лобовой.

Қалм. МАҢНА   лоб, лобный.

ҚМоңғ. МАГНАЙН  авангардный; лобный.

147.   «Ты  ведай центром (қул)». Түсін: «Монг. письм. ғол – середина, центр; воен.– «средняя рать».

ДТС 454: QOL -1. рука. 2. ответвление, рукав: оpri qolu. 3. насечка  (МK III 134);   ДТС 454: QOLAN   поясной ремень; подпруга: qolan ati–место, где затягивают у лошади подпругу (МҚ І 404); ДТС 454: QOLTIQ  подмышка (МҚ І 475).

ҚҚаз.  ҚОЛ   1. войска; 2. рука.

Қалм.  ҺОЛ (дүнд) –  центральный.

ҚМоңғ. ГОЛ (төв, тэг, дунд, хүйс) – центр.

Шыңғыз хан заманында «ғол» (қол) сөзі «орта» (центр), күллі  әскердің ортаңғы бөлімі»  деген мағынаны білдірген екен. «Орта» мен «ғол» қалайша синоним сөздерге айналған? «Словарь и перечень заклинаний» жинағында: Галл (досл.: «огонь») – слово того же корня, что и гол; Шынымен де моңғолдың «гал, галын» (от) қазақша «жалын» сөзі.

ДТС 227:  JAL  -1.вспыхивать, воспламеняться:  Ot  jaldi  огонь вспыхнул (MK III 63);  ДТС 229:  JALIN   пламя: ot jalini   пламя огня (МК ІІІ 23; ТТ І₁₂₃).

Ары қарай «Словарь и перечень заклинаний»: «Гол – середина, ось мира, сосредотечение всего сущего, где сливаются воедино время, пространство и возможности», «Гуламта – известное также как гол гуламта разведения огня, символ средоточия мира гол. В некоторых говорах произносится как голомт или голомто», – деп жазады. Және: «Галомт (бурят, «очаг»),– дейді.

Бұл қазақ тіліндегі «қоламта» сөзі. Ал «ошақ» киіз үйдің ортасында болатыны белгілі. Далада  от жаққанда да адамдар оны  ортаға алып, айнала отырады. Міне, осы себептен «голомта, қоламта (от, ошақ)» сөзі «ортадағы» деген мағынаға ие болғанын байқаймыз. Сондықтан, «моңғол» – мың қол сөзінен деу «ғол, қол» сөзінің шығу тамырын, оның  жауынгерді емес, «ортадағы» дегенді білдіретінін білмеуден.

147. «И сам лично устанавливал войско» Түсін: чарик-ра йасамиши микард».

І т.1 к. 24-бетіндегі «шерік» сөзіне («Шерік – әскер. Санскрит.  Ksatrika trika;) және  1-к. 63-бетіндегі  «жаса» сөзіне (ДТС 645:  JASA  строить, делать, устраивать)  анықтамаларды қараңыз.

149. «у них нет улага и скота, чтобы выступить на войну» Түсін:  «Тюрк. улаг, монг. письм. улаға – вьючное или верховое животное». (1 кіт. 145-бетіндегі осы сөздерге анықтаманы қараңыз).

149. «и оставить в обозе (уғруқ).

ДТС  23:  AYRUQ   груз, имущество, скарб: aүir aүruq qajuda  qaldi   куда девался тяжелый груз? (МҚ 62₁₅);   AYIR   1. тяжелый, весомый:  uluү aүir juk teg   словно большой, тяжелый груз (Uig III ₃₁₂₎;  2. отяжелевший, нагруженный: aүir aйaq amruldi   отяжелевшие ноги отдохнули (МҚ 38₂).

Шыңғыз хан қазына, жүктерін сақтау үшін салдырған қалашығының атауы Ағрұқ болған.

ҚҚаз. АУЫР   тяжелый (груз, имущество).

ҚМоңғ.  Тяжесть – хүнд; Обоз – ачаа хөсөг, жин.

149. «послал...обоих во главе командования войском». «В тексте глагол тусамиши кардан, о котором см. стр.99 кн.1 этого тома».

ДТС : ТUZ (түз)   приводить в порядок; наводить порядок, устраивать, улаживать: bek elin tuzdi   правитель навел порядок в своей стране (МК ІІ 9); ТUZULMAK выравнивание; согласованность; гармония  (Suv 137₁₂).

ҚҚаз. ТҮЗІЛМЕК   1. Түз, түзілу,  түзбек (түзмәк) – образовать. 2. Түзу – ровный; Түзету, түзеу – поправлять, исправлять.

150. «Когда благополучно и счастливо наступил год барс»...

ДТС 84: BARS    тигр (барс): incip bars jilqa cik tapa jolidim  после этого в год барса  я пошел в поход на чиков (МЧ В7);    BARSYAN  - этн. Барсган – название одного из тюркских племен (МҚ 220₁₆).

ҚҚаз.  БАРС  барс;  Жолбарыс – тигр. (Көне сөз «Арыслан-барыслан» – «арыстан мен жолбарыс» дегенді білдірген).

ҚМоңғ. БАРС (ирвэс) – барс, тигр.

150.  «Тот охотился на птиц впределах Улуг-така» Түсін: кушламиши; улғ-тақ; С.С. п.158 – Улух-тах.

ДТС 610: ULUY   великий, большой, высокий: uluү taү –  высокая гора (ЖБ 197₄);  ДТС 471: QUSCI ^`(құсшы) -1.птицелов.2. сокольничий, сокольник; tөsakci ja qusci  jema ascilar  постельничие, сокольничие и повара (ЖБ 119 ₁₅) .

ҚҚаз. ҰЛЫ   высокая, великая (большая);  ТАУ  (тағ)  гора;  Ұлы тау – великая гора.

ҚМоңғ.  УУЛ  гора;  Высокий – өндөр; Великий  –  их, агуу их, асар их; Большой – том, их, их болсон; (Холм – дов).

(«Құсшы» сөзіне байланысты 1 к. 117 бетті қараңыз).

151. «Они прибыли в другую область, название которой Еди-Урун, а тамошнего эмира называли Урус-Инал» Түсін: «так у Березина, что значит «семь мест»; в тексте А – ити афрун; В – афэун; А.Семенов предлагает чтение Ети (Еди)-мурэн – семь рек;

( І т.1 кіт. 150-бетініне анықтаманы қараңыз):  Түсін: «Выражение Еди-Орун значит «Семь мест» или «Семь урочищ» (от урун, урундук – русское рундук).

ДТС 259: JETI   семь:  jeti bori өlturdum  убил семь волков (Е 11₁₀);  ДТС 372: ORUN  место: ol meni orundun turүurdi  он заставил меня встать с места (МҚ ІІ 177).  

ҚҚаз. Жеті орын – семь мест.

ҚМоңғ. Семь – долоо;

ДТС 614: UR    бить, ударять;  ДТС  616: URUS   драка, сражение: aliplar birda urusma  с богатырями не сражайся (МК І 182).

«Жеті», «орын», «Ұрыс» сөздері жайында І т. 1 к. 150-беттегі осы сөздерге анықтамаларды қараңыз.

153.  «и соизволил навести порядок» Түсін: йасамиши.

І т.1 кіт. 63-бетінде осы «жаса» сөзіне анықтама бергенбіз ( ДТС 645:  JASA  строить, делать, устраивать: od tanri lasar kisi oүli qop olgali  torumis   время устраивает бог, все сыны человеческие рождены, чтобы умереть (КТ_{б 42.}).

163. «Если Чингиз-хан окажет мне благословение и возвысит своего раба». Түсін: сиурғамиши;

ДТС 513: SUJURQA   жаловать, пожаловать:  oүuz qaүanqa sujurqap berdi  он пожаловал  Огуз-кагану (драгоценности) (ЛОК 14₄);  2. радовать: sujurqa ozuңnu   радуй самого себя (ЖБ 57₂₅); sujurqa-erincka- парн. проявлять милосердие: sujurqaju erinckaju jarliqatiniz ты соблаговолил проявить милосердие (ТТ 113).

Бұл сөзбен мағыналас: ДТС 493: SEB ( sev)  любить: sebdukimin jejur men  я ем мое любимое (ThS II ₅);  ДТС 498:  SEVIN   радоваться: er sevundi  мужчина радовался (MK II 153); ДТС 498: SEVINC` радость, радоваться, веселье: oүuz kaүan sevinc` atti kuldu  Огуз-каган обрадовался и засмеялся (ЛОК 24₅).

ҚҚаз. Сүй, сүйіндіру (сүйіну), сүйінші – любить, радовать, радостная весть.

ҚМоңғ. Благословение – адис, ерөөл; Возвысить – өргөмжлөх; чангаруулах; Любить – янаглах; амраглах; дурлаг. Радовать – баярлуулах, баясах; Жаловать – хайрлах, хайр хүртээх.

166.  «Шли с большим войском впереди». Түсін: башламиши;

ДТС 87: BAS`CI   руководитель, глава: qali eйgu dolsa doйun dascisi / qamuү eйgu boldi aniң іscisi    если глава народа хорош – хороши и все исполнители (ЖБ 75<sub>4</sub>); ДТС 88: BAS`LA  управлять, возглавлять  (ЖБ 312);  BASLAMAQ   управление, командование: edi-ok uluү is bu su baslamaq   ведь это очень большое дело – командование войском (ЖБ 120₁₀), т.б. (1 к. 186-бетіндегі осы сөзге анықтаманы қараңыз).

166. «Построившись в боевой порядок» Түсін: йасамиши; ( 1 кіт. 63-бетке, 2 кіт. 153-бетке «жаса» сөзіне  (ДТС 645:  JASA   строить, делать, устраивать) анықтаманы қараңыз).

166.  «Войска каана проводят там лето»; түсін: йайламиши кардан;   первое слово – существительное от тюркского глагола яйламак – быть на летовке»;

ДТС-227: JAJLIQ   летнее местопребывание, летний  дворец (ТТ ҮІ₈₄); JAJLAҮ -  летнее местопребывание, летовка:  ol qojin jajlaүda jazlatti   весной он содержал овец на летних пастбищах (МҚ ІІ 355).

ҚҚаз.  ЖАЙЛАМАҚ   распологаться  летовать; ( Жаз – лето; Жайлау – летняя пастбище).

ҚМоңғ. Лето – зун, зун цаг. Летний – зуны.

168. «Разбил этого эмира   и отбросил до ущелья, называемого чамчиал.  Чамчиал значит «укрепленный горный проход (дарбанд)».  Түсін: «Сокр.Сказ. п. 247– чабчиал – монгольское название ущелья и крепости Цзюй-Юн-Гуань».

(2 кіт. 110 және 127-беттердегі   «қапшал, қапшағай» сөздеріне анықтамаларды қараңыз).

169. «Чингиз-хан успел выйти из кагалгэ, что значит «застава» (дарбант)». Түсін: монг. письм. хағалға – ворота, застава (ср. перс. дарбанд в том же значении, а так же название тимур-кахалга – железные ворота).

ДТС 413: QALQAN   щит: tajaqliq jaүiqa temur qalqan et   против вооруженного дубинами врага делай железные щиты (ЖБ 306₇);  QALQAҢ   щит (МҚ ІІІ 386).

ҚҚаз.  ҚАЛҚАН  щит; (Қалқа, қалқалау – защита, заслонка).

Азов теңізіне құятын Қалқа өзені, Халкин гол  атауларын қараңыз.

ҚМоңғ. ХААЛГА   заслонка;  (Застава – боомт; Защитный – хамгаалах, халхалах;  Дверь – үүд, хаалга, хатавч).

169. «Два крупных города, один из которых монголы называют балагасун, а по-хитайски называют Джин-Дин-Фу». Түсін: «В тексте блғасун, монг. писм. Балағасун – город» .

ДТС 80: BALASAYUN  геогр. город Баласагун (МҚ 25₁₀,;  237₆).

ҚҚаз. Баласағұн – Қазақстанның оңтүстігіндегі көне қаланың атауы.

170. «Остановился в пределах города Джун-Ду, который прежде монголы называли Хан-балык».Түсін: «Хан-балиғ – царь-град, отстроен Хубилаем в 1264-1267 гг. на месте современного Пекина».

ДТС 80: BALUQ    город: ol uruz beg oүulun taү basida teriң  muran arasida jaqsi berik baluqqa jumsadi  этот Уруз-бек назначил своего сына в хорошо укрепленный город на вершине горы между глубокими (рукавами)  реки (ЛОК 20₅).

ҚҚаз. Балық (Балх) – город  (устар.). Хан-балық – Хан қаласы (ханский город,букв. столица).

Қалм. БАЛҺСН  город.

ҚМоңғ. БАЛГАС (хот)   город.

173. «Ни осталось ни тагара, ни съестных припасов для войска». Түсін: тағар – провиант (синоним араб. азукэ), а также мера веса; терминологически тагар или сартагар – особый подушной  налог, взимаемый с населения на содержание воинов, стоявших на постое».

ДТС 526: TAYAR    мешок, торба: ol taүar bosatti   он освободил мешок (МҚ ІІ 306); ДТС 526: TAВAR  (ср. tavar)   имущество:  tirgas` qarluqiү tabarin alip   захватив имущество тюргешей и карлуков (МЧ₂₉).

ҚҚаз. ТАБАР (табыс)   находить,  заработать.

ҚМоңғ.  Имущество – хөрөнгө, хогшил, эд агуурс, юм.

Аудармашы түсініктемесінде «Азукэ (азық) – араб сөзі» дейді. Алайда бұл түрк сөзі:

ДТС 73: АZUQ    пища, продовольствие, провиант, корм:  azuq joq erti  корма не было (КТ ₃₉);   jadaү  ati caruq kuci azuq  конь пешего – чарыки, сила его – еда (МҚ І 381).

ҚҚаз.  АЗЫҚ   пища, продовольствие, провиант, корм.

Парсы тілінде тағар (провиант) сөзі «хәрбәр» және «азуғе» делінеді. «Азуғе» түрк тілінен енген сөз.

177.  «Затем он приказал выступить в поход на соединение с Субэдай-бахадуром, Тукучар-бахадуру из племени кунгират».

(Жа-Т» ІІ том, 16- бетте қытайша: Сюэ-бе-тай; жақшада (Субэтэй) десе, орыс аудармашылары «Субэдая»,  «тай» орнына «дай, дэй» деп үнемі бұрмалап жазған);

ҚҚаз. СҮБЕТАЙ; ҚТТС 748: Сүбе  1. Қабырға етегіне біткен майлы қалың ет; 2. маңдайалды, таңдаулы; Сүбелі.

ҚТТС 805: Тоғышарлан  – Ұсақ-түйекпен айналысу;

177. «Оставил в тылу охранять обозы (уғруқ)».  (Осы, 2 к. 149-беттегі  ағрұқ  анықтамасын қараңыз).

179. «Он дал ему один туман войска из племени онгут, одну тысяч сборную». Түсін: кушикул, что очевидно произв. от тюркского глагола қушмақ (қошмақ) – соединять».

МҚ № 3655: Қушул (қосыл) – соединятся; т.б. (1 к. 192-бетіне анықтаманы қараңыз).

180. «И через Бишбалык вступил в пределы области Куча». Түсін: бишбалык (Бешбалык) – северная уйгурская столица, упоминается в орхонских надписях».

ДТС 96:  BES  пять: bes suңus (бес сұңұс)    пять сражений (КЧ₁₇); ДТС 80: BALUQ    город: ol uruz beg oүulun taү basida teriң  muran arasida jaqsi berik baluqqa jumsadi   этот Уруз-бек назначил своего сына в хорошо укрепленный город на вершине горы между глубокими (рукавами)  реки (ЛОК 20₅); bes` baliq геогр. город Беш-Балык (МҚ 69₁₁).

180. «Она заявила, что будет носить вместо  буктака никсэ по обычаю женщин хитая». Түсін:  бұқтақ; Сокр.Сказ. п. 74. бохтах – женский головной убор, носившийся в древности монгольскими замужними женщинами».

Г.Рубрук «Шығыс елдеріне сапар», 8-тарау: «Кроме того они носят украшение на голове, именуемое бокка, устраиваемое из древесиной коры или из другого материала»...

МТКС:  БОГТОГ түрк.  boqtaү;  ДТС 109: BOYSUQ (BOXSUQ)   железный ошейник: колодки, надеваемые на пленников и преступников (МҚ І 465);  ДТС110: BOYUZLUY: boүuz(luү) at  лошадь для убоя (USp 91₆).

МҚ № 4211:  Бұқмақлан – застегивать  одежду.

ДТС: BOYAZ   горло, глотка (МҚ І 364): suv boүazda tuglundi   вода застряла в горле (МҚ ІІ 244);  BOYUQ   нарыв в горле, зоб (Rach II 38₃).

ҚҚаз. «Бауыздау, буындыру, т.б. «мойынға» қатысты сөздер осы «боғ, бұғ» (Буйун, бұғұздау) пайда болғаны байқалады.  ҚТТС 148: БҰҒАҚ   адамның иек астындағы салпыңқы тұсы;  Бұғақ ауруы – тамақ бездерінің ауруы; Екі мұхит я теңіздің жіңішкеріп келіп қосылар жерін атайтын «Бұғаз» сөзі де мойынға теңеуден туған сыңайлы.  Бұл арада да «бенгу – менгу» сөздеріндегідей «б» дыбысы «м»-ға айналғанын көреміз. «Боғтақ»  – ертедегі  келіншектердің  бауы мойын астынан байланатын  бас киімін аңғартады. (ІІ томның 121-бетінде де айтылады).

Орыс тіліндегі  «бусы»  да осы «бұ+сұқ» – мойын сұғу (мойын+шақ, мон+шақ) сөзінен шықса керек.

180. «Никсэ» - термин не выяснен». «никсэ, по обычаю женщин хитая» делінгеніне қарағанда бұл – қарақытай (қидан)  сөзі.  Гүр-хан қызы Күнкейдің: «Бұғтақ кимеймін, никсэ киемін» деуіне қарағанда, Шығыс Түркстан  жерін 1128  жылы жаулап алған қидандар, найман ханзадасы Күшлік келген 1209 жылдары әлі өз салт-дәстүрін  ұмытпағаны байқалады. Ал  Күшлік  шығыс түрк салтымен келіншегіне бұғтақ кигізбек болған.

182. «И напал на гур-хана в местности баласагун». Түсін: «Баласагун, ныне развалины в долине реки Чу в Казахстане...упоминается в Х в. Столица сначала караханидов (ХІ – первая половина ХІІ в.), потом кара-хитаев (Хосун-орда – вторая половина ХІІ в.); при монголах известен под названием го-балык – хороший город, прекратил свое существование в ХVІ  в.».

Бұдан  Балағасұн-Баласағұн сөздерінің ертеден түрк сөзі екенін көреміз.

200. «Оттуда Улус-Иди двинулся в поход на Каракорум   (что в Дешт-и Кипчаке). Түсін: «Имеется в виду ставка тюрков-канлы, носившая то же название, что монгольская столица Чингиз-хана (см.: В.В.Бартольд. Туркестан, ІІ, стр.447)»;

Мәңгіел мемлекетінің астанасы Қарақорым мен Дешті-Қыпшақтағы қаңлылар астанасының аттас болуы – екі тараптағы халықтың тілі бір болғанына тағы бір  дәлел.

ДТС  422: QARA   черный (о цвете): kozlari al saclari qara erdilar   а волосы и брови (были) черными (ЛОК 1₇); ДТС 460: QORUM   каменные россыпи, обломки скал, валуны:  qorumlar qamuү  juvlusdi  все валуны катились (МҚ ІІІ 105).

ҚҚаз.  ҚАРА   черный (цвет); ҚОРЫМ   каменные россыпи, обломки скал, валуны.

ҚМоңғ. ХАР ( бараан) – черный.

МТКС: ХОРОМ  түрк. qorum.

204. «Зарнук Чингиз-хан наименовал Кутлуг-балг (Счастливый город).

ДТС  471: QUT  счастье, благо, благодать, удача, успех, счастливый удел: taңri jarliqaduqin ucun(үшүн) өzim qutim dar ucun qaүan olurtim   по милости неба и по-тому, что у меня самого было счастье, я сел каганом (КТм₉); ДТС 473: QUTLUY  счастливый, испытывающий счастье, приносящий счастье, успех, удачу, благодатный: qisqa etin kelsa qali qutluү jaj  готовься к зиме, коль приходит счастливая пора лета (МҚ І 82).

ҚҚаз.  ҚҰТ   счастье, благо, благодать, удача, успех;  ҚҰТТЫ  счастливый, приносящий счастье, успех, удачу, благодатный.

ҚМоңғ.  Счастливый – жаргалтай, жаргалант, заяатай, хувьтай; Благодать – өн таатай; буян хишиг.

Шыңғыз хан  Сырдария жағасындағы Зарнуқ қаласының атын өзгерткенде неліктен «моңғолша» емес, түрк тілінде қойған?!.  Бұл Шыңғыз ханның түркше сөйлегенін көрсетеді.

208. «Отделили тюрков от тазиков и всех распределили на десятки и сотни». По-монгольскому обычаю тюркам они (приказали)  собрать и закрутить волосы».Түсін: «дословно: тюркам соорудили на монгольский манер нуғұлэ и какул. Какул (тюрко-монг.) особый вид прически, при которой волосы собирались на голове пучком и закручивались. Второй термин не выяснен».  (Екі сөз де көне сөздіктерден әзірге  көзге түсе қоймады).

ҚҚаз. КЕКІЛ   вид прически у казахов (мальчиков).

Қалм.  НУҺЛА   сгиб, складка.

213. Түсін: «Джелал ад-дин Мангуберти – сын и преемник Хорезмшаха Мухаммеда»  ( мәңгі+ берді);

ДТС 346: MENGU   вечность, бесконечность (МҚ ІІІ 378): erat qot tila`k  arzu mengu tila`  оставь покой, просьбы и мольбы, проси о вечности (ЖБ 374₂).

ДТС 95: BER   давать, вручать, даровать: bizina tapinүu jukungu erdini berup ermis  он дал нам драгоценность, достойную уважения и почитания  (Uig I 81₈).

ҚҚаз. МӘҢГІ   вечность (тенгри, бог); БЕРДІ  дал; Мәңгі берді – Богом  дарованный.

Кейбір парсы тілді тарихшылар Жәлел ад-диннің лақаб атын «Манкбурну» деп жазып, оның мұрынында үлкен меңі болғандықтан «Меңді мұрын» деген сөзден» деп түсіндереді.  Алайда  «мең, меңді» сөзі «манк» түрінде түрк тілінің еш диалектісінде де кездеспейді. ДТС-341: МЕҢ  родимое пятно; родинка (МҚ ІІІ 359); - anuң basinda atasluq jaruqluy bir meңi bar erdi  на его голлове было огненное, сверкающее родимое пятно (ЛОК 7₄).   Түркиядағы оғыз түріктері  бен, көстебек, мол, десе өзбектер нор, хол, тәжіктер хол, холи, қазақ пен қырғыз мең, қал дейді. Сондықтан «Жа-Т» аудармашыларының «Мангуберти» (Мәңгіберді) дегені дұрыс болар. Жәлел ад-диннің мұрнында (кейбір тарихшылар «бетінде» дейді)  мең, қал болса да, Хорезм шаһзадасына  ешкім де «меңді мұрын» деген, қарабайыр адамға лайық лақаб ат қоюға батылы бармас еді.

221.  «С эмирами... Укар-калджа, Кутур-калджа.  По-монгольски же шутников называют «калджа». Түсін: «В тексте – қлджа, тюрк. калча (монг. писмь. халджан) означает плешивого и в то же время шутника-забавника;

ҚҚаз. ҚАЛЖЫҢ  шутка; ҚЫЛЖАҚ  кривление, шутовство; ( Плешивый – таз, тазша).

Қалм.  ҺАЛЗ, ХАЛҢХА  плешивый.

ҚМоңғ. ХАЛЗАН, (хожгор) плешивый;  ( Шутник – шогч хүн, тоглоомч хүн, хошинч хүн. (букв. шутник человек).

Бұл жерде, уақыт өте келе қалжың сөзі тазша сөзіне ауысып кеткенін байқаймыз. Дәл осындай жағдайды Бөрте (көкжал қасқыр) сөзінің мағынасының «ашнұ» (байырғы) сөзіне ауысып кеткені жөнінде айтқанбыз.

230. «Обычай же монголов таков, что в первый раз, когда мальчики охотятся, их большому пальцу (на руке) делают смазку». Түсін:  «В тексте джамиши – от тюркского глагола джамақ, сокр. форма джағмақ, йағмақ – мазать маслом, жиром».

ДТС 223: JAY   жир, масло: ol jaү erutti   он растопил масло (МҚ І 208);  ДTC 225: JAYLA   смазывать жиром: er qoүus jaүladi  мужчина смазал қожу жиром (MK III 306); JAQ   прикладывать, мазать: er basqa jaqiү jaqdi  мужчина приложил к ране пластырь (МҚ ІІІ 62).

ҚҚаз.  ЖАҚ, (жақпақ) – мазать, смазывать.

ҚМоңғ. Мазать – түрхэх, нялах, шавах, будах, т.б. барлығы  он бір түрлі нұсқа бар,  ал «жағу» сөзі жоқ.

230. «Сухрамиши» – не оставлять без наказанным.

ДТС 518: SURUS` - І. Преследовать; ІІ. взыскивать ( о долге): ol anda alimin surusdi   он взыскал с него долг (МҚ ІІ 96).

ҚҚаз. СҰРАҚ (сұрау)   спрос, допросить, («Судың да сұрауы бар»).

232. «Чингиз-хан: «Не дай бог, чтобы после моей смерти он, переиначив мои слова, учинил раздор в государстве». Түсін: «в тексте стоит глагол тамач (дж) амиши кардан, в котором первое слово – тамаджамиши – означет «спор, оспаривание; распря». (см. Л.Будагов. сравнительный словарь тюрко-татарских наречий, І, стр,375,376).

ДТС 530: TAMDUR, (TAMTUR)  зажигать, разжигать ( в прям. и перен. знач.): fasad tamdurur ol udimis otuү   козни разжигают угасший огонь (ЖБ 317₁₃).

ҚҚаз. ТАМЫЗ (тамызық, от тамыз) – зажигать, разжигать (огонь).(Тамыз айы осы сөзден болса керек)

Қалм. ТАМ  ад; Тамин зовлң (тамұқ зобалаңы) – муки ада.

ҚМоңғ. ТАМ   ад. Распря – хэрүүл тэмцээн, тэмцэлдээн (?), хямралдаан.

233. «Будь при нем неотлучно и стань его шикаулом!» – что значит принимающий и сопровождающий посланников и представляющих ко двору (михмандар)». түсін: шиқаyл; тюрк. шиғаул – придворный чин, на обязанности которого было вводить послов и вообще представляющихся  ханам лиц в помещение, где происходила аудиенция».

ДТС 150: C`IQ   выходить:  tisig idma onin ciqүali/ qali ciqsa jitrur konilik joli   не позволяй женщине выходить за пределы дома,/ (ибо) если она выйдет – утратит правильный путь (ЖБ 269<sub>2</sub>);   C`IQTUR – от - c`iq:   ol ani evdin c`iqturdi   он его выгнал из дому (МҚ 357₉).

ҚҚаз. ШЫҚ  выходить. ШШҒАРУ  выводить.

ҚМоңғ.  Выходить (из юрты) – гарах, гэрээс гарах. Проводить – гаргах.

251. «Он разбил Джамукэ в местности, по имени Еди-Горкан».

(Осы кітаптің 120-бетіндегі «Жеті қорған» сөзіне анықтаманы қараңыз).

252. «В ту зиму (Чингиз-хан) зазимовал в местности».  «В тексте кишламиши».

ДТС 448: QIS    зима: qisin qitaj tapa suladim   зимой я выступил с войском против киданей (БК Х а2);  QISLA   зимовать: maүi qurүan qislap jazina qүuzүaru su tasiqdimiz   перезимовав в укреплении Магы, весною мы вступили с войском против огузов (КТ₄₈);  QISLAY  зимовье, зимовка: er qislaүda jazadi   мужчина провел весну в  зимовье (МҚ ІІІ 88).

ҚҚаз. ҚЫС  зима; ҚЫСТАУ (қыстақ, қышлақ) – зимовка; ҚЫСТАМАҚШЫ  хотеть зазимовать.

ҚМоңғ.  Зима – өвөл; Зимовка, зимовать  – өвөлжих.

253. «Он его внезапно окружил во время охоты на птиц». «В тексте қушламиши».

ДТС: QUS   1. птица; 2. сокол для охоты (МК ІІ 181);  ДТС: QUSCI ^`(құсшы)  -1. Птицелов; 2. сокольничий, сокольник; т.б. 1 к. 117-беттен қараңыз.

256. «Ему  препоручил все тамошние области». Түсін: «тусамиши – препоручил, отдал под команду (см пр.5, стр.99 1 кн.)».

149-бетте бұл сөз «түзілмек» мағынасына жақын еді. Осы жерде «тұсау» мағынасы байқалады: Бұл жерде «тұсап берді» деген сөздер болса керек:

ДТС 590:  TUSA   надевать путы: at tusaүu boldi  пришло время спутать лошадь (МҚ І 446);  TUSAYLIY   имеющий путы: tusaүliү jiramaz (тұсаулы жүре алмас)  – имеющий путы далеко не уйдет (ЖБ 35₂).

ҚҚаз. Тұсау –  путы. Тұса – надевать путы.

256. «В этом году Чингиз-хан в своих ордах устроил собрание и созвал большой курултай». І т.2 кіт. 38-бетіндегі «құрылтай» сөзіне ( ДТС: QURІLTAJ   собрание, съезд: oүuz qaүan uluү quriltaj  c`aqirdi   Огуз-каган созвал большое народное собрание (ЛОК 40₃),  жасалған анықтаманы қараңыз

259. «Чингиз-хан сказал: «...великие не защищали малых». «В тексте исирамиши (сарамиши) – от тюркского глагола исирғамак – сожалеть, покровительствовать, защищать».

ДТС : ESIRKA   жалеть, сожалеть (МҚ І 306): esirka tiriglik java qilma   пожалей жизнь, не проводи годы впустую (ЖБ 173₂₉);  ESIRKAMAK  жалость (Suv 453₂₁).

ҚҚаз.  ЕСІРКЕУ, ЕСІРКЕМЕК (есіркеу-мүсіркеу) – покровительствовать.

ҚМоңғ.  Жалеть – өрөвдөх, хайрлах. Покровительствовать – ивээх.

262. «Еще он сказал: «так же как наши купцы (уртақ) приходят с ткаными золотом одеждами и добрыми вещами (танғсуқ)».

ДТС : TAҢSUQ   удивительный, необычный: tansuq neң   удивительная вещь (МҚ ІІІ 382); taңsuq as`  редкое (изысканное) кушанье (МҚ ІІІ 382).

ҚҚаз. ТАҢСЫҚ (таң қалу)  удивительный, необычный.

Қалм ТАҢСГ (таңсъг)  прекрасный, удивительный, чудный;

ҚМоңғ.  Удивительный – гайхалтай, жигтэй, хачин; Необычный – энгийн бус, жирийн бус, ер бус, зуршил болоогүй.

262. Шыңғыз хан сөзі: «Не в состоянии вершить великих дел». В тексте джидамиши кард от тюркского глагола джидамақ или чидамақ – мочь, иметь возможность что-нибудь  сделать (употр. у узбеков, казахов и татар)».

ТурРС: C`IDAM   терпение, выносливость; C`IDAMAK   терпеть, выдерживать, выносить;

ҚҚаз.  ШЫДАМАҚ   мочь, терпеть, выдержать, переносить тяготы.

Қалм.  Выдержка – цитат; Выдержать – чадх (?).

ҚМоңғ.  Выдержанность – тэсвэртэй; Мочь – чадал (?), тэнхээ, тэнхэл.

262. «Его постигнет великая кара». Түсін: «усдимиши кунад; у Березина – ушмиши; ср.  алт-кирг. өштимяк – мстить, платить, воздавать злом».

ДТС 376:  ӨC`(өш)    месть, гнев: bizka kelip өc` өtar   подойдя к нам, взывают о мести (MK II 103);  ӨC`LUG (өшлүг)   мстительный, враждебный:  jana dinqa oclug bu dunja neңi   что связано этим миром, враждебно религии (ЖБ 259₁₂).

ҚҚаз.  ӨШ   месть;  Өш алу – мстить.

ҚМоңғ. ӨШӨӨ  ХОНЗОН   месть.

263. «В отношении стрелков (құрчиан) и стражей (турқақ)». Түсін: «от тюрк. глаг. турмақ – стоять, пребывать, производное турқақ или турғақ – стража, сторож».

(Бұл сөздердің  түрк сөздері екені түсініктемеде  айтылып тұр және ілгеріде де сөз еткенбіз).

264. «Учинят совет и рассудят». Түсін: «существительное кинкамиши – происходит от тюркского глагола кингамак – устроить совет...от того же корня кинкадж (кинкач) в значении совет».

ДТС 299: KEҢAS (кеңәс)   совет (МҚ ІІІ 365):  kenas birla etmis kisi oz isi    при помощи совета человек вершит свои дела (ЖБ 160₃₄); KEҢASCI (кеңәсші)   советчик: vazir begka tutci kenasci bjlur    визирь для бека постоянно является советчиков (ЖБ 80₂₆).

ҚҚаз.  КЕҢЕС  совет;  Кеңеспекші  – учинить совет;  Кеңесші – советник.

ҚМоңғ.  Совет – зөвлөгөө, заавар, сургамж; Советник – зөвлөгч, зөвлөх.

265. «высшая радость и наслаждение для мужа». «В тексте – чирқамиши (чирғамиши) от тюркского глагола чирқамақ, чирғамақ – предаваться удовольствиям, наслаждаться».

2 кіт. 45-бетіндегі анықтаманы ( ҚҚаз: Шырқамақ – петь; Жырғамақ – предаваться  весельям, т.б) қараңыз.

265. «Чтобы подавить возмутившегося».  «В тексте ошибочно башмиши вместо басмиши».

ДТС 85:  BAS   давить, подвалять: uza tanri basmasar asra jer telinmasar   когда не давит небо вверху и не разверзается земля внизу (КТ₂₂); BASIMC`I (басымшы)    угнетатель, тиран: qajusi basimci olutci qiruq   другие – угнетатели, убийцы и разорители (ЖБ134₆).

ҚҚаз.  БАС  давить; БАСҚЫНШЫ  агрессор.

ҚМоңғ.  Подавлять – дарах, сөнөөх;  Угнетатель – дарлагч.

266.  «Гол – это была личная тысяча Чингиз-хана; Түсін: «монг. письм. ғол – центр».

Осы 2 к. 147-бетіндегі «қол» сөзіне анықтаманы оқыңыз.

266. «Барағун ғар – правая фланг);

ДТС 83: ВАR   1. идти, отправляться: naru bar   иди туда (МҚ 543₁₄); 2.  есть, имеется: bu sabimda igid bar-үu    разве есть какая-либо фальш в этой речи?! (КТм₁₀);  ДТС 367 : OҢ   правый, правосторонний:  oң elig   правая рука (МҚ І 41).

ДТС 426: QARI   локтевая часть руки: qarіүa qonar ham qafasqa kirur   садятся на локоть или попадают в клетку (о птицах) (ЮГ В₄₆0).

ҚҚаз.  БАР   1. идти, отправляться; 2. есть, имеется; OҢ   правый, правосторонний. ҚАРЫ   локотевая часть руки;

Қалм. Правый – барун; Западный – барун үзгин;

ҚМоңғ.  БАРУУН   правый, западный.

ССТ-МЯ:  Барон (эвенк). правый, справа, запад;  Бару ( манч). – направление.

266.  «Джэгүн ғар – левая рука (фланг).

МТКС 148:  ДЖЭГҮН (қытай сөзі):  – zhong; монг. письм.– Jong = сол жақ.

ДТС 426: QARI   локотевая часть руки: qarіүa qonar ham qafasqa kirur  садятся на локоть или попадают в клетку (о птицах) (Юг В₄₆₀).

Бұрындары шығыс түрктері бағдар-бағытты білдіруде  «қар, ғар» (қол) сөзін қолданған: ДТС- BERGARU -на юг, к югу: bergaru kun ortusinaru   на юге, в стране полуденной (КТ м2).

Сонда  «бароң ғар» (оң қол) – батысты, «жоң ғар»  (сол қол) – шығысты, «бер ғар(у) – оңтүстікті білдіргенін көреміз. Бұл сөздер әскери термин ретінде де қолданылған.

267. «Он был эмир-ахтачи четырех отрядов».Түсін: «ақтачи (монг.письм. ағтачи) –табунщик» (І т.1кіт.189-бетіндегі  ақташы, атшы сөзіне арналған анықтаманы оқыңыз).

267. «Ур-Тимур – эмир стольников (баурчи), инак и известное лицо в этом владении» Түсін: «монг.письм. – инағ – близкий друг, напертник; синоним перс. надим».( І т. 1 кіт. 101- бетіндегі «бауыршы» (бақыршы) сөзіне анықтаманы, І т. 2 кіт. 48-бетіндегі инақ сөзіне анықтаманы қараңыз).

269. «Когда тот (Шики-Кутукту) вырос, он называл Чингиз-хана отцом (ата).

ДТС  65:  АТА   отец: ata toni oүulqa jarasa atasin tilamas   когда одежда  отца становится впору сыну, он (больше) не нуждается в своем отце (МҚ ІІІ 87).

ҚҚаз.  АТА   дед.

ҚМоңғ.  Отец – эцэг, аав.

270. «Один из племянников Есу-Бука-тайши. Тайши по-хитайски  значит старший бахши, а тайши назвал его Угедей-каган в шутку». Түсін: кит. тайши, букв. «императорский наставник, старший учитель императора» – высшее сановное звание в древнем китае. монг. писмь. бағши – учитель.

ДТС 82:  BAQS`I  (кытай)- боши, баг-ши  – учитель, наставник.

ҚҚаз. БАҚСЫ   шаман, лекарь.

272. «Доклоку» – заика.  «Көне моңғ.» тілінде  «дақы, дахин» делінген екен.

ДТС 536: ТАQI   еще:  taqi bir bu ma`ni ajajin sena   еще одно значение (моего имени) я разъясню тебе (ЖБ 30₁₆).

ҚҚаз. ТАҒЫ  еще.

«Тағы, тағы» – бір дыбысты қайталап тұрып алатын кісіні осылай атағаннан шыққан сыңайлы. Қазіргі қазақ тілінде  «кекеш».

ҚМоңғ.  Заика – ээрүү, ээрэх.

273. «Чингиз-хан повелел выделить из каждого десятка монголов двух человек...Значение слова кошакул следующее: из каждых десяти человек им дали два; «кош» – оба в паре». Түсін: «монг. письм. хос – пара (парный). в современных среднеазиатских языках кош – пара быков, впряженных в плуг (супряга), Кош-Тепе – два парных кургана (по-туркменски), и т.п. о термине кошаул см. стр. 192 кн. 1 этого тома».

ДТС 460: QOS    пара (МҚ ІІІ 126) : qos qilic` qinqa siүmas  два меча в (одни)  ножны не вмещаются (МҚ І 359);  qos bicak   ножницы (МҚ ІІІ 126).

ҚҚаз. ҚОС   пара. (Ертеде қайшыны «қос пышақ» атағанын көреміз).

ҚМоңғ. ХОС  пара.

280. «Все отдать в инджу Хулагу-хану». Түсін: инджу; монг. письм. инджи, термин употребляющийся в двояком значении: 1. люди, выделявшиеся владетелями улусов в приданное за девушкой (приданное). 2. удел, выделявшийся членам ханского рода».

ДТС 210: INCU (иншү)  наследственный: incu baүcilarqa qalan kesmisi joq на наследственных владельцев садов налог не наложил (USp 22₁₆).

ҚҚаз.  ЕНШІ   удел,  доля.

ҚМоңғ.  Доля – хувь, хэсэг;  Наследство – өв хөрөнгө.

 

          

 «Жами`ат-Тауарихтың» ІІ томында «моңғол сөзі» делінген сөздерге анықтама.

 

Бұл томда Шыңғыз ханның «төрт күлік» аталған  ұлдары  Жошы, Шағатай, Үгетай,  Тули  және олардың ұрпақтары туралы баян етіледі.

1. «О биликах и притчах, кои он говорил». Түсін: «Монголы заимствовали у китайцев обычай, по которому записывались изречения ханов и после смерти издавались. Эти изречения назывались тюркским словом «билик» (знание).

ДТС:  BILGA    мудрый: edgu bilga kisig …joritmas ermis`  хороших и мудрых людей... не могли привлечь (КТ м₆).

МТКС: БИЛИГ түрк. Біл – мэдэх; Біліг – мэдлэг, ухаан; БИЛҮҮ түрк. Білә – үрэх, хайргадах.

ҚҚаз. БІЛ знай; БІЛІМ  знание; БІЛГІШ знающий, мудрый; БІЛІМДІ, БІЛІКТІ   ученый, образованный, знающий дело.

ҚМоңғ. Знающий – мэддэг, эрдэмтэй; Мудрый – мэргэн, цэцэн;

10. «Ходжа-Огул»

Шыңғыз-хан заманында «Қожа» деген  кісі есімі (немесе лақабы) бірнеше рет кездеседі: мысалы, 15-бетте:. Дубаның ұлы Кұтлығ-Ходжа, Желменің бауыры Ходжа-Ноян, Сүбетайдың немересі Құтлық-Қожа, Күйік ханның ұлы Қожа, Құлан-қатунның бауыры Жәлел-Қожа, Ирқыл-Қожа; Әбілғазы баһадұрдың  «Түрк шежіресінде»: Шақыр Қожа (63-бетте), Қожа (66-б.), Қожағұл (98-б.); Шығыс-Түркстандағы қала аты Қара-Қожа, т.б. «Древнетюркский словарь» құрастырушылары «Қожа, хожа» –  парсы тіліндегі сөз» депті:

ДТС: ХОЖA  (перс.)  старый, старик: jigit  xoжa bolur  jani eskirur   юноша становится стариком, новое стареет (Юг В₁₉₅).

Алайда парсы Рашид ад-диннің өзі «Оғыз-намада»: «Среди этих стариков был один весьма дальновидный, умный, бывалый, постигший все житейские премудрости, которого звали Йуши Ходжа, (что на тюркском языке означает «пожилой человек»).  На тюркском языке пожилых называют ходжа, ибо слово ходжа в действительности тюркское, но не персидское или арабское» («Оғуз-нама»   31- бет). Бұл мысалдардан Шыңғыз хан еліндегі кісілер мен оғыз түрктеріндегі кісі есімдері бір тілде екенін көреміз.

ҚҚаз.  ҚОЖА, ҚОЖАЙЫН   хозяин.

Парсы. Хозяин – сахиб, мәлік.

23. «Тулуй-хан приказал колдовать». Түсін: «безоар – желчный камень рогатого скота. Тюрк. йада, монг. писмь. джада».

ДТС 247: JATC`I  заклинатель, волшебник: jatci jatladu  волшебник  произносил заклинания (MK III 307);  ДТС 222: JADC`I волшебник, заклинатель: lu onturguci jadci boltumuz ersar   если мы стали заклинателями драконов и волшебниками (ТТ ІV A₆₀).

ҚҚаз.ЖАДЫ, ЖАДЫЛАУ заклинать, заколдовать; ЖАДЫШЫ заклинатель, волшебник.

ҚМоңғ. Заколдовать – илбэлэх, увдисалах; Волшебство – илбэ, шид (?).

МТКС: ЗАД  түрк. jad;  (Толығырақ  І т. 2 к. 121-бетті қараңыз).

 23.  «Тулуй-хан... приказал, чтобы забили в литвары». «В тексте «Кур»  что можно также понять «натянули  шалашники»; У Будагова «кир? күрк - шалашник (делается на скорую руку при перекочевке, расстилая на оглоблях телеги или на шестах)».

ДТС 467 : QUR   устраивать, сооружать:  xan cuvac` qurdi   хан соорудил (поставил) шатер  (МҚ ІІ 7).

ТурРС:  qurка   строительство, создание.

ҚҚаз. ҚТТС 433: КҮРКЕ  – шағын баспана; ( шалаш).

ҚМоңғ. Шалаш – овоохой, хүрмэл гэр (?).

 23. «Все войско надело валяные из войлока капенеки». Түсін: «Будагов, т.ІІ, стр. 112: « одежда, надеваемая во время дождя».

ТурРС 533: КЕПНЕК   бурка, накидка из войлока ( у пастухов). КЕП – пилотка.

ДТС  294:  KEJ   одевать, надевать: кonilik toni kej   облеки себя в одеяние правдивости (Юг В₁₆₇);  KEЙ ( кій)    надевать: er ton keйti   мужчина одел шубу  (MK III 441);  ДТС 292: KED (киді)    надевать:  toni kedti aj toldi turdi oru   Ай-Толды надел свой халат и встал (ЖБ 28₂₄);  ДТС 295: KEЙUK (кейюк)  – плащ, накидка из войлока (МҚ ІІІ 168);  neca-ma qpraq keйuk ersa jaүmurqa jarar   сколь  бы ветхой ни была накидка, оны годится для дождя (МҚ ІІІ 38).

ҚҚаз. ҚТТС 373: КЕБЕНЕК  (көне сөз).  Малшылар жауын-шашында киетін жұқа киізден тігілген сырт киім – бурка, 295 бет;

Мақал: «Кебін киген келмейді, кепенек киген келеді».

Орысша: «кепка» – жеңіл бас киім. Ал қазақта «таз кепеңді, кепешіңді ки» деген сөз бар.  Түрктің «ки (кеб), киді»  сөз түбірінен, орыс тіліндегі «кепка, кеды, накидка» сөздері шыққанын байқаймыз.

ҚМоңғ. ХЭВНЭГ (нөмрөг) – бурка.

Осы «Кепенек, кебенек, кеп, кебіс, т..б.»  сөздерінің түбірінде «кеб-ки» (кию, киім, киіну) тұр және бұлардың барлығы түрк тіліндегі сөздер.  Ал қазіргі моңғол тіліндегі «хэвнэг» түбірі мен ол тілдегі «киім» түбірі мүлдем бөлек:

ҚМоңғ: Одежда – хувцас, хунар; Одевать – өмсгөх, хучиг, бүрхэх.

(Орыстың «бурка» сөзінің өзі де қазақтың «бүркену», моңғолдың «бүрхэх» сөзінен шыққанын көреміз).

 33. «Он приказал, чтобы начальники и баскаки областей лично отправились в поход». Түсін: «Военачальник, представитель хана, производивший учет дани и населения в покоренной стране».

ДТС 85: BASIҮ  вид подати  (USp 14_14, 88₄₄, 112₅);

ТурРС: bac`(сі) –  1. подати с захваченных территорий; 2. налог таможенная пошлина; т.б. (І т, 1 к. 142-бетіне анықтаманы қараңыз).

34. «Послали... каждый по одному битикчию». Түсін: «Битикчи – писец, чиновник канцелярии».

ДТС 103: BITIGC`I   писец: bitigc`i beg arslan   писец Бег Арслан (Usp 26₁₇); bitigci ilimga negu teg kerekin ajur   говорит о том, что требуется писцу (ЖБ 10₂).

  36. «Установили копчур со скота, определив дать одну голову со ста голов».

ДТС 462: QUBC`IR  кубчир, всеобщий налог в пользу государства: uc` bakqir kumus qubc`irqa tutzun   пусть засчитает три бакыра серебра в счет кубчира (USp 53c₁₁).

МТКС: ГУВЧУР түрк. qudcir.

36. «Во всех странах поставили ямы и назвали их «таян ям». Түсін: «Тюрк. Йам, монг. письм. джам, от китай. Чжань (чжам) «почтовая станция».

ҚҚаз. ЖӘМШІК  (көне). Орыстың «ямщик» сөзі осыдан.

40. «Приказал построить в своем юрте Каракоруме дворец с очень высоким основанием и колоннами... и назвали его «карши». Түсін: «Каракорум, столица первых монгольских императоров (Чингиз, Угедей, Гуюк и Менгу), находилась на берегу р. Орхон». Түсін: «В монг. письм. языке харши «дворец».

ДТС  422: QARA   черный (о цвете) (ЛОК 1₇);  ДТС 460: QORUM  каменные россыпи, обломки скал, валуны (МҚ ІІІ 105).

МТКС: ХОРОМ  түрк. qorum.

(Бірінші «моңғол императорларының» астанасы неліктен түркше аталған?» деген сұрақты «моңғолтанушы» ғалымдар неге қоймаған?!)...

ДТС  429:  QARS`I    qars`і  korup saүdic` / ani ucmaq аtar  увидев дворец, верный друг / назовет его раем (МҚ ІІІ 374).

41. «От Куше-нор по Усун-кул, в одном дне пути от Каракорума».

ДТС 313: KӨL   озеро, водоем : ani jajip turgi jarүun kөlta buzdimiz   рассеяв, мы разбили их у озера Тюрги-Яргун (КТб₃₄); kөl baliqlandi   в озере развелась рыба (МҚ ІІ 265).

ҚҚаз.  КӨЛ  озеро.

Қалм. Озеро – нур.

ҚМоңғ.  Озеро – нуур.

41. «Там он вкушал таргу и веселился один день». Түсін: «подношение от города».

ДТС 537:  TARATYU   дары, дань : osul kim meniң aүizumqa baqar tutur bolsa taratүu tartip dost tutar men tep tedi   тому, кто подчинится мне (букв. будет смотреть мне в рот), я поднесу  дары и буду обращаться как с  другом (ЛОК 13₂).

ҚҚаз. ТАРТУ  дары, подарки; ТАРАТУ  раздавать.

ҚМоңғ.  Дарение, подарок – бэлэг; Дань – алба, гувчуур.

42. «В ней сделали проходы и назвали чихик».

ДТС 150:  C`IQ    выходить:  tisig idma onin ciqүali/ qali ciqsa jitrur konilik joli   не позволяй женщине выходить за пределы дома,/ (ибо) если она выйдет   утратит правильный путь (ЖБ 269<sub>2</sub>);  ДТС 150: C`IQIS`  – от - c`iq:   olar ikki evdin c`iqisdi   они вдвоем вышли из дому (МҚ 320<sub>16</sub>);  C`IQAR -  от - c`iq - выводить, изгонять: men ani evdan ciqardim   я его выпроводил из дома (МҚ 310₁₃).

ҚҚаз. ШЫҚ, ШЫҒУ   выходить.

ҚМоңғ.  Выходить (из юрты) – гарах, гэрээс гарах;  Проводить – гаргах.

42. «Бакаулы делили добычу справедливо между всеми». Түсін: «букаулан» – «засадчики»?

ДТС  81: BAQ -  внимательно смотреть, обозревать, разглядывать: kozi qanca baqsa bu konli naru   куда глядят их глаза, там и их сердца (ЖБ 325₁₅); - 83: BAQTUQLA -осматриваться : torttin sinar baqtuqlap barin edi tapmati  осматриваясь на четыре стороны, он их не обнаружил (Suv 631₁₀).

ҚҚаз.  БАҚ   паси, следи; БАҚЫЛАУ   наблюдать.

ҚМоңғ.  Пасти – хариулах, бэлчээрлүүлэх; Наблюдать – ажиглах, харах.

42. «Чтобы при удобном случае стать инаком». Түсін: «буквально «доверенное лицо».

ДТС:  umuү inaү парн. надежда, вера: jirtincka umuү inaү torutunuz  Ты явился для мира надеждой (ТТ ІІІ₇₃).   Бұл І т., 1 кіт. 139-бетіндегі «инанч» – илану, сену сөзімен мағыналас:  ДТС 218: INAN  верить, доверять: men anar inandim   я верил ему (МҚ І 206);  INANC`  1. вера, доверие;  2. «доверенный» чин, должность: inanc` bek   доверенный бек (МҚ І 133);  (І т. 2 к. 115-беттегі осы сөзге анықтаманы қараңыз).

42. «Сын Абикэ-беги – баурчи, он ведь всегда подносил чашу, и каан всегда пил вина слишком много».  Түсін:  баурчы «стольник».

(Осы сөзді (бақыршы) анықтаған І т.1 к. 101-бетін, І т. 2 к. 40- бетін  қараңыз).

48. «А такой-сякой карачу Куркуз говорит такие заносчивые  речи». Түсін: қарачу «простолюдин», «подданный», «чернь». (І т. 1 к. 170-бетке анықтаманы қараңыз).

51. «Пришел один очень старый и дряхлый человек и умолял дать ему для уртачества двести золотых балышей».  Түсін: «Уртақ – привилегированный купец, торгующий под покровительством государя».

МТКС: ОРТОГ  түрк.

ҚҚаз. ОРТАҚ  общий;  Ортақтасу – быть в доле, компаньен.

54. «Написали берат, а ал-тамгу проставить воздержались». Түсін: ал тамға – большая четырехугольная печать монгольских ханов.

ДТС 31: АL   алый, ярко-красный, светло-красный; оранжевый: jasil kok sariү al aүi ton kedip  надев  зеленые, голубые, желтые и алые шелковые халаты (ЖБ 166₂).

Алайда  бұл жерде сөз «алқызыл таңба» туралы  емес, «ел таңба» – мемлекеттік мөр туралы сияқты:

ДТС 168: ЕL   племенной союз, страна, государство, народ: qaүanin anta olurtumuz elin altimiz   их кагана мы там убили, а их племенной союз покорили (КТ б₃₈).

ДТС 530: ТАМҮА   печать: beg tamүasi elginda   печать правителя в твоих руках (TT I129); vazirliq anar berdi tamүa ajaү   он дал ему должность визиря, печать и почести (ЖБ 86₁₂).

ҚҚаз. ЕЛ страна, государство, народ; ТАҢБА знак, печать; Ел таңба (тамға) – государственный знак (герб), печать.

ҚМоңғ.  Страна – орон, улс, нутаг, газар;  Народ – ард, ард түмэн; ТАМГА (тэмдэг, тийз) – печать.

59. «Когда все тургаки полегли пьяными, украл из ставки золотую чару» (касе).

ДТС 587: TURYAQ   сторож, стража: kec`a tanda turqaqni tebratmasa   вечером и утром часовых не удалять (ЖБ 139₅).

ҚҚаз.  ТҰР   стоять.

ҚМоңғ.  Стоять – зогсох.

60. «Возьмут зерно из амбаров». Түсін: «В тексте «амбара».

ТурРС: АМБАР   входная (комната), чулан; АзРС: Анбар  –  склад, кладовая, амбар;

ҚҚаз.  ҚАМБА   склад, кладовая, амбар.

60. «Законно он получил лошадей, улаг?» Түсін: улағ – «подстава».

ДТС-608:  ULAY   1. вьючное животное, верховой конь (USp 3₃); 2. почтовый транспорт на перегонах между станциями (МҚ І 122). (Толығырақ І т. 1 к. 145-бетте).

61. «Он насыпал плодов в каптургу». Түсін: «қаптурға – большой, глубокий мешок». Түсін: «каптурга, у сибирских зверовщиков – мешок с пульками, дробью».

ДТС 420: QAP   бурдюк, мешок (МҚ ІІІ 146);  QAPCUQ   мешочек: bөz qapcuqta urup  в холщевый мешочек вложив...(Rach I ₈₉).

ҚҚаз.  ҚАП  мешок. ҚАПШЫҚ   ящик, коробка.

ҚМоңғ. ХАВТАГА   небольшая сумка, кисет, кашелек.

68. «Они привезли сокола». Түсін: араб әліп. жазылуы: сунгқур; орыс. аударм: «сункур», «сунгар» депті.

ДТС 525:  SUNQAR   сокол, алтайский кречет:  ja birla oq birla sunqarni olturdi  он умертвил кречета луком и стрелами (ЛОК 5₇).

ҚҚаз.  СҰҢҚАР   сокол.

ҚМоңғ. ШОНХОР ( начин) – сокол.

79. «Добытых на охоте лебедей». Түсін: «қуқу – «лебедь»- делінген.

МҚ № 5749: ҚУҒУ  лебедь; ДТС 464: QUYU   лебедь: er quүu qusqa soqusmis`  муж повстречался с лебедем (ThS II32).

ҚҚаз. АҚҚУ   лебедь.

Аққу тек ақ түсті болмайтындықтан бұл құсты көне түркше  «Қуғу» деп атаған жөн.

89. «Он назвал ее злой крепостью».  Түсін: мауу қалан;

ҚМоңғ.  МУУ  плохой, дурной, слабый, больной

Бұл  2 к. 125-бетіндегі «Мақу-өндөр» – жаман биік» дегендей, «мақу қалан» – жаман қамал» сөзі болар.

МТКС  «Мақу» үнді сөзі делінген. ҚМоңғ. Муу осы сөзден.

89. «Раньше был такой обычай, что жены домашних слуг эв-огланов собирались в ставках для работы».

ДТС 162: EB   1. дом, жилище, становище, семья, домочадцы; Ebi on kun onra urkup  barmis  его семейство уже за десять дней, испугавшись, ушло (МЧ₃₁);  eb, ef, ev, uj;  UV дом (МҚ І 81).

ДТС 363: OGLA   юноша (МК І  129); Oglanim   мои сыновья (КТм₁).

ҚҚаз. ҮЙ  дом;  ҰЛ, ҰЛАН  (оғлан) – сын, юнец;     (Үй оғландары – үй қызметшілері. (қолбала).

93.  «Сделал его начальником своих ловчих». Түсін: араб әліп: барсчиан – буквально «барсников».

ДТС 84: BARS   тигр (барс): incip bars jilqa cik tapa jolidim   после этого в год барса  я пошел в поход на чиков (МЧ В7);  BARSYAN  - этн. Барсган – название одного из тюркских племен (МҚ 220₁₆).

ҚҚаз.  БАРЫСШЫ   охотник на барса;  БАРС  барс; (Жолбарыс – тигр).

96. «Каан дарует ему жизнь, а он верноподданнически подносит девять лошадей».

ҚҚаз: Бір тоғыз айып (көне) – «подносит девять лошадей» – вид  штрафа  у казахо (устар.).

96. «Он совершает «тикшимиши» по случаю прощения вины». І т.1 к. 136 бетіндегі осы сөзге түсініктемеде:  «В тексте тикшкмиши. От тюркского глагола тикмак – стоять, быть поставлен».

ДТС 558: ТІК  устанавливать, втыкать, водружать: baslaju qirqiz qaүаnіү  balbal tikdim  вначале поставил балбал кыргызскому кагану (КТ б₂₅); TIKIL   Jiүас tikildi   дерево посажено (МҚ ІІ 130).

ҚҚаз. ТІК, ТІКПЕК   ставить, устанавливать, втыкать, водружать.

Қазақта  «бас тігу», затты «бәске тігу» ұғымдары бар. Бұл жерде  «бір тоғыз айыпты беру, алдына әкелу, қою» мағынасында айтылса керек.

103. «Чингиз-хан его (Тулуя) называл  другом». Түсін: нукар – «друг», «сотоварищ» см. Б.Владимирцов. Монгольское нөкүр».

ДТС 361: NUKAR   соратник, боевой друг; нукер: nukurlarnuң el kunnuң qamaүi muni kordilar   нукеры и весь народ все это увидели (ЛОК 31₉).

ҚҚаз. НӨКЕР  свита, дружина;

ҚМонг. НӨХӨР, (хар хүн) – 1. муж; 2. товарищ, друг.

Моңғол тілінде «нөкер» сөзінің «әйелдің күйеуі» деген екінші мағынасы да барын көреміз. Сол себептен, егер Шыңғыз хан  моңғол тілінде сөйлесе,  Тулуйды «нөкер» деп атай алмас еді.

110. «По их обычаю собрались шаманы и камлали».

ДТС 413: QAM  шаман (МҚ ІІІ 443); ДТС 415: QAMLA   камлать, совершать шаманские обряды  (ThS II₁₇). (Толығырақ І т. 2 к. 41-бетіне анықтамада).

112. «Сыновья и люди Гуюк-хана хотели посадить на каанство Ширамуна». Түсін: араб әліп:  Кісан;

ДТС 310: KISI   человек, человеческий:  bilig bilmaz kisi   необразованные люди (КТ м₇);  qamuү kisi tuz ermas   все люди неодинаковы (МҚ І 376).

ҚҚаз. КІСІ  человек.

Қалм. Человек – күн.

ҚМоңғ. Человек – хүн.

115. «Сегодня выпьем хмельного». Түсін: «сарғун» – «саргуд», «хмель», «опьянение от вина».

ДТС  489: SARQ   сочиться, просачиваться, вытекать каплями (о жидкостях) (МҚ ІІІ421);  SARQINDI: sarqindi suv   капающая вода (МҚ І 493);  SARQUR  от  sarq- : ol jaүni qaptin sarqurdi   он выкапал масло из сосуда ( до последней капли) (МҚ ІІ 189).

ҚҚаз.  САРҚЫТ  гостинцы от  пира;  Сарқынды – остаток (воды, вина, и др. жидкости); Сарқып ішу – пить до дна.

МТКС:  САРХАД  түрк. sarqut;  sarqud;

ҚМоңғ. САРХАД, (дарс) –  вино. 

116.  Күйік ханның шешесі Тұрақын хатунның Отшыкен ноянға сөзі: «Я твоя невестка и на тебе уповаю». Түсін: араб әліп: калин – «невестка» или «сноха», буквально «мы, твои невестки»: Ма калинан туаим»..

МҚ № 2282: КЕЛІН  невеста;  ДТС 296:  KELIN  невеста, невестка:  bezanip bu dunja ozin korgitur / etinmis kelin teg konul jelgutur  этот мир, принарядившись, показывает себя,/ подобно разряженной невесте  заставляет волноваться сердце  (ЖБ 207₂).

ҚҚаз. КЕЛІН  невестка, сноха; «Мен келінің...» – Я, твоя невестка (сноха).

ҚМоңғ.  Я – би; Невеста –  хүүхэн; Невестка – бэр, бэргэн.

Егер Тұрақын қатын Отшыкенге моңғолша сөйлесе «Жа-Т»-та: «Ма калинан» демей, «Би бэргэн, (Би хүүхэн)»  деп жазылған болар еді.

119. «Он раздарил много добра хатунам, царевичам».

Түсіндірмеде  араб әрпімен «мал» деп жазылған.

ДТС 335: МАL  «араб сөзі» делініп «имущество, достояние, богатство, товар» деп түсіндіріліп, мысалдар берілген: qul ol mali anar erklig ol  он – раб своего имущества, его имущество – господин над ним (Юг С₂₅₆);  azuң mali qut qiv bulur өz oni  он обретет свою долю богатств мира и счастья (ЖБ 362₁₀).

ҚҚаз. МАЛ   (мал-мүлік) – 1. имущество, достояние, богатство, товар; 2. скот (овца, коза, лошадь, корова, верблюд).

Қалм. МАЛ  скот, животное;

ҚМоңғ. МАЛ  скот; «Таван хошуу мал» – пять видов скота (овца, коза, лошадь, корова, верблюд).

145. «Я тоже лично выступлю в поход, чтобы пойти на Нангяс». Түсін: араб әріп: чариг. ср. монг. «чэриг».

МТКС осы сөздің санcкрит тілінен екендігін жазған: ЦЕРЕГ – сам. Ksatrika trika; монг. письм.  c`erig;

ҚҚаз. ШЕРІК (көне сөз) – солдат, войско, армия; Шеру – шествие, поход.

ҚМоңғ.  ЦЭРЭГ солдат, войско, армия;  Поход – аян, дайн, довтолгоо.

148. «Захватывал передовые охранения». Түсін: араб әліп: қраулан – «караулы».

ДТС 424: QARAQ  глаз, глазное яблоко (МҚ І 382); QARAYU  дозор, передовое охранение, стража, охрана:  olurun tejin temis jelma qaraүu edguti urүil basitma   «Пребывай на месте!» сказал (каган), – хорошо расставь разведки и дозоры, не допусти, чтобы  (враг) напал на тебя (внезапно)!» (Тон₃₄).

ҚҚаз. ҚАРАУЫЛ  стража, охрана; Қара,  қарау – смотреть.

ҚМоңғ. ХАРУУЛ  (хамгаалах, сахих, хамга) – охранение; ХАРАХ (шагайх) – смотреть.

173. «На расстоянии  четырех фарсангов от Хан-Балыка». Түсін: «Хан-Балык – монгольская столица в Китае, современный Пекин».

ДТС 636 : ХАN    хан, правитель: bu tavүac` qara buүra xanlar xani  это Тавгач Кара Бугра-хан – хан ханов (ЖБ 61<sub>7</sub>); ДТС 417:  QAN  хан, правитель; повелитель; предводитель: taңri anca temis erinc` qan bertim qaninin qodup icikdin  Небо так сказало: «Я  дало (тебе, тюркский народ), хана, а ты, покинув своего хана, подчинился (табгачам)» ( Toн₂);

ДТС 405: QAYAN   каган, верховный правитель, главный хан:  ne qaүanqa isig kucig berur men  какому кагану отдаю я труды и силы? (КТ б₉).

ДТС 80: BALUQ-  город: ol uruz beg oүulun taү basida teriң  muran arasida jaqsi berik baluqqa jumsadi  этот Уруз-бек назначил своего сына в хорошо укрепленный город на вершине горы между глубокими (рукавами)  реки (ЛОК 20₅);  ДТС 80: BALASAYUN  геогр. город Баласагун (МҚ 25₁₀, 237₆).

ҚҚаз: ХАН  (көне сөз) –  правитель; повелитель; Қаған  (көне) –  верховный правитель, главный хан.

ҚМоңғ. Правитель –  төр баригч, төрийн эзэн; Повелитель – дээд эзэн, богд ноён.

174. «Посреди того города он построил для своей ставки великолепный дворец и назвал его Карши».  Түсін: монг. письм. харши – дворец».

ДТС 429: QARS`I  qars`і  korup saүdic` / ani ucmaq аtar  увидев дворец, верный друг / назовет его раем (МҚ ІІІ 374).

ҚҚаз. Дворец – орда; Двор – қаша.

ҚМоңғ. ХАРШ (орд) – дворец; Двор – хашаа;

 

 «Жами` ат-Тауарихтың» ІІІ-томындағы «моңғол сөзі» делінген сөздерге анықтама.

  

Бұл томның І-бөлімі  Шыңғыз ханның Тулиден туған немересі, Иран, Сирия,т.б., Мысырға дейінгі жерлерді билеген Ұлағу  хан туралы  (1-137-беттер). Ал ІІ-бөлімі (138-316-бб.) Ұлағу ханның немересі,  осы  «Жами` ат-Тауарихты» жаздырған Ғазан хан жайында.

 

25-бет. «По этому важному делу отправили быстроходных гонцов». Түсін: илчи; (Егер түпнұсқада «илчи» сөзі болса оны «гонцов» емес, «послов» деп аударған дұрыс болар еді!).

ДТС 169:  ELC`I   посол, вестник: tanri elimka elcisi ertim  я был посланником у моего божественного народа  (E 12).

ҚҚаз. ЕЛШІ  посол.

ҚМоңғ. ЭЛЧИН  посланник.

МТКС: ЭЛЧ  түрк. a`lc`i / elci.

30. «18 числа шавваля раскрыли достающий до небес зонт». Түсін: шукурчи;

( І т., 1 к. 118-бетке анықтаманы қараңыз).

31. «Хулагу-хан всем им оказал милости, обласкал и дал перевозочные средства». Түсін: улаг; ( «Улағ», «көлік» сөздері туралы І т.1 к. 145-бетке анықтаманы қараңыз).

34. «Посылали к тебе гонцов и просили помощи ополчением». Түсін: бэ чарик;

(Шерік, жаңа шерік (янычар), шеру» сөздері туралы І т. 2 к. 24-бетіне қатысты анықтаманы қараңыз).

39. «...дабы я их пересчитал и наложил налог и копчур». Түсін: мал; «Мал» сөзі осы томның 146-бетінде «мал» – деньги» деп, 155-бетінде «налог» деп кездеседі. Осы сөз туралы ІІ-томның 119-бетіне анықтаманы қараңыз. «Копчур» сөзі туралы ІІ т. 36-бетінін, т.б. қараңыз).

58. «Он вышел с угощением и дарами». Түсін: таргу; «Тарғу» (тарту) сөзі туралы ІІ т. 41-бетіне анықтаманы қараңыз).

71. «Западные страны от реки Амуйе до Сирии и Мисра захватил, как отцовский удел, Абага-хан и его братья». Түсін: инджу;

(«Енші» сөзіне анықтаманы І т. 2 к. 280-бетінен қараңыз).

73. «Кипчак сказал: «Когда этот карачу смел отвечать и спрашивать с члена дома Чингизханова?». Түсін: уруг; «Ұрұқ» (ұрық) сөзіне анықтаманы І т. 2 к. 48-бетіне айтылғаннан қараңыз; «Қарашы» анықтамасын І т. 1 к. 175-бетіне айтылғаннан қараңыз).

Бұдан әрі қарай да ІІІ-томның беттерінде алғашқы І-томның екі кітабы мен ІІ-томда кездескен сөздер қайталанады. Сондықтан оларды қайталамай, тек жаңа немесе қажет дегендерін ғана көрсетейік. (Бұл томда сөздердің этнонимі көрсетілмеген. Парсы сөздері көбірек қолданылған. Түсіндірілер сөздер ІІ және ІІІ томдарда араб әріптерімен жазылғандықтан аударып бердік).

92. «Рассказ о начале доносов». Түсін: айқақи кардан;

ДТС 29: AJIYLA  поносить, ругать, унижать: munum bu meni jalnuq ersal teju / ajuүlap jorirlar kisika aju   проступок мой и вот (уже) люди обо мне дурно отзываются / и в разговорах с другими поносят меня (ЖБ 601); AJIYLASMAQ взаимная ругань, поношение друг друга: qarismaq ajiүlasmaq… ajiү torular bolүaj   раздоры и вражда, клевета и поношение ... станут дурным обыкновением ( Suv 434₁₃).

ҚҚаз. АЙҒАҚ  факт.  «Айқайлау» (айғай), «жария ету» сөзінен сияқты).

ҚМоңғ. АЙЛТГАХ (мэдээлэх) – донос,  донести.

Парсы. Донос – гозәрем-е махфи; Факт – һағиғат.

156. «Так как ... вина мало, то он приказал, чтобы эмиры запивали примирение водою». Түсін: йаришмиши;

ДТС 240: JARAS`  от jara- ладить: olar ikki jarasdi   они ладили друг с другом (MK III 71);   JARASIQLIQ  согласованность, соответствие: qajuda jarasiqliq ersa jaqin / ol isda dolur asүi  то дело, в котором будет тесная согласованность, принесет пользу (ЖБ 236₉).

ҚҚаз. ЖАРАСУ, ЖАРАСЫМ  согласованность, соответствие, ладить.

ҚМоңғ.  Соответствие– зохицох, нийцэх, тохирох, т.б.; Ладить – засах, эвлүүлэх; хөглөх, янших, т.б.

186. «Прибыл шинка и известил, что наш-де разведчик Кабарту с несколькими всадниками ударил на Кушлюка». Түсін: йазақ; (Бұл сөз де, әскерлерге қатысты басқа  терминдер де әр томда әртүрлі аударылған!).

ДТС 260: JEZA   обходить, осматривать:  jezak qamuү  jerig jezadi  дозор осмотрел все места (MK III 88);   JEZAK  застава, дозор (КТ б₃₃);   88);  jezak tutүaq парн. застава, дозор: aйirүu  jezak tutүaqi  надо выделить дозор (ЖБ 176₁₀).

ҚҚаз. ЖАСАҚ  дозор, дружина, команда.

МТКС: ЗАСАГ түрк. jasa;  көне. моңғ. Jasaү;

 194. «Приложив к нему печать, его отправили в крепость». Түсін: тамға;

ДТС 530: ТАМҮА  печать (ЖБ 86₁₂).

ҚҚаз. ТАҢБА  знак, печать.

МТКС: ТАМГА  түрк. tamqa; (ІІ т. 54-бетті қараңыз);

 221. « И приспособив лошадей, итти день и ночь». Түсін: йарақ;

ДТС 239: JARAQ  панцырь, кольчуга: jaraqinta jalmasinta juz artuq oqun urti  в его кольчугу и его накидку попали более чем ста стрелами (КТ б33).

ҚҚаз. ЖАРАҚ (қару-жарақ) – военное снаряжение.

Алайда бұл жерде әңгіме аттарды жарату туралы сияқты:

ДТС: JARAYLIY  подходящий, пригодный: jaraүliү is` подходяшее дело (МҚ ІІІ 49);   JARATIN - от jarat-: совершенствоваться (Suv 18₁₃).

Бұл сөздер ҚҚаз. тіліндегі «жарайтын», «жарамды» сөзінен екенін байқаймыз.

222. «Они и в бою не во-время займутся захватом добычи». Түсін: улжай;

ҚҚаз. ОЛЖА  добыча.

ҚМоңғ. ОЛЗ, ОЛСОН ЮМ  добыча.

(1310 жылы «Жа-Т» еңбегіне енгеніне қарағанда «олжа» сөзі осы мағынада түрк тілінде қолданыста ол кезге дейін де болса керек. Ал ДТС-да кездеспеу себебі – мысалға алынған шығармаларда (көне түрк жазба ескерткіштерінде) бұл сөздің қолданылмағанынан болар).

265. «Хотя  в каждом яме держали  пятсот голов лошадей, но никогда (там)  не находилось и двух крепких лошадей, на которых спешный гонец (мог) сесть». Түсін: йамчи; илчи-и  йаралту;

(«Ямчи», «жәмшік» сөздеріне анықтаманы ІІ т. 36-бетінен қараңыз. «Илчи» (елші) сөзіне осы ІІІ т. 25-бетінде, «йаралту» (атты жарату)  сөзіне  221- бетінде анықтама берілген)

271. «Румские серебрянные деньги». Түсін: ақчэ-и рум;

ДТС 48: AQC`A   монета, деньги (Е 78).

ҚҚаз. АҚША  деньги.

Күмістен  жасалғандықтан ақ түсіне қарай «ақша» аталған («ақша қар» деген сияқты).

ҚМоңғ.  Деньги – мөнгө. Бумажные деньги – цаас.   (Құбылай ханнан бастап шығарылған «юань» түркше  «мәңгі» аталған. Юань – «мәңгі» сөзінің қытайшасы екенін жазғанбыз.

280. «Средства на пошивку одежды». Түсін: джамаги;

ДТС  231: JAMA   чинить, латать: bu ton ol  jamaүu  эта одежда должна быть починена (МҚ ІІІ 36);   JAMAY  латка, заплата: ol jamaү sөkti  он отпорол заплату (МҚ ІІ 21).

ҚҚаз. ЖАМА, ЖАМАУ  чинить, латать, заплата, подшивка.

ҚМоңғ.  Латать – нөхөх. Подшивать – доторлох, шидэх, т.б.

283. «Является подходящей для войска из числа инджу, степей и возделанных и  запустевших пашен».  Түсін: далай; 

 «Инджу» (енші) сөзі туралы айтқанбыз.  «Далай» сөзі туралы еске сала кетейік:

ДТС 529: TALUJ  океан, море: ilfaru` s`antun jaziqa tegi auladim talujqa kic`ig tegmadim   вперед до Шантунской равнины прошел с войском, до моря немного не дошел (КТм3).

ҚҚаз. ДАЛА  степь; (Дали, далиған – широкая;  (Далай-лама)

ҚМоңғ. ДАЛАЙ (тэнгис) – море, океан.

284. Осы бетте бірқатар түрк сөздері жазылғандықтан қысқаша тоқтала кетейік:

 –  «хорошо содержат» – асрамиши;   (асырау).

ДТС 62: АS  еда (МҚ І 80); ASLAQ кушанье, явства: tergi urup aslaqa накрыв пиршественный стол (МҚ ІІ 53).

ҚҚаз. АС  еда; (Асыра(у) – содержать, букв.обеспечивать едой).

ҚМоңғ. Содержать – тежээх, тэтгэх.

– «Не запрещают» – қуримиши;

ҚҚаз. ҚОРЫМАУ  не караулить;.( «Қору, қорық» сөздері  туралы І т.1 к. қараңыздар).

– « пожаловали им» – суйургамиши;

ДТС 513: SUJURQA   жаловать, пожаловать:  oүuz qaүanqa sujurqap berdi  он пожаловал  Огуз-кагану (драгоценности) (ЛОК 14₄); 2.  радовать: sujurqa ozuңnu   радуй самого себя (ЖБ 57₂₅);  sujurqa-erincka-  парн. проявлять милосердие: sujurqaju erinckaju jarliqatiniz  ты соблаговолил проявить милосердие (ТТ 113).

ҚҚаз. СҮЙІНДІРУ, СҮЙІНШІ  любить, радовать, радостная весть.

– «в государственные амбары» – анбар-и хасс;

ТурРС:Амбар – входная (комната), чулан; АзРС: Анбар – склад, кладовая, амбар;

– «не отдают названным братьям, сватам, родичам» – анда ва ака ву ини ва куда;

Бұл сөздер туралы І-ІІ томдарда анықтамалар берілген.

ҚҚаз. АНДА  названный брат (І т.1 к.); АҒА  (ака)  старшый брат; ІНІ  младший брат; ҚҰДА  сват.

286. «Служат при тысяче средней рати». Түсін: хазарэ-и қул;

Бірінші сөз парсы тілінде «мың» деген, «қул» – түрк сөзі (қол), әскердің орталық бөлімі. Қазірде Ауғанстанда тұратын Хазарейліктер  этносы  ХІІІ ғасырда «тама» ретінде қалдырылған Мәңгіелдік мың шеріктің ұрпақтары.

 301. «Назначено множество ремесленников». Түсін: ұзан;

ДТС 620: UZ  искусный, -о; опытный, -о; умелый,-о:  uz kisi   искусный человек (МҚ І 46); UZLAN   проявлять опытность, ловкость: er uzlandi   мужчина проявил ловкость (МҚ І 297); ДТС 621: UZLUQ   мастерство, ловкость: er uzluq өgrandi   мужчина научился мастерству (МҚ І 253).

ҚҚаз.  ҰСТА  мастер, кузнец, ремесленник.

ҚМоңғ.  Мастер – дархан. Ремесленник – уран дархан, гар урч, т.б.

ССТ-МЯ: УС   ( якут., эвенк)  мастер (своего дела), ремесленник; мастер. Ұса– столяр, плотник; Тімірш ұса – кузнец, слесарь.

 

* * *

 Міне, «Жами` ат-Тауарихта» авторлар «моңғол сөзі» деп жазып, аудармашылар түсіндірмелер  берген сөздер  барлығы дерлік Шыңғыз хан заманына дейін де болған түрк сөздері екенін және қазір де түрк текті қазақ, татар, қырғыз, өзбек, т.б. халықтардың қолданып жүрген сөздері екенін көрдік. Зерттеушілердің «көне моңғол тілі» деп жүргендері «шығыс түрк диалекті» екен. Ал «көне моңғол тілі» болмағандықтан, «протомоңғол» деген этнос та болмағаны түсінікті нәрсе.

І т. 2 к. 259-бетіндегі: «есіркемек», 262-бетіндегі «шыдамақ» т.б. түрк сөздерін  шежірешілер «Шыңғыз хан өз аузымен айтқан» деп жазып отыр. Осыған орай «Жами` ат-Тауарихтың» ІІ томындағы Үгетай хан тарихына қатысты бөліміндегі мынадай әңгіме еске түседі: Үгетай ханға мұсылман дінінде жоқ бір араб келіп: «Мен түсімде  Шыңғыз ханды көрдім. Ол маған: «Менің ұлыма айт, мұсылмандарды көбірек өлтірсін, өйтпесе олардан жамандық болады»  деді»,– дейді. Үгетай хан сәл ойланып: «Осы сөзді әкем саған өзі айтты ма, әлде тілмаш арқылы айтты ма?»,– деп сұрапты. Әлгі араб: «Өз аузымен айтты» дейді. «Ал сен моңғол тілін білуші ме едің?»,– дейді қаған. «Жоқ!»,– дейді араб. Сонда Үгетай хан: «Сен жалған айтып тұрсың, өйткені менің әкем моңғол тілінен өзге тілді білмейтіні маған аян», – деп, әлгі арабты өлтіруге бұйырыпты.

Ал сол «моңғол тілінен өзгесін білмейтін» Шыңғыз ханды «Жами` ат-Тауарихтың» авторларының (әлгідей мысал әңгімені жаза тұра) Ғазан ханнан қорықпай түркше сөйлетуі қалай?! Шыңғыз ханды «араб тілінде сөйледі» дегені үшін арабты өлтірткен  Үгетай сияқты, «тек моңғол тілін білетін» Шыңғыз ханды түркше сөйлеткені үшін шежірешілерді неліктен Ғазан хан  жазаламаған?» деген сұрақ сөзсіз туады. Мұның себебі – әлгі хикаяда Үгетай хан: «Шыңғыз хан  «моңғол тілінде ғана сөйлеген»,– деп, шын мәнінде  қағанның шығыс түрк диалектісінде сөйлегенін айтқан. Сондықтан да шежірешілер қорықпастан, еш күмәнсіз Шыңғыз ханды «Жами` ат-Тауарихта» түркше сөйлетіп отыр.

«Жами` ат-Тауарихта» Ғазан хан иелігіндегі (Иран, Сирия) жағдайларды  баяндағанда да шежірешілердің түрк сөздерін жиі қолданғанын көреміз.  Бірақ  ІІ-томның 207-бетінде шежірешілер Ғазан хан туралы: «Хотя он говорил на монгольский лад,  так что не каждый его понимал»,– дейді. Бұл жерде, байқасақ, «монгольский язык» демей «лад» делінуінен-ақ әңгіменің диалект жайында екендігін аңғарамыз. Болмаса, «моңғол тілінде ғана сөйлейтін Ғазан хан үшін шежірешілер несіне түркше сөздерді жиі жазған?» деген түсінбестік туады. Сондай-ақ, осы 207-бетте: «Из различных языков ему предписывают свой монгольский, арабский, персидский, индийский, кашмирский, тибетский, китайский и франкский и прочие языки, из которых он знает кое-что»,– деп жазылған. Сонда, мемлекетінің астанасын  парсы қалалары етпей, негізінен әзірбайжандар (оғыз түрктері) тұратын Оңтүстік Әзірбайжандағы Тебриз қаласында орналастырған  Ғазан хан соншама шет тілдерді біле тұра, тек өзі ортасында тұрып жатқан түрк тілінен «кое-что»  да білмегені ме? Бұған қалай сенуге болады? Сонау шығыстағы Керейіт, Жалайыр, Наймандардан бастап күллі Хорезмді,  батысындағы Румның жарымын алып жатқан түрк халықтарының тілін Ғазан хан білмеуі мүмкін емес. Ал ол білген тілді «біледі» демегені үшін шежірешілер жазасын алмас па еді?! Осы екі мысалда да түрк тілінің аталмау себебі – шежірешілердің «шығыс түрк тілі» (диалектісі) деу орнына, синонимі ретінде, «моңғол тілі» деген сөзді қолданған. Осылай ету – ғасырлар өте келе дәл мынадай шатасуға соқтырарын, түрктердің де дәурені өтіп, жарты әлем сөйлеген тілінің өрісі тарылып, ал өздеріне бодан қытай, орыс, парсылар тілі, керсінше,  «әлемдік тілдер» қатарына кіреді деп шежірешілер де, оларға тарих жаздыртқан Шыңғыз хан ұрпақтары да ойламаған болар!

Бірақ, қаншама жерден шығыс түрктерін шежірешілер «моңғол» деп жазып, қазіргі жұрт жаңылса да, шындық байқалып қалады. Мысалы, «Жами` ат-Тауарихтың» ІІ-томының 138-бетінде: «Менку-хан послал Бурунтай-нойона с десятью туманами войск, состоявшегося из храбрых тюрков к границам Улуг-Тага, что между Бишбалыком и Каракорумом»,– деп, әдеттегі «моңғол» сөзінің орнына «түрк» сөзін қолданыпты.

Ресей тарихынан «Алтын Орда моңғолдарының» орыс қалаларынан салық жинаушылары «басқақ» аталғанын білеміз. Ұлағу ұлысының осындай  басқақтарының (гонцы) парсылар мен арабтардың үйлеріне қонып, әйелдеріне көз салатындығы туралы «Жами` ат-Тауарихтың»  ІІІ томының 313-бетінде мынадай әңгіме айтылады: «Однажды один старик из старост, человек, берегущий свою честь, явился в диван и говорил: «О, эмиры, везиры и хакимы, как вы допускаете, я старый человек и имею молодую жену, сыновья в отъезде, и каждый из них оставил дома тоже молодую  жену, и дочери у меня есть, а в моем доме стали на постой гонцы, народ все молодой, ловкий, с лица красивый, и вот уже несколько времени, как находятся у меня. Женщины их видят и не могут удовольствоваться только мною и уехавшими сыновьями. А поскольку мы с гонцами живем в одном доме, то я не могу по целым суткам за ними присматривать. В таком же положении находится большинство жителей. Раз установился такой порядок, то как я себе представляю, через несколько лет в этом городе не найдется ни одного законнорожденного ребенка, а все будут внебрачнорожденными от турок и бастрюками», – делінген. Осылайша «Жами` ат-Тауарих» І-томның басында мәңгіелдіктерді «түрк» дегеніне, ІІІ-томның соңында қайта оралады.    

 

 

«Жами` ат-Тауарих»  бойынша  шығыс түрктеріндегі  жыл  атаулары.

 

Осы еңбектің І-томының 2-кітабында Шыңғыз хан өміріндегі оқиғалардың қай жылдары болғаны нақты айтылып отырады.  Жылдар қазақ жыл санауындағыдай он екі жылдық цикл (мүшел) бойынша және дәл қазақтағыдай он екі хайуанаттардың атымен аталған. Жыл басы да, дәл қазақ календарындағыдай, тышқан жылынан басталып, доңыз жылымен аяқталады. Он екі жылдық жүйедегі хайуанаттар реті де қазақ жыл тізбесіндегідей. Алайда хайуанаттардың кейбірінің аталуы  басқаша. Осыған қарап «көне моңғол тілі болған екен!» деуші зерттеушілер бар. Сондықтан жыл санаудағы  хайуанаттар атауларының  қай тілде екенін, олардың түрк тіліне қатысы бар-жоғын анықтап көрелік.

 

1. Год Кулгуне – Тышқан жылы;

«Жами` ат-Тауарих»,  І т.2к.255 б:  «Год Кулугунэ,   год мыши, начинающийся с (месяца) шавваль 612 г.х. (23 января – 20  февраля 1216 г.н.э.).

«Чингиз-хан в этом году послал Мукали-гойона с войском левого крыла захватить вторично города, которые взяли за эти годы и которые снова восстали».

ҚҚаз. Тышқан – мышь;  Құлғана (көне) – тышқан; Мұрат ақынның «Үш қиян» өлеңінде : «Інге кірсек  суырып, Құлғанадай қадалып», деген жолдар бар. М.Қашқари «Сөздігінде»: Келагү – разновидность полевой мыши (МҚ І 448), делінген.

Қалм. Мышь – хулһи; Мышенок – хулһнин кичг;

ҚМоңғ. Мышь – хулгана, оготно.

 

2. Год Хукар  – Сиыр жылы 

І т. 2 к. 149 б:  «Когда счастливо наступил год хукар, который является годом быка». Түсін: хукр; монг. письм. Укэр, тюрк. Угуз.

ДТС 623: UGUR - (үгүр)   стадо, табун, стая: qamuү neңni kөrdum oz ugrun jorir все существа, которых я видел, ходят в своем стаде (ЖБ 302₁); ДТС 623: UGURLUG   табунный, имеющий стадо: ugurlug er  мужчина, имеющий табун (стадо)  (МҚ І 152);  МҚ № 158. Укур – стадо (дом.животных);  МҚ №. Ұғар – ақ қасқа ат. «Ат  ұқрады»  – ат кіснеді; МҚ № 6018: «Буғра кукрадш – бура өкірді (боздады)».  ДТС: ОQRA   ржать (МҚ І 275).

ҚҚаз. ӨКІР реветь; (Өгіз өкірді – бык ревел; Оқыра (сиыр оқыралады)  – болезнь рогатого скота; Өк  –  сиырға зеку).

Қалм. ҮКР  корова;

ҚМоңғ. ҮХЭР  (одос, усны, махь) – буйвол; (Бык – бух, шар; Корова – үнзэ).

Түрк текті халық саналатын  чуваш  тілінде сиыр «вакор» делінеді. Ендеше бұл түрк тілінде де «сиыр» мағынасындағы сөз екен. (Бұл сөздің чуваш тіліндегі үлгісі орыстың «корова» сөзінің де түркше екенін көрсетеді).

 

3.  Год Барса – Барыс жылы.

І т. 2 к. 150 б.: «Когда благополучно и счастливо наступил год барс»..

ДТС : BARS  тигр:  barsiү  kokmakig olurmadim  я не убивал тигров и ланей (Е 11₁₀): Bars  jil   год тигра:  inc`ip  bars jilda c`ik tapa jolidim –  (MЧ В₇). );  BARSYAN  - этн. Барсган – название одного из тюркских племен (МҚ 220₁₆).

ҚҚаз. БАРС  барс; Жолбарыс – тигр. Барыс жылы – год барса. (Көне сөз: «Арыслан-барыслан» – «арыстан мен жолбарыс» дегенді білдірген).

 

4. Год Толай – Қоян жылы.

І т. 2 к. 256 б.: Год Толай, год зайца, приходящийся началом на (месяц)  зул-кадэ 615 г.х. (19 января – 17 февраля 1219 г.н.э.). 

«В этом году Чингиз-хан в своих ордах устроил собрание и созвал большой курултай, привел в порядок войска в поход на страну тазиков».

ДТС 542: TAVISYAN  (TAVUSYAN)   заяц  (MK I 513);  tavisүan lili – год зайца (MK I 346):  ДТС 543: TAVSAN: tavsan jil – год зайца (Usр 14₁);   TAVRAQ  быстрый -о:  kisi idti tavraq  он тотчас (быстро) послал человека (ЖБ 356₁₀).

ТурРС: Тавшан – заяц; АзРС: Давшан – заяц;  Ұйғыр тілінде – дошқан.

ҚҚаз. Заяц – қоян;

Ю.А.Зуев. «Ранние тюрки: очерки истории и идеологии»: «В Старой редакции «Истории династии Тан» сообщается, что в составе хи есть многочисленное племя дулунь гэцзинь – толун коркин (толын көрк) – полный лик (Луны). Численность его войска достигала 10 тысяч человек. В состав монголов оно вошло под названием долунгир»,– дейді (45-46-б). Шығыс түрктері диалектісіндегі «Толай» сөзі «толған ай» (толы ай) – қайтадан тірілген қоян» деген діни нанымнан пайда болған сөз сыңайлы

ДТС 573: TOL - І. наполняться: elig qaznaqi toldi  aitun kumus  казна правителя наполнилась золотом и серебром (ЖБ 42₁₇); ІІ. Завершаться: tirigliki toldi bu aj toldinin  жизнь Ай-Толды подошла к концу (ЖБ 51₄); ДТС 24: AJ  месяц, луна: qaju evka kirsa bu aj terk ciqar  в какой дом войдет луна, быстро выходит (из него) (ЖБ 6315).

ҚҚаз. ТОЛЫ АЙ  полная луна (Полный лик луны).

ҚМоңғ.  Полная луна – дергел сара.

Эвенк. Полная луна – теркэн бяг.

Қалм. ТУУЛА  заяц.

 

5. Год  Лу – Ұлу жылы.

І т. 2 к. 256 б. «Год ЛУ, год дракона, приходящийся началом на (месяц)  зул-хидджэ 616 г.х. (7 февраля – 7 марта 1220 г.н.э.).

«В этом году Чингиз-хан был в пути на страну тазиков и провел лето в долине реки Ирдыша, чтобы лошади откормились»;

МТКС:  ЛУУ    қытай. Long / lun;  тибет. klu;  моңғ.   luu;

ДТС 334:  LU  (кит. Лун, luң) дракон: jema jeti qat qaram icinta alqu аүuluү lular jilanlar jatur   внутри же семирядного рва лежат всякие ядовитые драконы и змеи (КР 396); lu jil  год дракона.

ҚҚаз. Ұлу жылы – год улитки.

ҚМоңғ. ЛУУ  айдаһар (дракон).

«Лу» қытай, тибет тілдеріндегі «айдаһар» сөзі. Қазақша «ұлу» (улитка) деуіміз қате.

«Символом тюргешских тухсов в период правления Жузлика и Сакала был дракон Улу, берущий начало в юэчжийской древности», дейді Ю.А.Зуев. (Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. Алматы. «Дайк-Пресс. 2002.156-б.).

 

6. Год Могай – Жылан жылы

І т. 2 к. 256 б.: Год Могай, год змеи, начинающийся с (месяц)  зул-хидджэ 617 г.х. (27 января – 24 февраля 1221 г.н.э.). «Чингиз-хан  в этом году расположился  у Бухары и взял ее».

ДТС 335: MAYA :  esri maүa jalim qajqa onup barmis   пестрая  змея  поднялась на крутую скалу (ThS II₃₅).

Қалм. МОҺА  змея;  Моһа жил – жылан жылы.

ҚМоңғ.  МОҒАЙ   жылан (змея).

ССТ-МЯ: якут. Моғоі, моңоі – змея, гадюка;

 

7. Год Морин – Жылқы жылы

І т. 2 к. 257 б.: Год Морин, год лошади, приходящийся  началом на (месяц) мухаррам 619 г.х. (15 февраля – 16 марта 1222 г.н.э.). «Чингиз-хан в этом году осенью был занят осадою Таликана, а Тулуй-хан взял все города и области Хорасана».

Қалм. МӨР  след, путь; МӨРН (мөрен) лошадь, конь; (Мөрдехе – идти по следам).

ҚҚаз. МӨР  печать.

Орыс тіліндегі  «мерин» – азбан ат. Орыстар өз тілінде «конь», «лошадь» деген сөздері бола тұра, түрктерден (Алтын Ордалықтардан) «мерин» сөзін қабылдаған. Мәңгіелдік шығыс түрктерінің тілінде «ат» (ақташы) сөзі болса да ойраттардың «мөрін» сөзін де қолданғанын көреміз. «Мөрін» сөзі  «із (таңба) қалдырушы» деген мағынадан пайда болғанын байқаймыз.

 

8. Год Коин  – Қой жылы

І т., 2 к.112 б.:     «В году коин, который является годом барана»...

ДТС 453: QOJ   овца:  jaүisi qoj teg ermis`  враги его  были подобны овцам (KTб₁₂); QOJCI пастух, чабан  (ThS ІІ с₃);  qoj jil календ. год овцы  (KT₅₃ ); Cp. qoj, qojin, qojun, qon;   

ҚҚаз. ҚОЙ  овца, баран.

ҚМоңғ. ХОНЬ  овца, баран.

 

9. Год Бичин  – Мешін жылы.

І т. 2 к. 257 б.: Год Бичин, год обезъяны, начинающийся с (месяц)  мухаррам 620 г.х. (24 января – 23 февраля 1224 г.н.э.).

«В этом году Чингиз-хан вернулся из упомянутой летовки и, зимуя в пути, медленным передвижением направился к своим ордам».

ДТС 98: ВICIN  обезъяна; bicin jil  год обезъяны: bicin jilqa jetinc` aj jeti otuzqa qop alqadimiz   мы все это освятили в двадцать седьмой день седьмого месяца года обезъяны (КТ 53).

ҚҚаз. МЕШІН  обезъяна;  Мешін жылы – год обезъяны.

ҚМоңғ. БИЧ (сармагчин) – обезъяна.

 

 10. Год Такику – Тауық жылы.

І т. 2 к. 257 б.: Год Такику, год курицы, начинающийся с (месяц)   сафар 622 г.х. ( 12 февраля – 12 марта 1225 г.н.э.)».

«Весною этого года Чингиз-хан остановился в своих ордах»

МҚ № 4260: ТАҚУҚ   курица, в наречии Туркмен;.  ДТС 536: Taqaүu jili  год курицы (MK I 346); TAQUQ  курица: aniң basida bir kumus taquq qojdi  на его верхушке он установил серебрянную курицу (ЛОК 41₅).

ҚҚаз. ТАУЫҚ  курица.

ҚМоңғ. ТАХИА   курица.

 

 11. Год Нокай – Ит жылы

І т. 2 к. 258 б.: Год Нокай, год собаки, начало коего падает на (месяц)   сафар 623 г.х. ( 1 февраля – 1 марта 1226 г.н.э.).

«Весною этого года Чингиз-хан в местности Онгон-Далан-кудук, неожиданно занявшись своим делом, потребовал к себе своих сыновей Угедея и Тулуя, которые были там».

Жошы ханның жетінші ұлы Бұғалдың Тұтар (Татар) деген ұлынан туған Ноғай әмір  Алтын Ордада аса белгілі болған. Ұлыстың Ноғай басқарған аймағы Ноғайлы аталып, маңғыт тайпасы  Ноғай этносына айналды.

Қалм. НОХА  ит (собака);  Ноха жил – ит жылы; ( Мақал: Нохад тэмр керго – итке темір керегі не»).

 

 

12. Год Кака – Доңыз жылы.

І т. 2 к. 258 б.: Год Кака, год свиньи, начало коего падает на (месяц)   сафар 624 г.х. ( 21 января – 18 февраля  1227 г.н.э.). 

«Чингиз-хану в этом году шел 73-й год, от года же его рождения было полных 72 года. Он умер в пределах страны Тангутов от приключившейся с ним болезни».

ДТС 422: QAQ   лужа, стоячая вода (МҚ ІІ 282): qaqlar qamuү kolardi  лужы стали подобны озерам (МҚ ІІ 282); QAQAC`   грязь; грязный: ton qaqac` boldi   одежда стала грязной (МҚ І 358).

ҚҚаз.  ҚАҚ   лужа, стоячая вода; Қоқыс – мусор, грязь.

Қалм. ҺАХА  свинья.

ҚМоңғ. ХОГ мусор;  (Лужа – шалбааг; Грязь – шавар, шавхай, балчиг, бохир, хир).

ССТ-МЯ. ҚАҚА (маньчж.) – экскрименты (детские), испражняться;

Белгілі шығыстанушы Бартольд Орта Азиядағы (Өзбекстан) Қоқанд қаласының атауы Кух+канд «доңыз-қала» деген сөздерден шыққан деп жазады. Мұсылмандар өзі тұратын қаласын «доңыз» деп атамаса керек! Бұл, меніңше «Қоқ+канд» – «Қақ кент» (қоқыс, лас  қала) дегенге келеді.

Үнді елінде шаң-тозаң, топырақ түрк сөзімен «қоқыс» делінетіндіктен, ағылшындардың топырақ түсті әскери киімі осы сөзбен «хаки» аталыпты.

          

 

«Жами` ат-Тауарихтағы»  кісі аттарындағы  қытай сөздері

Шыңғыз ханға қатысты шежірелерде бірқатар кісі есімдері, лауазым атаулары мен лақабтары қытай сөздері екенін көреміз.  Бұл да  «Шыңғыз хан кезіндегі көне моңғол тіл осы екен» деген пікір тууына  себеп болып келеді. Мысалы:

ГОА.   Гоа-Марал – Бөрте-ашнұдың жұбайы;  Алан Гоа – Добұн Баянның жұбайы, жесір кезінде «нұрдан» үш ұл тапқан. Кенжесі – Боданжар Шыңғыз ханның оныншы атасы. Әбілғазы  баһадұрда « Аланқо»;  «МҚШ» :   163-бөлім:  Алан Қоғай. Қоғай Марал.

«Жами` ат-Тауарих»: Гоа – значит чистая лицом; Түсініктеме:  «Куа – по-монгольски красавица. «Гоа-красивая. (Іт.2 к.40-б.); С.С.  Коай Марал, Хуай. Іт, 2 к. 9-б.).

ҚМоңғ. Гуа хүн – красавец; Гуа эмэгтэй – красавица.

ДТС: XUA (китай. xуа, хwа) – цветок;

«МҚШ», «Алтын тобшы» аудармашылары бұл сөз түрктің Қу, аққу сөзі деп: Куа-Марал, Қуба-Марал, Алан-Қу, Алан Қоға, т,б, деп жазып жүр.

ДТС: QUYU  лебедь (МҚ ІІІ 225) делінген.

МТКС: ХУА 1.түрктің  quba сөзі десе, 2. ХУА қытай сөзі  һua`  деген.

Алайда  «Аққу-Марал» делініп, құс пен жануарды қатар  бір есімде атау  қисынға келмейді. Меніңше, «Гоа» - қытайдың гүл немесе  хау, хауа – «жақсы» деген сөзі.

ФУДЖИН.  Оэлун - фуджин (Ұлұн) – Шыңғыз ханның шешесі; Фуджин – «Жами` ат-Тауарих» (164-165-б.): Фу-жень – из китайского «княгиня, жена, супруга высокопоставленного лица (46 б): «Так как жили по близости Хитая, то употребляли их выражения»  (І т.,2 к.51-б.),

«МҚШ»: 55-59:  Хоэлун уджн, кожун, Үжін, үчин,  т.с.с.

ЛИНКУМ  (Шаракэ-лингум).  «Жами` ат-Тауарих»: Линкум – по китайск. старший эмир. Монг. –линку.  Іт,1к. 155-156, 180- бб.);

ОН ХАН.   Керейіт тайпасының ханы Тоғрылдың лақаб аты; (Тоғрыл – жыртқыш құс (МҚ І 482);  «Жами` ат-Тауарих»: Ван – китайск. «князь», (І т, 2 к.26-б.). Ендеше «Ван, Он» деп қытайшаламай, Керейіт ханын өз атымен «Тоғрыл» делік.

ТАЯН  ХАН.  Наймандардың ханы Бай Бұқаның қытайша лақаб аты. «Жа-Т», І т.1 к. 139 б: «Основное имя Бай-Бука; хитайские государи прозвали его Ай-Ван, что на китайском языке значит – «сын хана». Так как хитайские термины никому не были известны, то Бай-Буку назвали Таян-хан».  Бұл есімді де «Бай Бұқа» (Тай Бұқа) деуге көшейік!

ДЖАКАМБУ  (Жақамбу).  Керейіт ханы Тоғрылдың  інісі. Өз аты Керейтай. Таңғұттар елінде болғанында, тибет тілінде қойылған лақаб аты:  «Жа-Т»: Джа – обширная область (тиб. Рчиа), к`ан-по (тиб. мн` ан-по)  учитель, глава, (І т,2 к. 109-б.);

САНГУН (Сенгун). Тоғрыл ханның ұлы. «Жами` ат-Тауарих»: Сангун – по хитайски барич.(парс. худаванд задэ, қазақша хан ұлы) І т, 2 к. 109 б).

ГОЙОН.   Жалайыр Мұқали-Гойон, (гован). «Жами` ат-Тауарих»: Го-ван – значение на хитайском «великий хан» (І т.1 к.93, 103-б.); Мукалы гойон – государь одной области; (І т. 2 к. 178-б.). Туркакут-го-ван – по хитайски «предводитель»; (І т.2 к. 27-б.). Го ван – «великий князь»;

НОЯН, НОЙОН.  қытайдың lao ye cөзінен (МТКС).

ТУЛИ, ТУЛУЙ. Шыңғыз ханның кенже ұлының есімі. 604 жылы Шығыс Түрк қағанатының  ханы болған Жанғардың мұрагер кезіндегі лауазымы «Тули хан» болыпты (Л.Гумилев. «Древние тюрки» 153-б.) Осы қағанаттың соңғы қағандарының (630-жылдарда) бірінің есімі де Тули болған (Қ.Салғараұлы. «Ұлы қағанат», 239-б.). Қазақтың ХVIII ғасырдағы атақты биінің есімі Шыңғыз ханның ұлына ұқсатып қойылса керек. Алайда, «Төле» сөзі қазақ (түрк) тілінде етістік болғандықтан кісіге есім болып қойылмауға тиіс. Сондықтан Төле би есімі де Тули – кіш бастық» деген мағынада  болса керек;

ТАЙШИ  – на хитайском «ученый наставник («Жа-Т» 158-б.). «Қадан-тайши» из китайского тай-цзы – наследник, наследный принц» (Жа-Т», 23-б.),  ССТ-МЯ: манж. тайжи;  қытай:  тайцзы; наследник престола.

ЧЭН-СЯН.   Болат (Пулад)  чэн-сян – министр; (92-б.)

ДЖАУТХУРИ   великий эмир;

ДАУХАЙ-ЯБУДАК  – даухай по-хитайски «роза»; ябудак– человек севший на осел;

ГУНДЖУ  -хатун; китай. Гун-чжу – «царевна».

ДЖЕУН (ГАР) – джеун на китайс.  «левый»; 

ДЖАУТУ (джағуту – обладающий сотней, имеющий сотню» – от китайского «Чжао-ду» - сотник;

ХАШИ – от китайского Хэ- си. Что значит «к западу от реки». Чингиз-хан  покорил область Каши, то его нарекли именем Каши».

 

 

«Жами` ат-Тауарихтағы»  кісі  аттарының кейбіріне анықтама.

 

   1. БӨРТЕ (чинуа) –  «Алтын тобшы»: «Бөрте Чинуа солтүстік тарапқа мұхит, теңізден өтіп, жат жерге келіп, ері жоқ Қоға Марал есімді қызды алып, жаттың жерін мекендеп, Моңғол әулеті атанады» дейді (27-б.).  

   О.Сүхбаатар «Моңғол тіліне өгей сөздер» жинағында Бөрте және Марал түрк сөздері екендігін көрсетеді: БҮРИ түрк. buri / bori~borite;  моңғ. buri; бор (саарал); нохойтой адил, чононоос баг» деп, сонымен қатар: БӨРТ түрк. бөрі / бөрідә; моңғ. Бөрітү; «чоно»; деп  жазған. 

   Бұдан,  «Бөрте» мен «чоно» сөздері синоним екенін көреміз. Ендеше «Бөрте Чинуа»  – «қасқыр-қасқыр» болып шықпақ! Осы кітаптың 3-тарауында  чинуа, шине, чоно, ашина сөздері әулелде «қасқыр» мағынасында болмағанын, түрктің  «ашұн, ашнұ» – асу, асқан, өткен, ертедегі деген мағынадағы сөзінен туғанын айттық.

ҚҚазақ тілінде қасқырды «көкжал» (орыс тілінде «серый» деп атайтындай), моңғол тілінде  «сұр» (серый) мағынасындағы «бор, бөрі, бөрт» сөздері де қасқыр сөзінің баламасы екендігін көреміз.

1074 ж. жазылған М.Қашқари «Сөздігінде» де  БӨРІ – «қасқыр»: «бөрі қошнасын (көршісін) жемес» деп мысал келтірілген. ДТС118:  BӨRI   волк: bori qoj bila suvladi ol  в то время волк и овца ходили  вместе на водопой (ЖБ 44₁); er bөri  имя собств. (ТТ ІХ₁₁₄).  Ендеше: «Моңғол әулетін құрушы түп ата (аснұ) Бөрте-бабаның аты неліктен түрк тілінде?!» деп ойланған жөн.

   2. МАРАЛ.  МТКС: МАРАЛ түрк. maral; деп жазылған. Сөйтіп, түрк есімді Бөртенің жұбайы Марал есімі де түрк тіліндегі  (қазақ тілінде де бар) сөз екен. Мұны қазіргі Моңғолия ғалымдары  өздері айтып  отыр (МТКС).

3. БАТАЧИ (Бөрте-баба мен Марал-сұлудың үлкен ұлы). «Жа-Т» І т. 2 к. 9-бет: «Его звали Батачи-каан (Батажи). У него был сын по имени Тамач (Тамача)».

МТКС: БАТАЧИ  түрк. bataci;  - деп, мұның түрк сөзі екенін айтқан. 

   4. БАЙСҰҢҚАР.   «Жа-Т» І т. 2 к. 27 бетте: «Байсонкур – пятый предок Чингиз-хана» дейді.

   МТКС: БАЙШИНХУР  түрк.  baisungqura;   -деген.ДТС 79: BAJ  богатый: baj er qoji   овца богача (ThS II40);   ДТС 525:  SUNQAR   сокол, алтайский кречет:  ja birla oq birla sunqarni olturdi   он умертвил кречета луком и стрелами (ЛОК 5₇).

ҚҚаз. СҰҢҚАР  сокол.

5. ЕСУКЕ, (ЕСУГЕЙ, ЕСІКЕ, т.б.).  Шыңғыз ханның әкесі. Бұл есімді зерттеушілер түрліше жазып дауласуда. Алайда «Есуке» кісі аты емес, «ечіге, идже» деген шығыс түріктерінің «әке» сөзі.  «Жа-Т» І т. 1 к. 107-бетінде Шики-Кутукту нойон жайында: «Он называл Чингиз-хана – эчиге, что означает отец», ал түсініктемеде: «В тексте Иджэ. Ичке, Ечиге – отец» – дейді. 1220-1221 жылдары Солтүстік Қытайдағы Мұқалының ордасында болған Сун мемлекетінің елшісі Чжао Хун Шыңғыз ханның әкесінің есімін  Цзe-лоу деп жазған. Шыңғыз ханның әкесі және әулет атасы болғандықтан шежірешілер оның есіміне «табу» жасап тек «әке» (Есуке) деп жазған сыңайлы;

  6. ТЕМУЧИН.   ДТС: TEMURC`I - кузнец: temurci qilic` toqidi  кузнец ковал саблю (МҚ ІІІ 268);   temurci etukc`i  jana qirmaci  кузнец, сапожник, а также кожевник (ЖБ 321₅).

ҚҚаз. Темірші (ұста) – кузнец.

ҚМоңғ. Төмөрч(ин) кузнец, слесарь; Кузнечный – төмөрчний. (Толығырақ осы кітаптың «Ұлы қағанның екі есімі туралы» аталатын 2-тараудан оқыңыз).

  7. ШЫҢҒЫЗ хан. «Шың, шің (шыңғырлау)» еліктеуіштерінен пайда болған «шыңдалған» сөзінің «шың» буыны мен «ғыз» күшейтпелі жұрнағынан құралған сөз. (Толығырақ осы кітаптың  2-тарауынан оқыңыз).

   8. БЕКТЕР.   Есукенің екінші әйелінен туған ұл. Бала кезінде Теміршің мен Жошы-Қасардың қолынан қаза болған. МТКС: БЭГТЭР түрк. baktar;

9. ЖОШЫ хан.    Шыңғыз ханның қызы  Қожы бегім және  1211 жылы қаза болған Би деген ұлынан кейінгі үшінші баласы (екінші ұлы).

«Жа-Т»: «Назвали его Джочи потому, что он появился на свет неожиданно» (І т.2 к. 69-б.) – деп жазған. Сондай-ақ, ІІ т. 64 бетте Жошы туралы: «был старшим из всех детей Чингиз-хана, за исключением сестры по имени Фуджин-беги, которая была старше его» деген. Қытай елшісі Чжао Хунның: «Старший сын Би-инь был  убит в бою при осаде западной Цзиньской столицы Юньчжуньа во время разгрома государства Цзинь. Ныне  второй сын является старшим царевичем и зовут его Йоджи...»,– деген дерегі бойынша Жошы – Шыңғыз ханның үшінші баласы. (Осы кітаптың 7- тарауында айттық).

Көп зерттеушілер Жошы  туралы «Анасы Бөрте Меркіт тайпасының тұтқынынан қайтар жолда туғандықтан, оған «жолаушы»  есімі берілген» деп жазады. «Жол» түрк сөзі.  ДТС: JOL дорога: kөgman joli bir ermis   на Когмен была одна дорога (Toн₂₃);  JOLC`I  проводник: qamuү iska jolc`і  bilig bar uqus   в любом деле проводником служат знание и разумение (ЖБ 393₉).

Моңғол тілінде «Жол» – зам, харгуй. Егер Жошының есімі жолшы, жолаушы сөздерінен болса – түрк  тіліндегі сөз. Қазіргі қазақ тілінде де, қазіргі моңғол сөздігінде де (ойрат тілі) «жолшы» сөзі бар.  ҚМоңғ.  Путник  (қонақ) – жуулчин, зочин; Қалмақ тілінде: Жолач (жолачин) – көлік жүргізуші. Бірақ бұл сөз  кісі есімінде  «Жолшы» я «Жолаушы»  делініп қала бермей, неліктен «л» әрпінен айырылып «Жошы» болып  өзгермек?!

Т.Әбенайұлы бұл есімді «шошу, шошыту» сөздерінен шығарады. Бұл «Жа-Т» жинағындағы «Назвали его Джочи потому, что он появился на свет неожиданно» (І т.2 к. 69-б.) дегенге келеді. Шәкерім «Шежіресінде» де бір рет осы есім «Шуши» деп жазылған. Алайда: «Ол жолда туғандықтан «Жошы» (жолаушы) аты қойылған деген пікір қате сияқты. Өйткені, шежірелерді мұқият оқыр болсақ,  Шыңғыз ханның  ұлы  Жошыға дейін де, одан кейін де «Жошы» есімді кісілер көп болғанын көреміз. Мысалы:

1. Шыңғыз ханның төртінші атасы Түмбене ханның үлкен ұлы Жақсының немересінің есімі (Бұрұқтың ұлы)  Жошы хан болыпты;

2. Түмбененің   3-ші ұлы Қадулының немересінің де есімі Жошы;

3. Түмбененің  9-шы ұлы Хитатайдың лақаб аты  Жошы Нақу болған;

4. Шыңғыз ханның үшінші атасы Қабыл ханның төртінші ұлы Қадан баһадұрдың  үлкен ұлының есімі де  Жошы хан болыпты;

5. Шыңғыз ханның өзінің тете інісінің есімі Жошы, лақабы «Қасар» болған;

6. «Жами` ат-Таурихтың» І т.1 к. 93 бетінде: «Во времена Чингиз-хана были Джочи-Тармалэ  и его брат Джочи-Чауркан; из-за них между Чингиз-ханом и тайджиутами  случилась война» – делініп, осы екі Жошының жалайыр тайпасынан екендігі айтылған, т.б.

Осы аталған кісілердің баршасы «жолда туғаннан» немесе «тегі күмәнді» болғандықтан есімдері «Жошы» қойылған ба?! Сондай-ақ, осы Жошылардың барлығы жұртты «шошытып» туған деу де қисынға келмейді. (Егер «соғыста жауды шошытсын» делінсе, бір сәрі). Бұл жерде мәселе басқада сияқты.  Джувейни  (1226-1283)  «Тарих-и-джехангуша» аталатын еңбегінде, Джузжани «Табакат-и-Насири» еңбегінде де Жошыны «Туши»  деп атайды. П.Карпинидің «Монгалдар тарихында» да «Туши» делінген. Әрине, бұл «Тушы, ту көтеруші, ту ұстаушы» мағынасына келеді.

Татарстан жазушысы Г.Еникеев «Корона Ордынской империи» кітабында бұл есімді «Жаушы» дейді. Жаугершілік заманның адамдарына осы есім сәйкес деуге болады.

Ал Өтеміш қажының «Шыңғыз-нама» еңбегінде осы есім «Йочы» делінген. Көне түрк жазба ескерткіштерінде бұл сөз түбірінің «Юод -йод, юой-йой,юоқ-йоқ, (Жу, жой, жоқ) екенін көреміз : ДТС:  JOЙ (жой) - стирать, уничтожать:  ol bitig  joiti  он стер написанное (МҚ ІІІ 434); JOD  (жод) стирать, уничтожать (ТТ ҮІІІ С₉);   JU (жу) мыть, стирать:  qaniү qan bila jumas (қанды қанменен жумас) (MK II 66); JUYC`I (жуушы) моющий, стирающий: juүc`і tonqa suv purkurdi  моющий побрызгал шубу водой (МҚ ІІ 171);  UOIUL, JOIUS` (oт joй): qan qilic`tin joйuldi  кровь стерли  с меча (МҚ ІІІ 77-70); JOQ   нет, отсутствующий : bu etta  cir  joq  в этом мясе нет жира (MK I 323); JOQQIS (жоққыч, жойғыз) – уничтожать: ol sug anta joqqisdimiz  то войско мы там уничтожили  (KT б₃₂); Joq bol  исчезать, погибать: turk bodun olti  alqinti joq bolti  тюркский народ умер, погиб, исчез (Тон ₃).

   Көне түрк тіліндегі осы мысалдардан «жуушы», жоюшы», «жоқ қылушы» сөздерінің түбірі бір екендігін көреміз.  «Жошы» есімінің мағынасы осы (Йочы – (жойшы, жоюшы) сөздері сыңайлы.

Бүгінде аса мән бермейтін сөздеріміз, өткен замандарда қоғамдық санада айрықша болғанын Сыздық есімінен де  (19-ғасыр. Кенесары ханның ұлы) көруге болады. Орта Азия елдерінде «Садық төре» деген атпен белгілі болған Кенесарының  батыр ұлының шын аты Сыздық. «Әдетте өзі батыр адам, балаларына да ырым етіп қаһарлы ат қоюға тиіс еді, Кенесары неліктен  ұлының атын Сыздық қойды екен?» деген ой келген. Ал шындығында,  аса қаһарлы боп естілмейтін «сыз» деген сөздің мағынасы жою, жоқ етуді білдіреді. Мысалы, кез келген заттың  атына  «сыз»  сөзі жалғанса-ақ  «бар» зат, «жоққа» айналады: құн+сыз, бала+сыз, ұят+сыз, ар+сыз, жұмыс+сыз, мал+сыз, т.с.с. Осы себепті Кенесары: «Дұшпандарын жойсын, сызып, өшіріп тастасын» деп, ұлының есімін «Сыздық»  қойған болар.

   10. ШАҒАТАЙ хан.   Шыңғыз ханның ұлы. Шаға – «ұл» (бала) сөзінің синонимі. Қазақ түрктерінде «бала-шаға» деп айтылады. ТурРС 163: c`aga  диал. младенец, ребенок;  АзРС: ЧАҒА – дитя, грудной ребенок.         

   11. ҮГЕТАЙ хан.    Шыңғыз ханның  ұлы. «Жа-Т» ІІ т. 8- бет: «Сначала имя Угедей-хана было ..., и оно ему не нравилось. Затем его назвали Угедей, а значение этого слова «вознесение». ДТС: ӨG разум, мысль: ne edgu tutur bu kisika og-a  как хорош для этого человека разум (ЖБ 7621);  Өg bilig   разум и знание (ЖБ 151₈);  UQ   понимать, разуметь (МҚ ІІІ 20); ӨGUТ  совет, наставление (ЛОК 37₆).

   Сондай-ақ ССТ-МЯ: письм. монг. «өгеде» – вверх, кверху, вверху; древн. тюрк. «юугарұ» – вверх; - деген мысалдар беріпті. ДТС 284: JUGARU (JOQARU)   вверх, наверху, возвыситься (ТТ Х_285, Suv 151₁₁);  jugaru kөtur - : qanim eltaris` qaүaniү өgum el bilga qatunu tanri tөpasinta  tutup jugaru kөturmis` erinc`  тенгри  почтило моего отца Ел-териш-кагана  и мою мать Ел-Билгя – катун и возвысило их (КТ б₁₁).

Бұл сөз ҚҚаз.  Жоғары – верх, верхний. Ендеше Үгетай есімі «Юга (үге) +тай» – «жоғары» және кісі атына қосылатын «тай» (Тарғытай, Шағатай, Әкетай, Көкетай, т.с.с.) сөздерінен тұрады екен. Бұл жерде ӨГ, YГ (ой, ойлы, үгіт, т.б.) сөзі мен ЙУГ, ЮУҒ (жоғ, жоғары) сөздерінің мағыналарының  жақындығы  байқалады.

   12. ТУЛИ, ТУЛУЙ.   Шыңғыз ханның кенже ұлының есімі. ҚМоңғ. Толь – «айна» деген сөз. Сондықтан Тулуй қайтыс болғанда  оның есімін атауға тыйым салынып, «айна» сөзінің синонимі ретінде өзге түрк диалектілеріндегі «көзңү», «көзүңү» (МҚ І 379, 132: – «айна») сөздерін қолданған екен. (ДТС : KӨZGU (көзгү)   зеркало: axiliq erur bil buxul kөzgusi  щедрость, знай, является зеркалом (т.е. обратным отражением) жадности (Юг С250).  Мұның өзі кейбір зерттеушілердің «Тулуй» – күзде туғандықтан қойылған есім (көзгү – «күзгі» сөзіне ұқсағандықтан) деген пікір айтуына себеп болды. Орыс зерттеушілері  мұны «осень»  деп аударып жүр!

Біздің  зерттеушілер Тулуй сөзін «Төле» деп қазақшалапты. Бірақ бұл қытай тілінде «кіші басшы» деген мағынадағы сөз екен. «Жами` ат-Таурихты» аударушылар да барлық жерде «Тулуй» деп жаза тұра, түсіндірмеде: «монг. письм. толи» депті. Шығыс Түрк қағанатында 604 жылы таққа отырған Жанғар ханның жас кезіндегі мәртебесі «Тули хан» болыпты. Осы қағнаттың соңғы қағандарының  (630-жылдар) бірінің есімі де Тули болғаны туралы Қ.Салғараұлы. «Ұлы қағанат» кітабында жазады. (239-б.). Қазақтың  XVIII ғасырдағы атақты биіне «Төле» есімі Шыңғыз хан ұлына ұқсас қойылса керек. Алайда, «Төле» сөзі қазақ (түрк) тілінде етістік болғандықтан, кісіге есім ретінде қойылмауға тиіс ( ДТС: TӨLA  платить, уплачивать: turiqa tөlap bersar men   если я уплачу Туры (Usp 32₁₆).  Сондықтан Төле би есімі де «кіш бастық» – Тули деген мағынада  болса керек. «Айна» (толь) сөзіне табу салғандар, оны ұқсас қытай сөзі «Тули» мен шатастырғанын  байқаймыз;

 13. ОРДА ЕЖЕН.  Жошы ханның бірінші ұлы, Сартақ есімді қоңырат әйелінен туған. «Орда»  сөзі белгілі, ал «ежен» – ие, еге  сөзінің көне түркше айтылуы. Қазіргі  қазақ тілінде қолданысқа  қайта  енген  «егемен» – осы сөзден. ДТС203:  IDI   хозяин, владелец: otukan jisda jeg idi joq ermis` в Отюкенской черни не было хорошего хозяина (КТ м₄);  ДТС 204: IGA (іja)  «хозяин», дух, божество: jer  suv  igasi (жер су егесі (иесі) (TT VII 29₂₁); IDISIZ (иесіз,егесіз)  без хозяина: kөgman jer sub idisiz qalmazun  пусть не останется без хозяина страна Көгменская (КТ б₂₀).

 14. БАТУ хан.  Жошының екінші ұлы, қоңырат Елші ноянның қызы Үкі қатұннан туған. Ресей тарихшылары «Батый», Түркияда «Батур» деп жазып жүр. Қазақ  зерттеушілерінде: «Империяның батысын билегендіктен, есімін Батыс атаған» деген пікір естиміз. Алайда  Бату туғанда оның батысты билейтінін ешкім білген жоқ қой!  Әрі Жошының заңды мұрагері Орда Ежен болуға тиіс еді.

ДТС: BATAR  запад: toүardin  batarqa  jorip  tezginur   от востока до запада обходят страны (ЖБ 262₁₅);  ДТС: BATU  драгоценный камень: sisir  batu   драгоценнocти (Suv 515₁₇); BATUQ   имя собственное (Usp 38₁₈);  BAT (bata)   быстро, скоро:  иди скорее (МҚ 161₃);  CCТ-МЯ: БАДУ- эвенк. ехать;  БАJТУ-  эвенк. скала, утес;  БОҒАТУ нанай. охотиться»  делінген. Біздіңше, бұл ат  түрк тіліндегі «Бату – «асыл тас» сөзі.

15. МЕҢГУ қаған (Мөңке).  Тулидің үлкен ұлы (Керейіт ханы Тоғрылдың інісі Жақамбудың қызы Соркақтана-бегімнен туған).  ДТС: BENGU  1.вечный: beңgu el tuta olurtac`і sen (KTм₈); ДТС: MENGU- 1. вечность, бесконечность (МҚ ІІІ 378);    Бұл сөз Орта Азияда да «мәңгі» болып  (Жәлелад-дин Мәңгіберді),  ал шығыста «мөңх», «мөнгө» делініп өзгеріске түскенін көреміз.

 16. ХУЛАГУ, (Құлағу, Һалаку).  Тулидің ұлы. Ұлысының астанасын Оңтүстік Әзірбайжандағы Тебриз қаласы етіп Иран, Сирия жерлерін билеген. «Хулағу» делініп жүрген есімі түрктің «Ұла» түбірлі  ұласу, ұлғаю, жалғасу сөзінен және бұған көне түрк тілінде болған «гү, ғу» сын есімдік күшейтпелі шырай (усилительная частица?) жалғануынан пайда болғанын байқаймыз.  ДТС 608:  ULA   1. cвязывать, присоединять: ol jip uladi  он связал нить (MK III 255); 2. продлевать: ulaүali  (Suv 611₅);  ULAY 1. соединение, связь:  sonuklar ulaүi uza tutuzmis`  (это тело) держится соединением костей (Suv 614₁₂);  2. почтовый транспорт на перегонах между станциями (MK I 122); ULAN om  ula-: ulandi neң   нечто присоединилось (MK I 204); ULAJU   вслед, за: ulaju tort tegin kelip   следом пришли четыре принца (КЧ24); ULAMAQLIY связанный с установлением преемственности, с продолжением (Huen1904).

ДТС 195:  GU  усилительная частица:  dөbka kөrugma beglar-gu janiltaci siz  вы, беки, взирающие на престол, склонны впадать в ошибки (KT м₁₁);  ДТС196: YU  усилительная частица:  azu bu sabimda igid bar-үu  разве есть ложь в этих моих словах?! (KT м₁₀).

 17. ҰРЫС хан.  Бадық оғланның ұлы. Шежірешілердің бірі Жошы ханның ұлы Орда Еженнен, көбісі он үшінші ұлы Тоқай Темірден таратады.  Кейінгі тарихшыларымыз «Орыс хан», «Өріс хан» деп жазып жүр. «Ұрыс» есімді кісілер шығыста, жұрт әлі «орыс» деген халықты естімеген кездері де болған. Мысалы, «Ұрыс-Инал» – қырғыздардың билеушісі; «Ұрыс» – Қайду ханның ұлы,т.б. Шын мәнінде , бұл түрктің «Ұр», Ұрыс» сөзінен шыққан есім. ДТС 614: UR  бить, ударять:  ol ani urdi  он его ударил (МҚ І 333);  ДТС 616: URUS   драка, сражение: urus qilip  сражаясь (О а2); aliplar birda urusma  с богатырями не сражайся (МК І 182).

Қазақ тілінде: Ұр – бить, ударять. Ұрыс – сражение, битва, драка. Сондықтан Ұрыс ханды «Орыс хан» деп атау қате!

 

Тарау  қорытындысы:

  

Сонымен, 1310 жылы Тебризде жазылып біткен «Жами`ат-Тауарихтың» үш томындағы «моңғол сөзі» делінгендерді тексергенімізде, олардың барлығы дерлік Шыңғыз хан өмірге келместен, («мең гу» сөзі қытай тарихнамаларына ілінбестен) әлдеқайда ертеде – VІІІ ғасырдағы «мәңгі тастарда», 1074 жылы жазылған Махмұт Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк» сөздігінде,1069 жылы жазылған Жүсіпбек Баласағұнның «Құтадғу білігінде», т.б. жазба ескерткіштерде бар түрк сөздері болып шықты. Тек аз мөлшерде «Алтай тілдік тобына» жататын халықтардың сөздері және шығыс түрктерінің өзіндік тіл диалектісіне жататын (ойрат тайпасының) санаулы ғана сөздер болмаса,  әлгі «моңғол сөзі» делінгендер барлық түрк текті халықтарға ортақ сөздер екенін көрдік. Ендеше Шыңғыз хан басшылығымен Мәңгіел мемлекетін құрған халықтың сол заманда толықтай тек түрк тілінде сөйлегеніне бұдан әрі күмәндану – тарих ақиқатын шын білмек адамның ісі емес.

Қаншама ғасырлар бойына тарихшылардың «Көне моңғол тілі» деп жүргендері түрк тілі  болып шығуы – «моңғол» этнос атауы емес, «Мәңгі ел» деген шығыс түрктерінің мемлекетінің, идеологиясының атауы» деген пікірімізге қосымша дәлел. Ал «көне моңғол тілі» деген болмағандықтан, «протомоңғол, моңғол» деген этностық ұғымдар да қателік екенін мойындау керек. Өйткені ұлттық тілсіз – ұлт та болмайды. Ал  «көне моңғол тілі болды» деушілер, ХІІІ-ХІV ғасырда түрк сөздерінен тұрған сол тілдің (және аздаған тұңғыс, қытай сөздері енген) ортасынан неше «моңғол сөзін» тауып бере алар екен? Өз алдына жеке этнос саналу үшін оның мыңдаған сөздерден тұратын тілі болуы қажет. Ал көне түрк тілі ескерткіштерінен табыла қоймаған бірнеше анықталмаған (әзірге)  сөз бір этностың тілдік қорын құра, жасай алмасы түсінікті. Егер «моңғол тілі» ол заманда болған десек,  «Жами` ат-Тауарих» авторлары  сол тілдің ішінен кілең түрк сөздерін ғана әдейі теріп алып пайдаланбаған шығар?!

«Жами`ат-Тауарих» авторлары «моңғол сөздері» дегенде, шығыс түрктерін өзге түрктермен (оғыз, қыпшақ,т.б.) шатастырмас үшін айтып отырмыз деп есептегені анық. Өйткені осы еңбекте де, «Оғыз-намада» да Рашид ад-дин  «моңғол» аталған халық – Оғыз ханға бағынбай Түркстаннан шығысқа ауған Ор хан, Көр хан, Көз хан (Оғыздың әкесінің бауырлары) бастаған түрктер» екендігін өзі жазды емес пе?! Қытайдың солтүстігіне барған бұл түрктер тарихта сиуңну, хунну, ғұн атауларымен, одан кейін, ІІ ғасырдан, бір бөлегі «татар» атымен, VІ ғасырдан Түрк қағанаттарын құрушы түрктер ретінде белгілі болғанын білеміз. Ендеше, осы түрктердің ұрпақтары – Солтүстік-Шығыс Түркстанда Мәңгіел атты мемлекет құрушылар да түрк тілінде сөйлегені ешкімге таң болмаса керек.

ХІІІ ғасырдағы Мәңгіел қағанатын құрған түрк тайпаларының барлығы дерлік қазақ халқының құрамында болуынан  Шыңғыз хан заманындағы шығыс түрк диалектісі әсіресе қазақ тілінде көп өзгерместен сақталғанын көреміз.

«Жами` ат-Тауарихты» парсы тілінде жаза тұра, авторлар бұл еңбекте көптеген түрк сөздерін, кейде тұтас сөйлемдер де қолданыпты. Бұл еңбекті парсыдан орыс тіліне аударушылар осы түрк сөздеріне түсініктеме беріп отырады. Алайда олар: «Бұл бәлен деген түрк сөзі» деп тоқтай салмай, ізінше: «Осы сөз моңғол тілінде мынадай» деп, үнемі әлгі түрк сөздерінің осы заманғы моңғол тіліндегі бұрмаланған (транслитерация) түрін ұсынып отырған. (Мысалы: «Тюркское ғурұқ или  қурұқ, монгольское хориғ или хориғул – «запретное место» дегені  сияқты).

Егер түрк сөзі тек дыбысталуы жағынан ғана моңғол тіліндегі сөзге ұқсас келіп, ал мағынасы мүлде бөлек сөз болса бір сәрі,  оны «моңғол сөзі» деуге болар еді. Ал түрк сөзінің дәл сол мағынада өзге тілде жүруінен ол түрк сөзі болуын жоғалтпақ емес. Мұндайда «моңғол тіліне енген түрк сөзі», делінбеуші ме еді!?

Сондай-ақ, көптеген түрк сөздерінің (мысалы «алтын» сөзі) күллі түрк текті халықтарда бола тұра, орыс аудармашылары оны міндетті түрде «моңғол сөзі» деп түсіндірген. «Жами`ат-Тауарихтағы» түрк сөздерін, кісі есімі, жер атауларын орысшалағанда қазіргі моңғол тіліне ұқсатпақ болып, түрк тіліне тән емес (және осы еңбекті жазуда қолданылған араб әліпбиінде де кейбірі жоқ) ц, ч, х, э әріптерін мейлінше тықпалай берген. Бұл «Жами`ат-Тауарих» орысшаланған 1930 жылдардағы Ресей саясатының ұстанымын көрсетсе керек. Ресейге бұл шығарма арқылы өз отарындағы түрктердің (қазақ, татар, қырғыз, өзбек, т.б.) тарихының ақиқатын көрсету емес, қытай басқыншыларына қарсы көтеріліп, Ресей ықпалына «өтуге тиіс» моңғол халқының рухын көтеру қажет болғаны байқалады.

Сонымен, Шыңғыз хан мемлекет құрған ХІІІ ғасырдың басында да, «Жами` ат-Тауарих» жазылған ХІV ғасыр басында да ол өлкедегі ел түрк тілінде сөйлегені анықталды. Алайда, қазіргі кездегі Моңғолия мемлекетіндегі халықтың түрк тілді емесі көрініп тұр. Қ.Салғараұлы «Ұлы қағанат» кітабында шығыс түрктерін «ежелгі мұңғұлдар (сиуңну) деп атап: «Ежелгі мұңғұлдар (сиуңнулар) бірыңғай түрк текті халықтардан құралса, кейінгі моңғолдар: мұңғұл (Ергене-көңнен шыққандардың ұрпағы), татар және тунгус-мәнжур тайпаларынан құралады. Осыған сай бұлардың ежелгі мұңғұлдардан (сиуңнулардан) тіл ерекшеліктері де айтарлықтай бөлек» дейді (361-б.).  Бірақ  «Жами` ат-Тауарих» томдарын зерттеуіміз бұл ХІІІ-ХІV ғасырдағы «кейінгі моңғолдардың» да түрк тілінде сөйлегенін көрсетті. Ал Қ.Салғараұлы айтқан жағдай қазіргі моңғолдарға қатысты десек – шындыққа келеді.

Кейбірде: «Егер моңғол тілін будда дінінің ықпалымен енген тибет сөздерінен арылтса, ал қазақ тілін ислам ықпалымен енген араб, парсы сөздерінен арылтса – екі халық бірін-бірі оңай түсінер еді» деген пікір естиміз. Қайдам. Қаншама өгей сөздер енгенімен қазақ тілі – түрк тілі болып қалып отыр. Ал халқы ХІІІ-ХV ғасырларда түрк тілінде сөйлеген өлкедегі тіл неліктен өгей сөздер енгендіктен түрктігін жоғалтып, мүлде басқа тілге айналған? Қазақ тілінің мысалы – тілдің бөтен сөздер енуінен осыншама бұзылмайтынын көрсетеді. Ендеше Мәңгіел қарашаңырағындағы түрк тілі бөтен сөздердің бірте-бірте енуінен емес, осы өлкеге басқа тілді жұрттың жаппай қоныстануынан өзгеріп кеткен болар? Бұл құбылысты түсіну үшін Мәңгіел қарашаңырағында  түрк тілі жойылардай қандай тарихи оқиғалар болғанын білуіміз керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Тоғызыншы тарау

 

Мәңгіелдіктер  қайда?

 

Мәңгі ел империясының халқының тағдыры туралы орыс жазушысы В. Ян: «Безумные орды монголов явились словно неизвестно откуда, смерчем пронеслись по Китаю и Евразии, дошли до Будапешта – и внезапно повернули обратно, чтобы некоторое время спустя вновь кануть в безвестность»,– десе, ал көптеген шетелдік зерттеушілер «Шыңғыз хан феноменінің» құпиясын анықтап, ашпаққа тек қазір Моңғолия аталатын елдегі оның туған өлкесіне шапқылап жүр. Тарихшылардың өздері Мәңгіел мемлекетін жеке бір этностың емес, сол өлкедегі көптеген түрк тайпаларының бірлесуінен құрылғанын айта тұра, 1206 жылғы құрылтайға қатысқан Жалайыр, Керейіт, Қоңырат, Найман, т.б. тайпалардың бүгінде қайда екенін зерттеуді ойламайтын сыңайлы. Тіпті: «1348 жылы Жетісу (қазіргі Қазақстанда) мен Шығыс Түркстанда құрылған Моғолстан, 1526 жылы Индияда құрылған Ұлы Моғолдар империясы неліктен Шыңғыз хан мемлекетімен аттас?» деп те мәселе көтерместен, көбінесе белгілі жайларды қайталап, жүздеген кітаптар шығарып, бұл тарихты қысыр әңгіме деңгейіне түсірмегі байқалады. Алып Мәңгіел империясының кейінгі тарихын зерттеуде әлем ғалымдарының тек Онон, Керөлең өзендері, Бұрхан Қалдын тауы төңірегінен аспауы – «апат болған ұшақтың шашылған бөлшектеріне еш мән бермей, апат себебін тек ұшақты құрастырған заводтан ғана іздеу әрекетіне ұқсайды.Тарихта қаншама халықтардың ассимиляцияланып кететіндігі немесе қателікпен өзге бір этностың атымен аталуы (мысалы француздар, татарлар, т.б.) немесе өзге өлкелерге көшіп кететін оқиғалар болатындықтан, зерттеушілер Шыңғыз ханның ата қонысындағы жағдайды бұл тұрғыдан да зерделеуге тиіс еді. Не іздегенін білгенімен, қайдан іздеуді дұрыс түйсіктемеуден жүздеген зерттеушілер жұмыстары нәтиже бермей, Мәңгіел тарихына үстірт, долбармен «тұжырымдар» жасау мәселені тым шатастырып, ақиқатты алыстатуда.

Рас, зерттеушілерге Бөрте қатұннан туған ұлдарына Шыңғыз ханның үлестер беріп, 4 мыңнан әскер (отбасыларымен) бөлгені тарихшыларға аян.  Алайда сол ұлыстардың аумағында бүгін тұрып жатқан халықтардың тілі қазіргі Моңғолиядағы халықтың тілінен бөлек болғандықтан, зерттеушілер бір ауыздан: «Шыңғыз ханның ұлдарына берген әскерлері көп ұзамай жергілікті халықтарға сіңіп, ассимиляцияланып кетті» деген пікір айтуда. Жошы ұлысы құрылған күнінен бастап құжаттары түрк-қыпшақ тілінде жүргізілгенін ескерсек, бұл ұлысқа бөлінген төрт мың әскер (отбасы) келген күні-ақ «жергілікті  халықтарға сіңіп кеткен» болмақ!..

Өзім бұрынғы Жошы ұлысында ХХ ғасырдың ортасында туып, Шағатай ұлысында өмір кешіп жүрген, 1206 жылы Мәңгіел мемлекетін құрысқан шығыс түрк тайпаларының бірінің ұрпағы болғандықтан, сол заманғы атауларын әлі де жоғалтпаған (еш ассимиляцияланып «безвестность»-қа кетпеген) Жалайыр, Қоңырат, Найман, Керей тайпаларының бүгінгі ұрпақтарымен күнделікті кездесіп жүрген адам ретінде, ұлыстарға бөлінген мәңгіелдіктердің бүгінде қайда екендігі туралы мәлімет айтайын.

Жошы ұлысы

Шыңғыз ханның үлкен ұлы (тірілерінен) Жошының ұлысына (үлесі) Ертіс өзені (Алтай тауының батысы деген жөн болар) мен Жайық өзені аралығы, оңтүстігі Хорезмнің ескі астанасы – Үргенш (Гүркенш – бас қала, астана) пен Балқаш көлінің батысы, солтүстігі Батыс Сібір ормандарына дейінгі жерлер енді. Ордасы Ертіс бойында болыпты. Бұдан Жошы ұлысы бастапқыда, негізінен, қазіргі Қазақстан  (Жетісудан өзге) жері болғанын көреміз. «Алтын тобшыда»: «Данышпан Боғда Шыңғыс қаған ұлы Жүчиге Қыпшақтардың жерін билетуге енші бөлді»,– делінген (249-б.). Жошы 1227 жылы ақпанда қайтыс болған кезде оның ұлысы  үшке: үлкен ұлы – Орданың, екінші ұлы – Батудың, бесінші ұлы – Шайбанның иелігіне бөлініп берілді.1236-1241 жылдары Жошының екінші ұлы Батудың басқаруымен Европаға жорықтан соң ұлыс шекарасы батыста Дунай өзеніне, солтүстігі Бұлғар (орыстар «волгарь» деген) түрктері мен Русьтің Новгород қаласына дейін кеңейтілді. Сөйтіп, бір ғана Жошы ұлысының өзі «мыңжылдық» Рим империясының дәуірлеп тұрған кезіндегідей жер көлемін қамтыды. Ұлыс астанасы Бату хан Еділ өзені бойында  салдырған Сарай қаласы болды. Осы қаладағы хан ордасының атымен Жошы ұлысы «Алтын Орда» деп аталынды.

Жошы ұлысының халқы кімдер болды десек, Алтай тауының батысынан Днепрге дейінгі жерлер бұрыннан Дешт-и Қыпшақ аталғаны, Ертіс өңірінде Х ғасырда түрктік Ұйымақ (Қимақ) хандығы, Еділ өңірінде ІХ-ХІІІ ғасырларда Хазар қағанаты, Бұлғар хандығы, солтүстік Кавказда әр түрлі түрк текті халықтар тұрғаны, оған дейін Еділ қаған (Аттила), Батыс Түрк қағанаты иелік еткен өңір болғаны белгілі. Ал Геродот Қара теңіз солтүстігіне скифтердің ықылым замандарда Орта Азиядан көшіп келгенін жазған. Ендеше, Алтай тауы мен Днепр өзені аралығындағы Жошы ұлысының халқы ежелден-ақ түрк текті, түрк тілді болған.

«Ұлыс солтүстігіндегі Русь халқы ше?» деген сұрақ туары белгілі. Иә, орыс тілін түрк тіліне жатқызу ешкімнің ойына келмейді. Алайда, Русь елі Жошы ұлысына қосылмастан көп бұрын қос тілді болғанын ХІ ғасырда жазылған орыстың «Игорь полкы туралы сөз» шығармасында түрк сөздері барын анықтау арқылы орыс ғалымы П.М.Мелиоранский (1868-1906) «Турецкие элементы в языке «Слова о полку Игореве»  аталатын 1902 және 1905 жылы жазған екі мақаласында, 1976 жылы қазақ зерттеушісі, ақын О. Сүлейменов «АЗиЯ» кітабында дәлелдеген. Тіпті сонау 1131-1153 жылдары Русьтің бас қаласы Киевте бірнеше рет болған араб ғалымы Абу Хамид ибн Ар-Рахим ал-Гарнати ал-Андалузи Киев халқы туралы: «И прибыл я в город страны славян, который называется Киев. А в нем тысячи магрибинцев, по виду тюрков, говорящих на тюркском языке. А известны они в той стране под именем печенеги», –деп жазған екен. Ал «Бешене» (печенег немесе қарақалпақ) – Оғыз-түрктерінің 24 тайпасының бірі екені белгілі. Ендеше Х ғасырдағы араб тарихшысы әл-Масудидің: «Киев қаласын салушы Кий, – Құйа есімді Хорезмдік  болған» дегені рас шығар?

Оңтүстіктегі Киев халқы түгіл, Москваның солтүстігіндегі Тверь қаласының саудагері Афанасий Никитиннің де түрк тілін жақсы білгенін оның 1468-74 жылдары Индияға сапары туралы жазған «Хождение за три моря» шығармасындағы толып жатқан түркше сөз, сөйлемдерден көруге болады. Ал, жазушы кітабын оқырмандары түсінетін тілде ғана жазары заңды десек, бұдан солтүстік Русь орыстары да түрк тілін білгенін байқаймыз. Русь жері бағындырылған сәттен бастап Жошы ұлысы (Алтын Орда) хандарының орыс княздарына жолдаған бір де бір құжаты орыс тілінде жазылмағаны, үш ғасыр бойына тек түрктің қыпшақ диалектінде (моңғолша емес) жазылғаны дәлелденген нәрсе. Егер Русьтің Жошы ұлысына енгенге дейін неше ғасыр бойына Хазар, Бұлғар, Қыпшақ, Бешенек хандықтарымен көрші болғанын ескерсек, орыс халқының түрк тілін жақсы біліп сөйлегеніне таңдануға болмайды. Сондықтан Жошы ұлысының барша халқы түрк текті және түрк тілді болды, ал ұлыстағы славяндар, армяндар, гректер (Қырымдағы) қос тілді болған десек қателеспейміз.

Орыс ақыны А.Блок «Скифы» өлеңінде: «Мы – Скифы!»... деп, «Орыс халқы скифтен шықты» деуші  ғалымдардың пікірін өлеңмен қайталайды. Ал «Скифтер Орта Азиядан келген» деген Геродоттың скифтер солтүстігіндегі ормандардағы будин аталатын тайпа туралы дерегі орыс халқының тұрмысына ұқсас тірліктерді аңғартады. Ілгеріде скифтердің «ер опат» (түркше) сөзімен орыстың «пал, пасть, упал, падать» (пасть в бою) сөздерінің бір екенін айттық.

А. Бушков «Чингисхан: Неизвестная Азия» кітабында: «Гунны, насколько известно – несомненные тюрки, пришедшие из Центральной Азии. А следовательно, можно слагаемые преспокойнейшим образом поменять: если имеются веские основания считать, что гунны-тюрки – это славяне, то остается всего один шаг до логического завершения: славяне – это тюрки»,– дейді (144-б.).

Бүгінгі орыс адамдары: «хозяйственные товары», «туман рассеялся», «утренняя заря», т.б. деп, «орыс тілінде сөйлеп жүрміз!» деп санайды.  Ал, шын мәнінде, «қожайындық табар» (табыс, табу сөзінен), «тұман сейілді», «таң сәрі» деп түркше сөйлеп жүргендерін аңғармайды...

М. Қашқари «Сөздігінде» қыпшақтардың, оғыз түрктерінің «мен» сөзін «бен» дейтінін жазған. Қазірде қыпшақтардың да «мен» дейтінін ескерсек, керсінше, Жошы үлесіне берілген төрт мың «моңғолдың» әсерімен  жергілікті халықтың өзінің тілі «ассимиляцияланып», шығыс түрктік (мәңгіелдік) диалектіге көшкенін көреміз. Мәңгіелдік Қият, Жалайыр, Қоңырат, Найман, Керейіт, Арғын,Тама,т.б.тайпалар Дешті Қыпшақтағы  өздерімен тегі де, тілі де бір түрк тайпаларымен араласып, Алтай мен Қырым арасында нешеме ғасыр бойы өмір сүріп келеді.

Шыңғыз хан ұрпақтарының өзара билікке таласынан ыдыраған Жошы ұлысы ХV-ХVІ ғасырларда бірнеше жекелеген хандықтарға бөлінді. Олардың ішінен ірі этностарға айналғандары  ХV ғасыр ортасында құрылған Қазақ хандығы, қазіргі Қазақстандағы қазақ этносы. Қазақ халқы тұтастай дерлік (Қаңлы және Қыпшақ тайпасының кейбір руларынан өзгесі) 1206 жылғы құрылтайда Теміршіңге «Шыңғыз хан» атағын беріп, Мәңгіел мемлекетін құрған шығыс түрк (мәңгіелдік) тайпалардан тұрады.

Мәңгіелдік тайпалар Еділ бойындағы бұлғарлармен (волгарь) араласа құрған Қазан хандығы бүгінде Татарстан, халқы «татар» аталады. Бұл ІІ ғасырдағы сәнбилік Таңшығайдың күшімен шығыс түрктері Татар бірлестігіне біріктірілген кезінен қалған атау. Бірлестік ыдырағаннан кейін, тіпті шығыс түрктері  ХІІІ ғасырда жаңа, Мәңгіел бірлестігі болғанда да, оларды қытай, парсы, араб елдерінде «татар» деп атау жалғаса берді. Грек мифологиясындағы жер астындағы өлілер әлемінің «тартарар» атауына ұқсас осы сөз, әсіресе, европалықтар жадында жақсы сақталды. Мысалы,  Чжао Хун «Мен-да бей-лу» жазбаларында жалайыр Мұқали (ойрат тілінде «домалақ денелі кісі» деген сөз) туралы: «Мухали на аудиенции [у императора] был пожалован [должностями] главнокомандующего войсками в Поднебесной и управляющего и [титулами] тай-ши и го-вана. Он  черный татарин. За последние десять лет [он] совершает карательные походы на восток и на запад и устрашает и потрясает варваров и китайцев»,– деп жазған.

Шүршіттерге Қамбақай, Үкін Барқақ, т.б. туыстарын ұстап беріп, әкесі Есукеге у берген Татар тайпасының «арбаның білігінен бойы асатындарын» Шыңғыз хан жаппай қырғызғаны шежірелерде жазылған. Мұны қазіргі татар зерттеушілері «өзге мәңгіелдік түрктерді татарларға өш ету үшін қытай, парсы тарихшыларының ойлап тапқан өтірігі» дейді. Алайда татар тайпасына өзге мәңгіелдіктердің көзқарасы теріс болғанын ол елге ХІІІ ғасырдың ортасында, аяғында Европадан барған саяхатшылар шығармаларында (қытай, парсы тарихшыларынан бұрын) да жазылған. Сондықтан, 15 жылдай бұрын ғана жаппай қырғынға ұшыратылған Татар тайпасы кісілерінің «Сүбетай мен Жебенің 1223 жылғы жорығында әскердің алдыңғы шебінде жүргендігінен «татар» атауын европалықтар жаттап алғаны» туралы пікірлер қисынға келмейді. Тіпті 1219 жылы Хорезмге жорық кезінде Шыңғыз хан әскерінде Татар тайпасы өкілдері «айыптылар» (штрафбат) ретінде алдыңғы сапқа қойылған болса да, олар 1223 жылға дейін қалмаған болар еді. Мәңгіел ұлыстары  ыдырағаннан кейін мәңгіелдіктер құрған этностардың да бір емес, бірнеше тайпалардың бірлесуінен пайда болғанын ескерсек (мысалы, қазақ этносы – қырықтан астам түрк тайпа, руларының бірлестігі),  «көне Татар тайпасы Жошы ұлысына келіп, бір өзі ғана Еділ бойында Қазан хандығын – Татарстан мемлекетін құрыпты»  деу,  өмір шындығымен қабыспайды. Қазіргі татар халқы – Алтын Ордадағы (Жошы ұлысы) бірқатар тайпа, рулардың жергілікті бұлғар-түрктерімен аралас өмір сүруінен, ал олардың «татар» атауы – орыстардың жалпы шығыс түрктерін «татар» деу әдетінен пайда болған «этностық атау» деп ойлаймын. Екі-үш ғасыр бойына осы «татарлардың» Ресей билігінен өздерін «бұлғар халқы» деп атауды талап етуі де мәселенің дүдамалдығын аңғартады. Орыс патшасы «Қаһарлы» Иван 1552 жылы  Қазан хандығын жаулап алған соң өз мәртебесіне «князь Болгарский» деген сөз қосыпты («татар» демеген!). Бұл – сол аймақтағы халықтың (Қазан хандығы) сол жылдары әлі де «бұлғар» аталғанын аңдатады.

Араб текті орыс ақыны А.С.Пушкиннің: «Поскреби  русского – и найдешь татарина» деген сөзі қазіргі татар аталатын халыққа емес, күллі Алтын Ордалық түрктерге қарата айтылған. Шынымен де, орыс дворяндарының тең жартысының тегі Алтын Ордадан шыққан түрктерден екендігін орыс зерттеушілері көптен бері дәлелдеп жазып  келеді. Мысалы, Қутузов М.Қашқари «Сөздігінде» №1932: «Құтұз» – жабайы өгіз (дикий буйвол) делінген (Қ.Қаз. қодас); Ұлағудың қолбасысы найман Кет-Бұқаны жеңген Мысыр мамлүктерінің билеушісінің де есімі Құтұз болған; Тургенев (Түрген) – ағысы қатты өзен; Баскаков (Басқақ) – жауланған елде салық жинайтын Орда қызметкері;  Булгаков (бұлғақ) – көтерілісші, бүлікшіл, бұлғау сөзінен, т.б.  Ал, 1330 жылы Алтын Ордадан Мәскеуге қызметке жіберілген Шота (Чете)  мырзаның Көтен (Қотан, Қадан?) лақабты ұрпағынан тараған Борис Годунов 1598-1605 жылдары Ресей патшасы болса, ХХ ғасырдың басында Ресей империясының тағдыры екі түрктің қолына қарап қалған еді. Олар кім десек, бірі – 1739 жылы Қара теңіздегі Ставучан шайқасында орыс тұтқынына түскен Осман империясының адмиралы Іляс-паша Қолшақтың (қолқап) үлкен ұлы Махмет-бейдің ұрпағы, орыс адмиралы А.Колчак. (ДТС454: QOLIC`AQ  ручка: eki qolicaqin atasinin bojununi qucup  обняв обеими руками шею отца (Uig III 64₁₃).

Екіншісі, – тегі шығыс-түрктік Ойрат тайпасының торғаутынан (қалмақ) шыққан В.И.Ульянов (Ленин) болатын.  М.С.Шагинян «Предки Ленина» очеркінде Лениннің әкесі туралы: «Потомок степных калмыков», «древняя азиатская кровь монгола», десе, М.Г.Штейн де: «Илья Николаевич Ульянов не только со стороны матери – А.А.Смирновой – уходит корнями в калмыцкий народ. Со стороны отца его Н.В.Ульянова – также могла быть и калмыцкая кровь»,– деп жазған.  Ендеше, А. Пушкин сөзінің  жаны бар.

Әрине, татар мәселесі әлі де зерттеуді қажет етеді. Мысалы, шығыстан батысқа келген өзге түрк тайпаларымен салыстырғанда, қазіргі татар халқының музыкасы неліктен пентатоникалық құрылымда? Жалпы, мен, этностар мәселесін зерттеуде олардың ұлттық музыкасына да назар аударуды ұсынар едім.

Көне Татар тайпасы хуннудың Қият тайпасымен жаңа жылсанауға дейін де, Х-ХІІІ ғасырларда да (сондай-ақ өзге де шығыс түрктерімен) үнемі қақтығысуы Қытай солтүстігіне татарлар өзге мәңгіелдіктерден бөлек, ертерек келді ме деген ой тудырады. Америка үндістерінің тілінде көптеген түрк сөздерінің болуы – олардың ондаған мың жыл бұрын Чукотка-Аляска түбектері арқылы кеткен түрк текті халықтар деген пікір барын ескерсек, солардың жолай қалған бір тұяғы татар-дунху-сәнбилер болуы да мүмкін.

Жошы ұлысында этносқа түзілген халықтардың тағы бірі  башқұрттар. Рас, «Оғыз-намада» Оғыз хан Башқұрттарды бағындыруға аттанғаны туралы жазылғанына қарасақ, башқұрттар көнеден жергілікті ел болған сыңайлы.   «Башкұрт» атауындағы «Құрт» (курд) – оғыз түрктері диалектінде «қасқыр» сөзі, шығыс түрктері диалектінде жоқ. Бұл да Башқұрт халқының Жошымен шығыстан келмегенін, жергілікті екенін байқатса керек.

Дағыстандағы түрк халықтары бұрынғы Дешті Қыпшақ кезінен бар халықтар екендігі атауларынан байқалады. Ал ноғайлар өз атауын Жошының  жетінші ұлы Буалдың Татар есімді ұлынан туған Ноғай әмірдің есіміне қатысты алғаны шежірелерде  жазылған.

ХІІІ-ХV ғасырларда сыртқы еш мемлекет күш сынасуға батпаған шығыс түрктерінің жарты әлемді қамтыған Мәңгіел империясының ыдырауына  Шыңғыз хан ұрпақтарының бірнеше ғасыр бойына өзді-өзімен қақтығысулары негізгі себеп  болады. Берке хан Қарақорымдағы Ұлы ханнан 1256 жылдан-ақ өзін тәуелсіз санаса, Ақ Ордадағы Мүбәрак қожа да 1328 жылдары Сығанақ қаласында өз есімі жазылған ақша шығарады. Алғашқы өзара ірі соғыс 1263 жылы Жошының ұлы Берке ханның Кавказ арқылы Иранға, Тулиұлы Ұлағудың ұлысына жорығынан басталды. Бұдан соң Тоқтай хан мен Ноғайдың арасында,т.б., өз ішінде, екі жақтан миллион әскерге дейін қатысқан үлкен қырғындар болады. 1359 жылы Бату ұрпағынан соңғы хан Бердібек өлтірілген соң, Жошы ұлысында 20 жылға созылған бей-берекетсіздік басталады.

Осыған басты кінәлі, Шыңғыз хан тұқымына тізесін көп батырған қият Мамай әмірдің кім екендігін тарихшылар анықтап  айтпайды. Шын мәнінде, Жошы ұлысындағы қияттар Қабыл ханның Меңді (Меңдіқият) деген ұлынан  тарайды. (Ал осы Қабыл ханның Бартан баһадұр деген ұлынан Шыңғыз ханның әкесі Есуке туған).  Шыңғыз хан тұқымынан болмағандықтан өзін «хан» деп жариялай алмаса да, Мамай 20 жыл бойы «қуыршақ» хандар тағайындау арқылы бірде Алтын Орданы билеп, бірде тауы шағылып,Қырымға кетіп отырғаны тарихта белгілі. Берекесіздікті пайдаланған Бұлғар қаласындағы әмір Болат Темір деген Еділ өзенінің шығысында тәуелсіз хандық құруға тырысады. Ал, Тағай атты әмір Еділдің оң жағалауындағы Нарушат қаласын астана етіп, жеке хандық құра бастайды. Қырым мен Дон аймақтары Мамайдың меншігіне айналса, Қажы Шеркеш әмір де Хажы-Тарханды астана етіп, тағы бір хандық құрмақ болады.  Жәнібек ханның тұсында-ақ Сарайдан іргесін аулақтатқан ұлыс шығысындағы Ақ Ордадан, енді Хорезм аймағы  бөлінеді. Оны Өзбек ханның күйеу баласы Нанғұдай әмірдің ұлы Ақ Сопы билейді. Жайықтағы Сарайшықта әмір Әлібек Айбек деген өзін билеуші деп жариялайды. Мұнымен қоймай, осылардың әрқайсысы астана Сарайды басып алмаққа, ұлысқа билігін жүргізбекке күш салады.

Осындай соғыстар үшін Мәскеуден қаржы талап еткен Мамайға, ол Жошы ұлысының заңды ханы болмағандықтан, князь Дмитрий Алтын Ордаға тиесілі салықты төлеуден бас тартады. Мамайдың келісімімен 1362 жылы Литва князі Ольгерд Русьтің бірнеше қаласын басып алады. Қырымдағы генуялықтардан, гректерден, солтүстік Кавказдағы халықтардан жалдамалы әскер жасақтаған Мамай қият 1380 жылы қыркүйекте Мәскеуге аттанады. Орыс княздарының әскерімен Күлік даласындағы қақтығыста бар-жоғы екі-үш сағат ішінде Мамайдың жалдамалы жасақтары майданды тастап кетеді. Мамайдың одақтастары Рязань князі Олег пен Литва-поляк билеушісі Казимир Ягомон ұрыс даласына келмей қалады. Жылнамашылар Мамай қияттың: «Әттең, әскерім өзіміздің татарлардан болғанда ғой жеңілмес едім!»,– деген өкінішін хатқа түсіріпті. Осыған қарағанда Мамай әскерінде Алтын Ордалық шығыс түрктері тым аз болған.

Көп ұзамай Мәуреннахрдан оралған Тоқтамыс  әскерімен Қалқа өзені маңында бетпе-бет келгенде, Мамайдың әскерінің баршасы аттан түсіп, Жошы ұлысының заңды ханы ретінде Тоқтамысқа тізе бүгіп құрмет көрсетіп, соғыспай бағынады. Қырымға қашқан Мамай әмір белгісіз жағдайда өледі.

Осындай алмағайып кезеңді пайдаланған Литва-поляк билеушілері (князь Остей) Мәскеуде бүлік ұйымдастырады. Д.Донской князь отбасын тастай Тверь қаласына қашады. Өз ұлысының жерін Литва бөліп әкетпеуі үшін 1382 жылы Тоқтамыс хан Мәскеуге аттанып, бүлікшілерді талқандап, Д.Донскойды Мәскеу билігіне қайта отырғызады. Бұл кезеңге тоқталған себебім – Ресей тарихшылары орыстардың 1380 жылғы қият Мамайдың жалдамалы әскерімен қақтығысын  «Орыс халқының Алтын Орда езгісінен тәуелсіздік алу үшін соғыстағы жеңісі» ретінде насихаттап келеді. Ал шындық – әлгіндей.

Орыс елінің Алтын Орда бодандығынан азат болған кезеңін Ресей тарихшылары  Ахмет ханның Угра өзенінен өтуге «орыс әскерінен сескеніп, кері қайтқан» 1480 жылдың күзінен есептейді. Ал шындығы – ол кезде Жошы ұлысы Шыңғызхан ұрпақтарының «күшімен» әлдеқашан сегіз хандыққа бөлшектеніп, 1420-1460 жылдар аралығында Сібір хандығы, Қырым хандығы, Ноғай ордасы, Хажы-Тархан хандығы, т.б. болып аталып жеке отаулар тігіп, ал Орда Ежен  мен Шибан ордаларының өзі одан әрі бөлшектеніп Әбілқайыр өзбектері болып, одан 1459 жылы Қазақ хандығы болып бөлініп кеткен еді. Сондықтан 1480 жылы Алтын Орда деген жоқ болып, орыстар Угра өзенінде тек Ахмет хан иелігінде  Үлкен Орда аталып қалған, Жошы ұлысының сегізден бір бөлігінің  әскерімен ғана кездескен. Ал Ахмет ханның 1480 жылы Уграда бір апта тұрып, соғыспай кетуі орыс әскерінен сескенгендіктен емес, Мәскеу князімен одақтастық шартқа отырған Ноғай ордасы мен Қырым хандығының тылдан астана Сарайға шабуыл жасайтындығы туралы хабар алғандығынан болса керек. Әскерін кері бұрған Ахмет хан Дон өзені аймағында Ноғай ордасының сайланған әскеріне кездесіп, сол соғыста қаза табуы жағдайдың осылай болғанын растайды. Үлкен Орданың ғана астанасы болып қалған Сарай қаласын 1503 жылы Қырым ханы талқандап жермен-жексен етеді. Шындығында, Жошы ұлысындағы түрк текті емес бірден-бір ел Русьтің тәуелсіздік алуы ең соңында – Шыңғыз хан ұрпақтары мен олардың әмірлері Алтын Орда мемлекетін ыдыратқаннан кейін ғана болған екен.

«Бөлінгенді бөрі жейді» дегендей, бәлен хандыққа бөлшектенген Жошы ұлысындағы түрк  текті халықтарды, кешелері өз отары болған Русь елі бірнеше ғасыр ішінде жаулап отарлаумен болды. Бұл туралы Шәкерім: «Шыңғыс хан нәсілдері бірін-бірі күндеп, өлтіріп, шабысып, хандыққа таласып, ақырында бөлек-бөлек кішкене хан болып, соның бәрін де аяғында орыс алды. Жердің жүзін сілкінткен хандардың арты солай болды. Осыдан ғибрат алу тиіс»,– депті (Түрк, Қырғыз-Қазақ һәм хандар шежіресі. 57-б.).

Әбілғазы Сібір хандығы туралы: «Бұл жамағаттың нәсілі Көшім ханмен бітеді. Көшім хан Тұран уәлаятында қырық жыл патшалық қылды, көп жасады, екі көзі көрмей қалды. Тұранды мың үшінші жылы Көшім ханның қолынан орыс алды. Көшім хан қашып, маңғыт халқының ішіне барды, сонда опат тапты»,– деп жазған (Түрк шежіресі.  118-б.). Әбілғазыдан сөз келтіруім – Ресей киноларында ғой Ермак қарақшыдан елін қорғаған Көшімді жас етіп көрсетеді. Орыс халқының ұлттық батырына айналған Ермактың  екі көзі соқыр шал Көшіммен соғысып «батырлық жасағанын» жария етуге ыңғайсызданғаннан болар?

ХVІІІ ғасырдаң басында Ресей отаршылдары Қазақ елінде де хандық басқаруды жойғанымен, тәуелсіздік үшін күрескен халық 1837-1847 жылдардағы көтерілістің басшысы болған Шыңғыз хан ұрпағы Кенесарыны хан көтерген. Қазақ тарихында Кенесары соңғы хан саналады. Алайда Қазақ елінде 1917 жылы желтоқсанда Алаш Орда үкіметі құрылғанда, басшылығына Шыңғыз хан тұқымы Әлихан Бөкейханов сайланған. (Әлихан – Қазақ хандығын құрған Жәнібек хан бұтағынан. Кіші жүз ханы Әбілқайырды өлтірген Барақ сұлтанның ұлы Бөкейдің (1815-1819 жж. Орта жүз ханы болған) төртінші ұрпағы).

Кезінде Жошы ұлысында болған аймақтардан Орда Ежен еншісі Ақ Орда орнында құрылған Қазақстан ғана 1991 жылы Ресейден тәуелсіздігін жариялады.  Ұлыста болған өзге – Сібір, Қазан, Қажы-Тархан (Астрахань) хандықтары, Ноғай ордасы мен Дағыстандағы халықтар әлі де Ресей империясы боданында. Қырым 1990 жылдары Украинаға сыйланды. Алайда ол өлкелердегі халық бүгінге шейін өзінің түрк тілін сақтап, ру, тайпасының атауын ұмытпаған. Сондықтан, «мәңгіелдіктерді іздеймін, зерттеймін» деген ғалымдар олардың қазіргі ұрпақтарын осынау зор ұлыс орнындағы елдерден таба алады.

Шағатай ұлысы    

Шыңғыз ханның екінші ұлы Шағатайдың үлесіне Шығыс Түркстандағы Қашқария, қазіргі Қазақстандағы Жетісу өлкесі және арабша Мәуреннахр (Трансоксания) аталған Сырдария мен Амудария өзендерінің аралығы тиді. Бұл өлкелер Тұранның аты  аңызға айналған қағаны Афрасияб ұрпақтары құрған Қарахандықтар иелігі еді. ХІІ ғасыр ортасында шығыстан келген қидандар (қарақытай) мен Хорезм империясы бөліп алған болатын. Кейбір деректерде Шағатай ұлысына Амудариядан оңтүстіктегі Бадахшан, Балх, Ғазна аймақтары да берілді делінеді.

Амудария өзені ертеде Каспий теңізіне құйған деген аңыз бар. Бұл туралы И.Магидович «Очерки по истории географических открытий» атты кітабында: «Прослышав о том, что Аму-Дарья будто бы впадает в Каспийское море, что на ней  есть золотые россыпи и что по ней можно  дойти до Индии, Петр І послал в 1715 г. на Каспий экспедицию, во главе которой поставил Александра Бековича-Черкасского, кабардинского князя…У «Красных вод» он и его спутники опросили приморских туркмен и, не совсем правильно поняв их, сделали вывод, что Аму-Дарья впадала сравнительно недавно в Каспийское море. Черкасский даже «отыскал» прежнее устье этой реки, а его разведчики собрали сведения, будто хивинцы запрудили устье, из-за чего река потекла в Аральское море»,– деп жазады (М. 1957. 429-б.). Осы аңызда шындық бар-жоғы белгісіз. Мәуреннахр 1227 жылы Шағатай үлесіне берілген кезде Амударияның қай теңізге құйғандығы жайында дерек кездестірмедік. Сондықтан оның ұлысының шекарасын нақты атау қиын.

«Алтын тобшының» 249-бетінде: «Шағатайды Сартағчиннің жерін билеуге жіберді»,  266-бетінде: « Шағатай ағаның ұлдары солтүстік шеті Кемілге, оңтүстіктегі шеті Бұрғари (Бұхара), Шемисигин, Самарқан осыларға дейінгі түмен қалаларға иелік құрады»,– делінсе, ал 324- бетте: «Шағатайдың ұрпағы ұрұстың Чаған қағаны (орыстың Ақ патшасы. Х.Қ-А.), — деп, Жошымен шатастырылып, қате баяндалған.

Кей деректерде Самарқанд пен Бұхара қалалары тікелей Ұлы ханға қарасты болғаны айтылады. Бұл рас та болар. 1248 жылы Күйік хан Бату ханмен соғыспақ әрекетін жасырып: «Өз иелігімдегі жерлерді көруге барамын» деп, көп әскермен Самарқандқа қарай аттанғаны, ал Бату ханның да оған қарсы Қарақорымға емес, Іле өзеніне қарай әскерін жүргізгені  белгілі.

Шағатай өз ұлысының ордасын Қаялық қаласы етуі де (қазіргі Қазақстандағы Талдықорған қаласының маңы) Хорезмшаһ астанасы болған Самарқандтың Ұлы хан иелігінде болғанын білдіреді. Ежелден Ер Түрк ордасын тіккен, көптеген түрк мемлекеттері құрылған Тұран-Түркстанның орталығында орналасқан Шағатай ұлысы да сырттан ешқандай жау тимей-ақ, тек Шыңғыз хан ұрпақтарының өзара соғыстарынан әлсірегенін көреміз.

1348 жылы ұлыстың шығысын Шағатай тұқымы Тулы Темір бөліп әкетіп, «Моғолстан» мемлекетін жариялады. Бұл шығыс аймақтағы халықтың өздерін «сарт болып кеткен Мәуреннахрдан» ерекшелеп, «нағыз мәңгіелдіктер» екендігін білдіру мақсатымен қойған атау болса керек. Бөлінгеннен кейін, енді екі жақтың билеушілерінің әрқайсысы ұлысты  біріктіріп билеу үшін соғыстар жүргізеді.

Шағатай ұрпақтарының бірімен-бірінің қырқысы нәтижесінде 1364-1370 жылдары ұлыс билігін шығыс түрктерінің Барлас тайпасынан шыққан Темір алады. Темір Шыңғыз хан тұқымы болмағандықтан тек «сайып-қыран әмір», «Ұлы әмір»  аталып, Шағатай, Үгетай ұрпақтарынан «қуыршақ хандар» тағайындау арқылы өз билігін жүргізді. Билігі мейлінше нығайған кезінде де,  Темір өзін «хан» деп атамағанын оның 1391 жылы  сәуірде Алтын Ордаға аттанған жолында Ұлытауда тасқа өз лауазымын: «Тұранның сұлтаны Темір бек»… деп жаздырғаны дәлел. Ал қазақтың оны «Темір Көреген» деп атауы, Шыңғыз хан тұқымынан Қазан ханның қызына үйленгендіктен, Темір есіміне «Гүрген» ( күйеу жігіт)  сөзі қосылуынан шыққан.

Көптеген зерттеушілерде «Шыңғыз хан моңғол болған, ал Темір – түрк» деген пікір қалыптасқан. Осы жаңсақ пікірді Лин фон Паль «История Империи монголов» кітабында қайталап, Едіге жайындағы тарауында: «Идигу не был монголом. Он был степняком. Тюрком. Мангытом. В этом плане с Тимуром у него было гораздо больше общего, чем с Тохтамышом», – депті (СПб. Астрель. 2010. 381-б.). Ал, шын мәнінде, көне шежірелер осы үшеуінің де  Алан гоаның  кенже ұлы Боданжардан тараған Нирундар екенін жазған. «Жами` ат-Тауарихта» барлас руын Түмбене ханның үшінші ұлы Қажулыдан таратып: «Третий сын  – Качули, от потомства которого происходит племя барулас, его старший сын Урдамчи-Барлас» деп, ал маңғыт руын Түмбененің тұңғыш ұлынан таратып: «Первый сын – Джаксу, его еще называли Яхши, от рода которого происходят племя нуякин и племена урут и мангут» деген. (І т.1 к. 29-б.). Ал осы Түмбененің алтыншы ұлы  Қабыл ханға  Шыңғыз хан шөбере.

І т. 2-кітаптың 275-бетінде Шағатай үлесіне берілген әскердің ішінде руы барлас мыңбасы Қаралджар есімі аталып: «Тысяча Барулатай Каралджара, бывшего из племени барулас; из его потомков один был старшим эмиром при Абага-хане; тот им дорожил. Он кочевал с Такудар-Огулом, имя его…»,– делінген. Бұл жолдардан Барлас мыңдығының шынымен де Түркстанға жіберілгенін және Ұлағу ұлысына да барғанын көреміз. Темір әмірдің аталары осылар болса керек. «Жами` ат-Тауарих» 1310 жылы, Темір билікке келерден 60 жыл ерте жазылғандықтан, бұл деректер «билеушіні мадақтаудан туған» деп айта алмаймыз. «Темірдің беделін арттыру үшін, оның аталарын Шыңғыз ханға жақын етіп көрсеткен» дегендей  пікірді Темір ұрпақтары билікте отырған жылдары жазылған Хондемирдің (1475-1535) «История моголов. От древнейших времен до Тамерлана» кітабы жайында айтсақ болады. Мұнда Түмбененің екінші әйелінен Шыңғыз ханның үшінші атасы Қабыл хан мен барлас руы бастау алатын Қажулы егіз туған делінеді. Қажулының ұлы Жәрдемшіден туған немересі Сугуджиннің Есукемен дос болғаны, одан Қаражар ноян туғаны айтылған.

«МҚШ»  мен «Алтын тобшыда» барлас пен маңғыт руын Боданжардан, берісі Шыңғыз ханның  жетінші атасы Менен Тұдұнның (Дотуменен) ұлдары Қашула мен Нашыннан таратқан. «Қачұланың ұлы тамақты тауысып ішетін қомағай болатын. Йеке Барұла, Үшүген Барула аталып Барулас етіп, Ердемтү Барұла, Төдөген  Барұла бастаған Барулас солар болды… Начын батырдың ұлдары Ұрұғұдай, Маңқұтай атты болатын. Ұрұғұт, Маңқұт ру атасы солар болды» (МҚШ.70-71-б.), десе, «Алтын тобшыда» да осы қайталанған (39-40-б.).

Мен «жаңсақ пікір»  деп Шыңғыз хан, Әмір Темір, Едіге би үшеуінің бірін  «моңғол», бірін «түрк» делінуін айтып отырмын. Шындығында – үшеуі де шығыс түрктері (мәңгіелдіктер), әрі Боданжардан тараған нирундар.

Әрине, ұлысын ірітіп алған Шағатай ұрпақтарынан билікті алған Темір әмірдің осы ұлысты жандандырып, күшейтуде жасаған еңбектері зор болды. Ол ұлыс жерімен шектелмей, мемлекетіне оңтүстік-батысындағы Тули-Ұлағу ұрпақтары үлесіндегі Иран, Әзірбайжанды қосып, ал  оңтүстік-шығыс шекарасын Ганг  өзеніне жеткізді. ( Хорезм шаһтары кезіндегі шекара Инд өзеніне дейін еді). Алайда, Темірдің Жошы ұлысына жасаған екі жорығы Алтын Орданың одан ары бөлшектенуіне, осы себептен күшейген Рустің отарына айналуына ықпал етті. Сондай-ақ, Европаға жорыққа дайындалған Осман түрктеріне шабуылдап, Баязит сұлтанды тұтқындауы, кейінгі ғасырларда бүкіл әлемге Европа елдерінің үстемдігінің орнауына себеп болады.             

Көптеген тарихшылар Тоқтамысты «өзін Жошы ұлысы тағына отырғызған Ақсақ Темірге  қарсы шықты, сөйтіп соғыстың басталуына себеп тудырды», деп сөгеді. Меніңше  Тоқтамыс әрдайым  Ақсақ Темірге Шыңғыз хан әулетіне  қарсы, Шағатай ұлысының билігін заңсыз  басып алған, Жошы ұлысының Хорезмдегі иелігіне де қол сұққан адам деп қараған.

Тоқтамыс ханды жеңгеннен соң Темірдің  Орыс елін шаппағаны жөнінде  де әртүрлі пікірлер айтылады. Темір Дондағы Елек қонысында демалып жатқанда түсіне  әскеріне аспаннан қылыш кезенген періштелерді көріп, сол себептен кері қайтқан делінеді. Темірдің қорқынышты түс көруін орыс шіркеуі «Сол кезде москвалықтардың Құдай Анасы иконын Владимир қаласынан алдыруынан»,– деп түсіндіріп, ғасырлар бойы 20 тамыз күнін атап өтуде.

Меніңше, мұның себебі, Орыс еліне барғанда олжаға, салыққа алынар заттардың (аң терілері, т.б.) Ақсақ Темірдің табиғаты жылы мемлекетіндегі халық  үшін еш қажеті болмауынан. Ал Алтын Орда әскерін екі рет қиратқан Темірді «Орыс еліне енуге сескеніпті!», деу: «Гитлер Мәскеуді алғаннан соң, Мордваға, Комиге барудан қорқыпты», дегендей, күлкілі пікір.

Темір қайтқан сәттен-ақ оның  ұрпақтарының ел билігіне таласқан соғысы басталады. Жошы ұлысының шығысында 1459 жылдан бастап құрылған Қазақ хандығынан жеңілген Жошының бесінші ұлы Шайбанның ұрпағы Мұхаммет Шайбани 1500-1505 жылдар аралығында  өз қарамағындағы «өзбектерімен»  ауып келіп, Шағатай ұлысының билігін Темір ұрпақтарынан алады. Сол кезден бастап Жошы ұрпағы Шайбанидтер Мәуреннахрдағы Бұқара, Хиуа хандары болды. Самарқанды астана етіп белгілеген Шайбани 1508 жылы оңтүстікке аттанып Хорасанды алады. Бұл өлкенің билеушісі, Темір тұқымынан Орта Азиядағы соңғы тұяқ,  Бадиуззаман қашып оғыз түрктерінің Осман империясын паналайды. Бұл да бір тарих тәлкегі-ау. Кезінде осы империяның сұлтаны Баязит Ақсақ Темірдің тұтқынында жан тапсырса, ал Темірдің мемлекетіндегі билеушілердің соңы Бадиуззаман  өз өмірін Стамбулда аяқтайды.

Шайбанидтерден жеңілген Темір тұқымы Бабыр «өзінің шағатайлықтарымен» Ауғанстан, Индияны жаулап, 1526 жылы «Ұлы Моғолдар» империясын құрады. Бұл мемлекеттің соңғы билеушісін ағылшын отаршылары 1803 жылы биліктен кетірген. 1857 жылы Индияда сипайлар көтерілісі болғанда, Ұлы Моғолдар мемлекетін қайта құрамыз деген  көтерілісшілер, Темір тұқымы Бабырдан тараған ІІ Баһадұрды таққа отырғызған екен. Көтеріліс жеңіліске ұшыраған соң, ағылшындар тұтқындаған Баһадұр 1862 жылы қайтыпты.

1920 жылы биліктен большевиктер кетірген, 1944 жылы Ауғанстанда Қабул қаласында қайтыс болған Бұқар әмірі Саид Әлім хан осы Шайбани ұрпақтарынан екен.

Ал Ташкент аймағына 1598 жылдан бастап, 1870 жылдары Ресей отарлағанға шейін үш ғасырдай Жошының он үшінші ұлы Тоқай Темірден тараған (үлкен ұлы Орда Еженнен деп те айтылады) Қазақ елінің хандары билік етті.

Шағатай ұлысы ежелгі Тұран-Түркстан жерінде болғандықтан, халқы түрктер болды. Хорезмшаһтың ұлы Жәлел ад-диннің  лақабы «Мәңгіберді» болып айтылуы – Орталық Түркстанда да оғыздық «бенгу»  «м» дыбысынан басталынатын болып, шығыс түрктік диалект мұнда 1219 жылға дейін-ақ келгені байқалады. Ислам дінін қабылдау салдарынан және ХІХ ғасырдың екінші жартысында Ресей отарына түскендіктен жергілікті халықтың тіліне араб, парсы, орыс сөздері енгенімен, өзінің түрктік негізін  сақтап қалды. Қазірде Шағатай ұлысы жеріндегі түрк текті  халықтар Мәуреннахрда, Жетісуда, Каспий теңізі аймағында Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Түркменстан мемлекеттерін, Қарақалпақ автономиясын құрып отыр. Ал Қашқария бөлігі ХVІІІ ғасыр ортасынан Қытай империясының боданында. Соған қарамастан ондағы ұйғыр, қазақ, қырғыз түрктері өзінің  ұлттық қасиеттерін сақтап өмір сүруде. Отырықшыл тұрмысқа ауысқандықтан руын сұрасаң – тұратын мекенінің (қаласының) атауын айтатындығы болмаса, бұл елдердегі халықтың басым-көпшілігі  1206 жылы  Теміршіңді киізге көтеріп, Шыңғыз хан атаған мәңгіелдік Қият, Жалайыр, Найман, Керейіттердің ұрпақтары.

 

Үгетай ұлысы                       

Зерттеушілер еңбектерінде Шыңғыз ханның үшінші ұлы Үгетай ұлысының  шекарасы туралы да дерек  әр түрлі. Бұл туралы  МҚШ мен «Алтын тобшыда» ештеме айтылмаған. Лин фон Паль: «Угедей получил земли вокруг Аму-Дарьи на восток до Монголии и Китая (исключая только бассейн реки Или) – то есть Семиречье и Восточный Туркестан»,– деп жазған («История Империи монголов». 19-б.). Алайда бұл жерлердің (Моңғолиядан өзгесі) Шағатай ұлысына жатқаны белгілі. Стенли Лэн-Пуль «Монголы ХІІІ-ХVІІІ вв.» мақаласында Үгетай ұлысы Жоңғария болды десе, түсініктемеде Үгетайдың негізгі ұлысы Тарбағатай аймағында, Еміл мен Көбік өзендерінің алқаптарында болған делінеді. Енді бір деректер оның ұлысын «Таңғұт жерінен Байкал көліне дейінгі жерлер»,– дейді. Немересі Қайдудың ордасы Шығыс Түркстандағы Алмалық қаласында болғаны айтылады. Д.Уэзерфорд кітабында: «Поскольку родина монголов на реках Онон и Керулен теперь принадлежал, согласно монгольскому обычаю, Тулую, младшему сыну Чингисхана, Угедей решил построить столицу на собственной земле на западе страны. Он выбрал местность  в долине реки Орхон на территории, которая раньше принадлежала Он-хану из племени кераитов, а раньше была столицей нескольких тюркских царств. Он выбрал место для столицы, как будто выбирал место под кочевую стоянку. По всем этим статьям Каракорум (так называлось это место) был превосходен. Возникала только одна проблема… Расположенный в открытой степи город не давал никакой защиты от ледяных зимних ветров. Он выстроил крепкую стену, чтобы окружить дворцы, и по этим стенам столица получила  имя Каракорум, то есть «черные камни» или «черные стены». Рашид ад-дин описал дворцы Угедея, как «удивительно высокое строение с длинными колоннами»,–  дейді.

«МҚШ»:«Керленнің Көдеге аралында күллісі жиналып Шыңғыс қағанның атаған жарлығы бойынша Өгедей қағанды хан көтерді»,– деп жазған (340-б.). Үгетай қаған болған соң Шыңғыз хан өсиеті бойынша шүршіт Цзинь империясын жоюды аяғына шейін жеткізбекке аттанбақ болып, Шағатаймен ақылдасқанда, ол мақұлдап: «Ағұрұқта жақсы кісіні тағайындап аттан!»,– депті. Бұған қарағанда, Үгетай 1231 жылғы Солтүстік Қытай жорығына аттанғанда әлі Қарақорым салынбаған. Ағұрұқ – Шыңғыз ханның жорықтардан әкелінген қазыналарын сақтау үшін салынған қалашық. Түрктің «ауыр, жүк» мағынасындағы сөз. Европалық зерттеушілер «Аварга» дейді.

Ал Қарақорымның салынған жері Көлтегін мәңгітасында айтылған, кезінде Түрк қағанаттары бас ордаларын тігетін қасиетті Өтүкен ұйысы. «Қара», «қорым» –  түрк сөздері екендігіне кітаптың 8-тарауында  көне түрк сөздіктерінен мысалдар келтіргенбіз. Қарақорым қаласының салынған орнына қарасақ, Үгетай үлесінде қазіргі Моңғолия жерінің де жартысы болған сыңайлы. Шамалауымша, Үгетай ұлысына Таңғұт пен Тарбағатай, Алтай тауының шығысы, Орхондағы Өтүкен жері, солтүстігіндегі Байқал көліне дейінгі де жерлер кірген сияқты.

Ұлыстың халқы кімдер, қандай тілде сөйлеген? Шежірелерде, 1206 жылы Мәңгіел мемлекеті жарияланудан ертеде, Өтүкен ұйысы Керейіт хандығының, Алтайдың батысы (Тарбағатай-Жоңғария да солай болар)  Найман хандығының мекендері екені айтылған. Ал М. Қашқари өз «Сөздігінде» таңғұттарды да түрк текті халыққа жатқызған. Осыған қарағанда, ХІ ғасырда таңғұттар әлі тибеттіктердің тіліне көше қоймаған сияқты. Ендеше, бүкіл Үгетай ұлысындағы халық түрк тілді болған.

«Жами`ат-Тауарих» Үгетайдың Қарақорымнан бір күндік жерде салдыртқан демалыс жайы туралы: «Он повелел, чтобы мастера-мусульмане построили кушк в одном дне пути от Каракорума, в том месте, где в древние времена находились сокольничие Афрасияба и которое называют Карчаган. Весной он пребывал там для запуска соколов»,–  деп жазған (ІІ-том, 41-б.).  Сондай-ақ, осы томның 52-бетінде: «Үгетайға бір кісілер келіп: «Афрасиябтың қазынасы көмілген жер туралы жазба дерек таптық деді»,– дейді. Бұл – Өтүкен аймағының да ежелден Тұран жері саналғанын, аты аңыз түрк қағаны Алып Ер Тоңға – Афрасиябтың ол өлкеде  де болғанын аңғартады.

Тулидің ұлы  Меңгу (Мәңгі) Ұлы хан болған кездері  Үгетайдың  немересі Қайду оған қарсы төңкеріс ұйымдастырмақ болғаны үшін Үгетай ұрпақтарынан  ұлысының жерлері алынып қойылғаны жайлы деректер бар. Қайдудың  1269 жылы Шағатай ұлысындағы Талас өзені бойында құрылтай өткізіп, сол құрылтайда Ұлы хан сайланғаны, Хан-балықтағы (Пекин) Құбылайға бағынбайтынын мәлімдегені айтылады. Қайду Құбылай ордасына шабуыл жасамағанымен, өмір бойы қорғаныс соғыстарын жүргізіп, Құбылай әскерлерімен 41 рет, ал Құбылайды жақтаушы Жошы ұлысы әскерлерімен 15 рет соғысыпты. Тек Қайду қайтыс болғаннан соң ғана оның ұрпақтары Хан-балықтағы билікпен татуласқан. Алайда, Үгетай ұлысындағы ел Шағатай мен Жошы ұлыстарына көшіріліп жіберілген. Деректерден Үгетай ұрпақтарының  Шағатай ұлысына кеткенін байқаймыз. Қайдудың ұлы Шапар 1304 жылы шағатайлық Дуа ханмен келісіп «Біріккен Мәңгіел мемлекетін» құрмақ, оны Ұлагу ұрпағы Олжайту басқармақ болады. Алайда, араларындағы келіспеушіліктен ойлары іске аспай, 1306 жылдан Үгетай ұрпақтары  шағатайлық Дуаға бағынады. Ақсақ Темір Шағатай ұлысын билеген кездері «қуыршақ хан» ретінде бірде Шағатай, бірде Үгетай ұрпақтарын пайдаланғанын көреміз.

Үгетай үлесіне берілген Тарбағатайда ойраттар күшейіп үш хандық құрып, соның бірі Жоңғария аталған неше ғасыр бойында, оларды ұлыс иесі, Үгетай ұрпақтарынан ешкім басқарғаны жайында дерек жоқ. Бүгінде Қытай билігіндегі Тарбағатай-Жоңғария жерінде, Моңғолияға қарасты Алтай батысында негізінен найман, керей рулары қоныстанып отыр. Олар қазір өздерін «мәңгіелдік» деп атамайды, қазақ этносы болып саналады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                             

 

 

                                                              Оныншы тарау

Қарашаңырақтағы  қақырау

І. Қытайды 157 жыл билеу

Стенли Лэн-Пуль «Монголы ХІІІ-ХVІІІ вв.» мақаласында Шыңғыз ханның Бөртеден туған кенже ұлы Тулидің үлесіне Моңғолия берілді дейді. Ал ертеде қазіргі Моңғолия мемлекетінің көлеміне бара-бар Ордос, т.б., 1912 жылдан Қытай иелігіндегі жерлер де Моңғолия болып саналған. Кейбір деректер Үгетай 1229 жылы Ұлы хан сайланған соң Ордасы ретінде Қарақорым қаласын салдырғанын айтады. Ал бұл қала қазіргі Моңғолияның орта тұсында. Лин фон Паль кітабында: «Дети Тулуя получили во владение не главный юрт, а Китай»,– деуі қате болар. Тулиұлы Құбылай Ұлы хан болғанда астананың Қытайға көшіріліп, ол елге қоса иелік еткенін айтқан сияқты. Әйтсе де, отшыкенже ретінде Тулидің негізгі ұлысы әкесі Шыңғыз хан туған өлке Онон, Керөлең өзендері мен Бұрхан Қалдын тауы аймағы  болса керек. Айта кетер мәселе – «Алтын тобшыда» Тулиді «Шыңғыз ханнан бұрын қайтыс болған»,–деп, қате жазған. Шындығында, Тули 1232 жылы, әкесінен бес жыл кейін қайтыс болады.

Шыңғыз хан өсиетіне сәйкес, ол қайтқан соң Ұлы хандық Үгетайға (1229-1241) тапсырылды. Одан соң Үгетайұлы Күйік Ұлы хан болады. Ол 1248 жылы қайтқаннан кейін 1251 жылы Тулиұлы Менгу (Мәңгі) Ұлы хан болып сайланады. Үгетай ұрпақтары таласпас үшін, Тулидің жесірі Сорқұқтана құрылтайды астана Қарақорымда емес, Шыңғыз ханның туған жері – Тули ұлысында өткізуге күш салады, ал Бату хан «тәртіпті сақтау үшін» үлкен әскер қатыстырады. Осыдан кейін Ұлы хандар тек Тули ұрпақтарынан болады.

Мәңгі хан 1257 жылы қайтыс болғанда Қарақорымдағы халық заңды мұрагер ретінде Ұлы хан етіп Тулидің ұлы Арық Бұқаны сайласа, ал Оңтүстік Қытайда соғысып жүрген қолбасылар Құбылайды сайлайды. Бұл ұлыста кең көлемде азамат соғысының басталуына себеп болды. Арық Бұқа жеңіліп алдына әкелінгенде Құбылай хан: «Шындық кім жағында?»,– деп сұрапты. Арық Бұқа: «Бұрын мен жақта еді, сен жеңгеннен кейін – сен жақта»,– деген екен.

Тули ұлдарының өзара соғысы  басылған соң, Үгетай немересі Қайду Орта Азиядағы Шыңғыз хан ұрпақтарын жинап, 1269 жылы Талас өзені бойында құрылтай өткізіп, өзі  «Ұлы хан» сайланады. Сөйтіп Шығыс Түркстан, Жетісу, Мәуреннахр жерлері Қарақорымдағы Құбылай ханға бағынбайтынын жариялайды.

Әрине, мәңгіелдіктердің  ұлыстардағы мұндай өзара қақтығыстары ол кездері олардың ұлттық қасиетіне, мемлекеттігіне зиян келтіре алмады. Мұндай мәселе Құбылай ханның Ұлы ұлыстың астанасын 1264 жылы Солтүстік Қытайға, бұрын Цзинь империясының Ортаңғы астанасы болған  Чжун-ду қаласына көшіруінен басталды. (Осы қала жанынан жаңадан Дай-ду қаласын салғызып, 1271 жылы соған көшеді. Бұл қалалар қазіргі Қытай астанасы Пекин). Құбылай кезінде ата-бабаның тәңірілік діні тәрк етіліп, тибеттік будда дінін қабылдау (бұдқа табыну) басталды. Көлтегін «мәңгі тасындағы»: «Алтынды, күмісті, дақылды, жібекті соншама шексіз беріп жатқан табғаш халқының сөзі тәтті, бұйымы асыл еді. Жақын қонып, содан әдепсіз қылықты үйренуші еді» (5-жол), «Ол жерге барсаң, Түрк халқы, өлесің. Өтүкен  ұйыста отырып, қазынаға керуен жіберсең, еш мұңың жоқ. Өтүкен ұйыста отырсаң, мәңгі елдігіңді сақтайсың сен, түрк халқы тоқ!» (8-жол), – делінген ата-баба өсиетін сақтамау – ұлтты зор қасіретке душар етерін Құбылай хан естен шығарды.

Үгетай өз алғашқы есімін өзгерткеніндей, «Құбылай» есімі де ол бұдда дінін қабылдағаннан соң алған жаңа ат сыңайлы. (Хубилган означает «перевоплощение» или «перерождение», ибо в каждой своей жизни души людей занимают тела с иным обличьем» («Словарь и перечень заклинаний»). «Алтын тобшыда» оны «діннің әуелгі құбылғаны Сечен қаған» деуі де осыған саяды. Мұнда Құбылай өзін Бұдданың «құбылғаны» етіп көрсетпек болған сияқты. Қазақ тілінде ежелден бар «құбылған» – түрк сөзі екені анық.

Құбылай қытай ортасына барған соң «Мәңгі ел» сөзі қытайшаға аударылып, хандық әулетін «Юань», ал  империя астанасын «Хан-балық» деп атайды. Бүгінге шейін юань аталатын қытай ақшасын қазіргі моңғолдар мен көршілес тұңғыс, манжұрлардың да «мөңге» деуі, ал ақша күміс болғандықтан   бұл металды да «мөңке» деуі «мәңгі-юань» синоним (аударма) сөздерінен туған.

Шыңғыз ханның кенже ұлы Тулидің  ұрпақтары Қытайдағы билігін 105 жыл жүргізді делінеді. Билікте оныншы ұрпағы Тоған Темір хан отырған кезеңде,  1365 жылы Оңтүстік Қытайда Чжу Юаньчжанның басшылығымен көтерілісшілер жеңіске жетіп У мемлекетін құрады. Лин фон Паль  «История Империи монголов» кітабында: «Чжу Юаньчжан выбрал очень удобный момент: на севере монголы были заняты войной за престол. В этой усобице победил Аюсидахра, а Тоган-Тэмур, ожидая, что войско У подойдет к его столице, решился на бегство… сначала в Шан-ду, потом в Джехол, а войско китайцев вошло в оставленную столицу практически без боя. Шел 1368 год. Чжу Юаньчжан сел на престол, объявил себя императором, основал новую династию, которую мы знаем как Мин. Это была чисто китайская династия. А последний император монгольского Китая скончался через два года в Джехоле. Династия Юань угасла. Так, желая владеть безраздельно завоеванной землей, монголы сплотили народ этой земли и помогли ему создать сильное национальное государство»,– дейді (297-б.). Дәл осы сөзді, қырық пышақ болып қырқысқан орыс княздерін бір басшылыққа біріктіріп, Русьті ұлттық мемлекет дәрежесіне жеткізген Жошы ұлысының билеушілеріне қарата да айтса болады.

Тоған Темір 1370 жылы Инчанлу (Инчанфу) қаласында қайтыс болып, ұлысқа оның «Білікті» атанған ұлы Аюшридар хан болады. Шыңғыз хан ұрпақтарын Қытайдан қуғанымен қоймай, Мин империясы 1372 жылы Тули ұлысының Керөлең, Онон өзендері өңіріне жүз мыңдық әскер аттандырады.  Бұйыр көлі маңындағы соғыста қытайлар жеңіске жетіп, 80 мың адамды тұтқындайды, 150 мың ірі малды, т.б. олжалайды, Қарақорымды талқандайды. 1380 жылы да дәл  осындай екінші қырғын ұйымдастырады. Қытайда да, Тули ұлысында да «Қаба сақал моңғолдарды қырыңдар! Татар тілінде жазылған кітаптарды өртеңдер!» деген ұранмен геноцид  жүргізіледі. Көпшілік халқы қырылып, қаңырап қалған ұлысқа шығыс пен батыстан тұңғыс-манжұр тайпалары осы кезден бастап тағы да ағылып келіп қоныстанады. Олардың бірнеше ғасырларға жалғасқан көші-қоны туралы француз шығыстанушысы Рене Груссе өз зерттеулерінде нақты дәлелдермен жазған.

Шыңғыз хан Цзинь шүршіт-қытай отаршыл империясының қалаларын алуды бастаған 1211 жылдан, Тоған Темір биліктен кетірілген 1368 жылға дейін есептегенде, бұл елді Мәңгіелдік түрктер 157 жыл билеп-төстеген екен. Әрине, бір жарым ғасырлық шығыс түрктерінің билігі қытай елінде із қалдырмай қоймады. «Династия Мин после своей чистки всего монгольского потратила множество усилий на поиски монгольской государственной печати и сохранила монгольский язык в дипломатии, чтобы не рвать с прошлым. Даже когда турки покорили Константинополь в 1453 году, китайский двор посылал письма на монгольском языке»,– дейді  Д.Уэзерфорд (Чингисхан и рождение современного мира. 447-б.).

1372 жылдан кейінгі Тули ұлысындағы Шыңғыз хан ұрпақтары жайында Стэнли Лэн-Пуль мақаласында: «Фактически они сделались вассалами Минских императоров, которые назначали начальников отдельных племен и посылали им дипломы, изготовленные в Пекине»,– дейді.  Шығыстағы  туыстарына көмек Шыңғыз ханның өзге ұлдарының ұлыстарынан келмеді. Өйткені дәл осы кездері Жошы ұлысында Мамай қияттың арандатуымен  «Алтын  ұрықтардың» бірімен-бірі 20 жыл алысатын алмағайып кезеңі басталып, ал осы 1364-70 жылдарда Шағатай ұлысындағы билікті Темірлан тартып алып жатқан еді.

 

Ойраттар ойраны

 

«Жау жағадан алғанда, ит етектен қабады» дегендей, Мәңгіелдіктердің қарашаңырағын Миндік қытайлар осындай күйге ұшыраткан кезде  ұлыстың өз ішіндегі Ойрат тайпасы Шыңғыз хан тұқымымен билікке таласты бастайды. 1401 жылы Ойрат тайпасының қолбасшысы Үгеші ұлыс ханы Елбекті өлтіріп, «Татар» мемлекетін құратынын жариялайды.  «Татар» – шығыс түрктерінің ІІ-ІІІ ғасырлардағы бірлестігінің атауы болғаны белгілі. Ойраттарды Шыңғыз хан ұрпақтарына қарсы қоюды мақсат еткен Мин империясы бұл мемлекетті мойындайтынын мәлімдеп, Үгешіні «бүкіл моңғолдың императоры» деп атайды.  Алайда, Үгеші Шыңғыз тұқымы еместігінен  Ұлы хан түгіл кіші хан да бола алмайтындықтан, халық оны мойындамайды.  «Алтын тобшыда» осы кезең «ойраттар мен моңғолдардың» соғысы ретінде тәптіштей баяндалған.  Онда Елбеге қаған  әйел жаласымен ойрат Тайуды жазықсыз өлтіріп, кінәсін жуу үшін Тайудың ұлдары Батула мен Үгешіге  төрт түменді билеткені, осы түмендерді бастаған екеуі Елбеге ханды 1401 жылы өлтіріп, таққа таласқанын жазып: «Моңғолдың бір төр-ұлысын ойраттар алды» деп айтудың мәнісі сол екен»,– дейді (283-б.). (Кейбір деректер Үгешіні ойратпен одақтасқан қырғыздардың билеушісі дейді).

Лин фон Паль кітабында шығыс моңғолдарының осы кездері Жошы ұлысынан Арықтай есімді «таза Шыңғызхан тұқымын» алдыртқаны, бірақ  оның тегі осетин деген сөз барын жазады. Үгешіні Арықтай жеңгеннен бастап  ұлыс екіге бөлініп, Ойрат хандығын Батула, ал Қалқа-Моңғолды Ел Темір хан биледі дейді (Стэнли Лэн-Пуль мақаласында «Олжа Темір» делінген).  1425 жылы  ұлыс тағына отырған Адай қаған ойраттарды қайта бағындырады. Алайда, Батулаұлы Тоғұн 1438 жылы  Адай ханды қапыда өлтіреді. Осылайша, Шыңғыз тұқымының «моңғолдары» мен Ойраттар арасында соғыс ит жығыспен жалғаса береді. Екі жақтан да туыстарымен ренжіскен қолбасылар қарсыластары жағына шыққан оқиғалар да баршылық. Мәңгіелдіктердің бірін-бірі қүйретуіне мүдделі  Мин империясы екі жаққа кезек көмектескен.

Ойраттар Тоғұнұлы Есен тайшы басқарған 1440-1455 жылдарда тым күшейеді.  «Алтын тобшы»: «Содан кейін Есен тәйжі хан тағына отырып Ойрат пен Моңғол екеуін алып, ұсұнның үш түмен жүршіттерін жаулап өзіне бағындырды»,– дейді.  «Шүшіттердің төр билігін қолға алып, қайтып келе жатқан жолда, Моңғолмен соғысуға аттанып келе жатқан Қытайдың қағанын жолықтырғанын, әлгі Мин императорын Есен тайшының тұтқындағаны» айтылады. Тарихи деректерде Есен тайшының Пекин қаласын да шабуылдағаны жазылған. Ойраттар осы кездері  Шығыс Түркстандағы Моғұлстан жерлеріне, Тоқмақ хандығына шабуылдайды. Үз Темір тайшы Шу өзені аңғарын басып алып, 1451 жылы Әбілқайыр ханның астанасы Сығанақ маңына келіп соғысып, жеңіске жетеді. Әбілқайыр ханның осы соғыста жеңілуі, одан Керей мен Жәнібек сұлтандардың бөлінуіне, сөйтіп, Қазақ хандығының құрылуына себеп болды.

Осылайша, Ойраттар тасы өрге домалап тұрған шақта  өз арасында жанжал басталған. «Алтын тобшы» бұл туралы: «Ойраттың оң қолының Алаға Темір чинсаны мен сол қолының Қатан Темір екеуі: «Есен, сен қаған болдың. Тәйжі шеніңді бізге бер!»,– дейді. Сөйткенде тәйжі: «Шенімді өз балама беремін!», деп оларға бермей қояды. Олар бүй дейді: «Алаға Темірдің баһадүрлері мен  Қатан Темірдің қайтпас жүрегінің, Абадұрған Сеченнің айласымен ойрат, моңғол екеуінің төрін қатар алып, қаған тағына отырдың сен! Жалғыз сенің күшің бе еді?!»,– деп, шерік құрып келіп, шабуылдайды. Есен қашып құтылады. Әйел, бала, малын олжалап алады… Содан кейін Есен тәйжі жападан-жалғыз арып жүрген кезінде Сорсұнның үйіне келіп, айран ішіп, шығып бара жатқанын Сорсұнның кемпірі көріп, Есенді танып, Сорсұнның ұлы Бұғұн оны өлтіреді»,– дейді (297-б.). Сөйтіп, Тули ұлысы мен Үгетай ұлысын билеп, шүршіттің біразын жаулап, Қытай императорын тұтқындап, Пекинді шапқан Есен, өзін «қаған» жариялаймын деп, өз тайпаластарының қолынан қаза болады.

Шежіре, тарихи зерттеулердің баршасында осы 1400 жылдардан бастап Шыңғыз хан ұрпақтары басқаратын халық «моңғолдар» делініп,  ойраттар тек өз тайпасы атауымен аталады. Осылайша бөліп атау 1912 жылға дейін жалғасып, тек 1912 жылғы құрылтайдан кейін ғана ойраттар «моңғолдар құрамында» атала бастағанын көреміз.

Әрине, ойраттардың күшеюі 1400 жылы Елбек қағанның Үгеші мен Батулаға ойраттың төрт түменін басқартуы себебінен ғана болмаса керек. Мысалы қазіргі Моңғолия тарихшысы Б.Баабар 2006 жылы жазған «Моңғолдар тарихы» еңбегінде «Шыңғыз хан кезінде Моңғолия жерінде 40 тайпа (түмен) ел және төрт ойрат руы болғанын, ал Шыңғыз ханның батысқа жорығынан кейін  алты түмен «моңғол» мен ойраттың төрт түмені қалғанын»  жазады. «Қырық түмен моңғол, төрт түмен Ойрат» деген деректер «Алтын тобшыда» да  бар (268-б.). «Жами`ат-Тауарихта» Ойрат тайпасы жайында: «Юртом и место пребыванием этих ойратских племен было Восьмиречье (Секиз-мурен).  Несмотря на  то, что их язык монгольский («тюркский»  деп түсініңіздер. Х.Қ-А.), он имеет небольшую разницу от языка других монгольских племен, например такую: нож другие тюрки называют китуга, а они говорят мудага. Подобных этим словам существует множество других» деген (І т.1к.118-б.). Батудың батысқа жорығына, Құбылайдың оңтүстік Қытай мен Бирма, Ява жорықтарына да негізінен әлгі алты «моңғол» түмендері қатысып, ал шет аймақта жатқан төрт түмен ойраттар көп қатыспай, күштері сақталған сыңайлы. Меңгу қаған Ордасында Шыңғыз тұқымымен қатар «гориоттардың» ғана ақ биелер сүтінен жасалған қымыз ішуі» сыры осыда болса керек. Бұрынғы әдетпен «төрт түмен» делінгенімен, шығыстағы Тули мен Үгетай ұлыстарын алып, шүршіт пен  Қытайға, Жошы мен Шағатай ұлыстарына да шабуылдауы ойраттар санының  кейінгі екі ғасырда тым өскенін көрсетеді.

 

Даян қағаннан Легден ханға шейін   

 

Мандағұл қаған 1463 жылы қайтыс болып,  Қалқа моңғолдарында  жесірі Мандұқай 9 жыл төр ісін қолға алады. Тули ұрпағынан қалғаны тек Адай қағанның шөпшегі жеті жасар Бату Мәңгі (Мөңке) болғандықтан, оған «табаны үш қабат етік кигізіп», әмеңгерлік жол-жосынымен  балаға тұрмысқа шығып, 1470 жылы таққа отырғызады. 1543 жылға дейін билік құрып, 44 жасында қайтқан Бату Мәңгі тарихта Даян (Таян) атымен белгілі. Бұл   – бұдда діні әсерімен санскрит тілінде берілген лақаб есімі екен. Даян хан  Тули мен Үгетай ұлыстарының шашырап кеткен Ордос,Таңғұт, Алтай, т.б. аймақтарын қайта біріктіру үшін түрлі мәңгіелдік рулардың басшыларымен көп жылдар бойына соғыстар жүргізді. Мұнымен қатар, Ойраттардың көбін Жоңғарияға, Іле өзені аймағына қуып, бір бөлігін өз қарамағына қосып алады. Ойраттардан ығысқан Іледегі қырғыздар 1470-1480 жылдарда Тянь-Шань тауындағы Ыстық көл өңіріне қоныс аударады. Даян билігі кезінде Қытаймен сауда жасасу жанданады, тайпа басшыларының бөлшектенуі біршама тыйылады. Алайда, 1504 жылы оңтүстіктегі тайпалар көтеріліс шығарып, Даян хан олармен бес жыл бойына соғысады. Осы себептен ол хан ордасын Қалқадан Ордос жеріне көшіреді.

Сол заманғы мемлекет  басқарудың  дәстүріне сай  Даян қаған билігіндегі мемлекетті он бір ұлына бөліп береді. Оңтүстіктегі Ордосты үлкен ұлдары, елдің солтүстігіндегі аудандарды кіші ұлдары иемденеді. Мәңгіел мемлекеті тарихында Даян қағаннан соңғы хандар (1544 жылдан бастап) бүкілхалықтық емес, белгілі бір тайпа, рулардың ғана билеушілері болады. 1634 жылы Манжұрлар жаулап алғанша, бұл ұсақ хандар (Даян ұрпақтары) бірімен-бірі қырқысып, көмекке кейде Қытай әскерін де шақырумен болды. Сонымен қатар Тибеттегі діни ағымдардың жанжалына шақырылып, екінші жақтан барған ойраттармен де қақтығысады.

Даянның Барысболат ұлынан туған немересі, түмет тайпасының басшысы  Алтын хан (1507-1583)  тұсында ұлыс біршама қалпына келтіріледі. Қытай мен Ойраттарға қарсы жорықтар жасалынады, Тибет маңындағы Амдо, Таңғұт, Сары ұйғыр жерлері ұлысқа қайта қосып алынады. Қытай қалаларын жиі шапқандықтан, Мин империясы Алтын ханға салық төлеуге мәжбүр болып, оған «Сүй-уаң» (кішпейіл және әділ) деген атағын береді. Тибеттегі дін мәселесіне де ықпал еткендіктен, Алтын ханның немересі Жондан Жамсон 1588 жылы қайтыс болған 3-ші Далай-ламаның қайта туған «құбылғаны» деп танылып, 1603 жылы Тибетке алдырылып, 4-ші Далай-лама етіп отырғызылады. Алтын ханмен Қазақ хандары да Ойраттарға қарсы соғыс одағын жасасып, құдандалдық қатынастар орнатқан екен.

Алайда, бұдан кейінгі кезеңде бір орталықтан басқару қайтадан әлсірейді. Ал солтүстік-шығыстағы, баяғыда Қамбақай қағанды, Үкін Барқақты «ағаш есекке» шегелеп өлтірген Алтан хан – Цзинь империясының халқы шүршіттер қайта күшейіп, «манжұр» аталынып тарих сахнасына қайта шыққан еді.

«Алтын тобшы» авторы өз заманындағы байырғы тайпаларды айта келе: «Өзге ұлыстан кірген моңғол, қытайды қарғұд қарачин деп атайды. Әуелден сақар мен қарачин екеуі ұлыс болып бірікпеген» деп, Қарачиндердің Манжұр билеушісіне: «Манжу, Қарачин біз екі ұлысымыз татулықта болып, төр билігін біріктіріп ұстайық!», – деп елші жібергенін жазған.Мұны естіген Сақарлар: «Қарашын Манжұрға біріксе, еріксіз үлкен қателікке ұрынады!», деп, ақыр аяғында Сақар мен Қарашын арасында дау болып, ажырасқан екен. Алайда Қарашын нойандары екінші рет елші жіберіп, өз ұлыстарымен Манжұр (Дайцин) ұлысына қосылады. «Ант беріскен хатта: «Манжу, Қарачин біздің екі ұлыс бір байламмен жүру үшін, тәңірге ақ жылқы, жерге қара сиыр шалып, бір аяққа арақ құйып сиынып, төр билігін біріктіріп, бітім еттік!»,– деп жазған», – дейді «Алтын тобшы» (329-б). Осылайша кірме халық Қарашындардың 1628 жылы Манжұрларға бір ел болуға анттасуынан кейін манжұрлар 1634 жылы ел астанасы орналасқан және бірігуге келіспеген Легден хан иелігі Ордос өлкесін шабады. Шақар ханы Легден Шыңғыз хан ұрпақтарын тәуелсіздікті қорғауға шақырып, отаршылдарға қарсылық көрсетуге тырысқанмен, манжұрлар мен қарашындардан жеңіліп, Тибетке кетіп, 1634 жылы сол жақта қайтыс болады.  Легден өлімімен  Юань империясын құрған Құбылай ұрпағының билігі тамамдалады.

Тули ұлысының бір пұшпағына билік етіп, туыстарының да басын қосуға шамасы келмеген Легден өз есіміне «Құтұқты» (құтты) деген сөзді қосқанын місе тұтпай тағы: «Данышпан Шыңғыз Таймин шешен, шартараптың соғыс жанжалын жеңуші – Тайсұн тәңірдің тәңірі, дүние жүзінің Хурмуздасы, Алтын күпшекті аударушы номұң қаған» деген де атақтар алып, кезіндегі Хорезм шаһы Мұхаммедті басып озыпты. Негізінен, тарихтан байқалары – билеуші әлжуаз болған сайын, өзіне не түрлі атақтарды жапсыру арқылы ел алдында мықты көрінбекке тырысады екен. Әсіресе: «Алтын күпшекті аударушы», «номұң қаған» деген екі атақ Тибеттік діннің түсінігінде тым жоғары мәртебелер…

Тули ұлысындағы  Шыңғыз хан ұрпақтары 1636 жылы  манжұрдың Абақай ханын  «Ұлы хан» деп мойындайтындарын айтып, оған Легденнен қалған Юань империясының мөрін тапсыруға елші жібереді. Абақай мөр мен лауазымды қабыл алып, мәңгіелдік тайпалар басшыларының мұрагерлігіне, жерлеріне, өмір салтына тимеуге уәдесін береді. Сөйтіп, Мәңгіел қарашаңырағының оңтүстік бөлігі Ордос манжұр-қытайлық жаңа Цин империясының қол астына алынып, ал солтүстігі уақытша дербестігін сақтап қалады.

Осы айтылғандардан мынадай қорытынды шығады: 1. ХVІІ ғасырда Тули ұлысының шығысында «өзге ұлыстан кірген «қарғұд қарачин» деп аталатын» халық болған; 2. Осы кірме халықтың 1628 жылы шақыруын сылтау етіп, 1634 жылы манжұрлар Тули ұлысын жаулаған, оларға Легден хан қарсы тұрмақ болған; 3. Тули ұлысымен бірігіп күш алғаннан соң ғана манжұрлар Қытайды жаулауға бел буған; 4. Манжұрлармен «екі ұлысымыз татулықта болып, төр билігін біріктіріп ұстайық!»,  деген келісім болғандықтан, жауланған Қытай елін мәңгіелдіктер де бірлесіп басқарған болуға тиіс. Әрине, уақыт өте келе манжұрлар қытайланып, манжұрмен одақтың Қытайға отар болуға ауысарын мәңгіелдіктер білмеген.

Алайда Жоңғар Ойраттарының «Мәңгіел мемлекетін қалпына келтіру» ұранымен жасаған әрекеттерінен сескенген Қалқа билеушілері де Ресейдің немесе Цин империясының қол астына кірмекке кеңеседі. Үндір-геген Занабазар  қалқалық билеушілерді үгіттеп, діні мен салты жақын манжұрлардың қол астына кіруге көндіреді. 1691 жылы Долон  көлінде болған жиын шешімі бойынша Мәңгіел  жері Цин империясының иелігіне өтіп, тайпа көсемдері манжұр-қытайлық атақ-шендер алады. Қалқалықтар өз мәңгіелдік Ойрат тайпасының  «Қамағ Мәңгіел ұлысын құрамыз» деуінен шошып, манжұр билігін қалауына қарағанда, сол кездері ұлыстың  әсіресе шығыс аймақтарына тұңғыс-манжұрлық халықтардың тым мол орналасқаны  байқалады.

 

Ойраттың үш хандығы

Даян қаған кезінен батыстағы Тарбағатай, Іле аңғарына, Жоңғария өлкелеріне ығыстырылған Ойраттар ХVІІ ғасыр басында тағы күшейеді. Бұл олардың өз ортасында жайылымға, билікке таласын тудырады. Сондықтан, ойрат торғауыттарының төрт руын Хо Өрлік тайшы  Ресей қарамағындағы Еділ өзені бойына 1628 жылы қоныстандырып, жеке хандық құрады. Алғашқыда орыс қала, бекіністерін шапқан ойраттар кейіннен Ресейдің Кавказ, Қырым жерлерін жаулауына көмектеседі.

Жоңғарияда Ойраттың шорос руынан шыққан Батыр қонтайшы күшейіп, 1638 жылы өзін бүкілойрат ханы деп жариялайды. Бұған келіспеген хошут нояны Төребек (Турэбэху)  100 мың  руластарын бастап, Тибетке қоныс аударады. (Хошуттардың Байбағыс батыр мен оның ұлдары Шешен хан мен Аблай тайшы басқарған үлкен бөлігі Жоңғарияда қалған). Хошут Төребек ноян Тибеттегі «қызылқалпақты» және «сарықалпақтылар» діни ағымдарының жанжалдарын реттеуге көп еңбек жасайды. Ақыры 1642 жылы Далай-ламаны дін басшылығымен қатар Тибеттегі үкіметті де басқаруға көндіреді. (Бұрындары болмаған мұндай басқару 2012 жылға дейін жалғасқаны белгілі). Өзі «Мемлекеттік нұсқаушы» (гуши) лауазымын алған Төребек қартайған шағында екі ұлының бірін Орталық Тибеттің, екіншісін Көкнұр аймағының ханы қылады.  Ал 1643 жылы Тибет үкіметінің өкілдері ойрат әскерінің қорғауымен, әлі де Пекинді алмай, Мукден қаласын уақытша орталық еткен манжұр императорына елшілер жіберіп, сыйлықтар тапсырады.

Ойраттардың шорос руының тайшылары билігін жүргізген Алтай аймағының Жоңғар (сол қол) аталуы осы Төребек Гуши ханның Тибетке кетіп, Бароң ғар (оң қол)  аталуына байланысты сияқты. Бұл ХVІІІ ғасырдағы Көкнұрлық оқымысты Ешей Балшораның «Пагсам-чжонсан» шығармасындағы: «монголы в пределах рек Или и Эрчэд (Ертіс) образовали подданных княжеского рода чорос левой стороны – Жонгара; монголы в пределах Куку-нора и Хатун-гола (Хуанхэ өзені) – подданных княжеского рода галгас (племени) хошутов правой стороны – Баронгара; княжеский род торготов – в долине реки Эжил (Еділ) на северной стороне и в области Жал Тарбагачи (Тарбағатай) вместе с подданными»,– деген сөздерден байқалады. Алайда, Тарбағатай аймағының «Жоңғар» аталуы осы өлкенің Үгетай ұлысынан алынып, Тули ұлысына қосылынған кезде («сол қанат») болуы да мүмкін.

Осылайша, ХVІІ ғасыр ортасында дәл іргесінде  үш хандық құрып дәурендеген Ойраттармен Қазақ хандығының неше ғасыр бойғы соғыстарда қазақ халқының жойылып кетпей, аман қалуы  – «әлемдік  тарихтағы феномен» деп бағалануға тиіс еді. Алайда  Ресейге жалтақтаған тарихшыларымыз бұл мәселені әлемдік саясатпен, тарихпен байланыстырмай, тек «екі көшпенді ел арасында болған әдеттегі соғыс» ретінде ғана түсіндіріп келеді.

1451 жылы Дешті Қыпшақ ханы Әбілқайырды Сығанақ қаласы маңындағы Көк Күмбез жанында (бұл – Ұрыс хан өлтірген Исатайұлы Жыр Құтлұ қияттың  кесенесі деген пікірлер бар) жеңген ойраттар 1630 жылдарда да Сырдария, Арал теңізі маңайында болғанын Әбілғазы баһадұрдың: «Әр нәрсе себеп болып бір жылы қалмақтың арасында болдым. Сонда монғолдың әдет-ғұрпын, тілін жақсы үйрендім» деуінен байқаймыз («Түрк шежіресі», 30-б.). Әрине, ол ойраттарды бұрынғы, шығыс түрктерін жалпылай  «мәңгіелдіктер» дейтін әдетпен атаған. Сондай-ақ, Әбілғазы шежіресінде, ол кейінірек, Хиуа ханы болған кезде де «қалмақтардың»  Қят, Үргенш,т.б. қалаларды шауып, тонап кеткені, Әбілғазының олармен екі рет соғысып жеңгені айтылған. Бұл арада ойраттардың «қалмақ» делінуі, «Шежіренің» соңғы тарауларын Әбілғазының өзі емес, баласы жазғаннан болса керек. Қазақтың ханы Салқам Жәңірдің  жоңғарлармен соғыста қаза табатыны да осы кезең.

Елдеріне шабуылдаған ойраттарды қазақ пен қырғыз халқы «қалмақтар» деп атаған. Қазақ пен Қырғыз эпостарында олар ешқашан «моңғол» делінбейді. Шәкерім «Шежіресінде»: «Қалмақ» дегендер Шыңғыз хан «тамам мағолды түгелдеп алғанда отырықшы болып қалған түрктер көшіп қашуға жерін қимай бірталай ел мағолға қарап қалды.1300 жылдар шамасында ол қалғандар, Ониют, Жалайыр, Найман, Керей дегендер әр түрлі рулардан еді. Сол себептен олар қалмақ деп аталды. Қалмақ деген «қалғандар»  деген сөз. Олардың «ойрат қалмақ» атанған себебі, мағолдар күнбатысқа қойған әскерлерін ойрат деп атаушы еді. Соған араласқаннан ойрат атанды. Қалмақтың түбі ойрат деген сөз сонан шыққан»,– десе (18-б.), ал «Қалмақ һәм Телеуіт» тарауында: «Телет көліндегі Алтай түрктерін орыстар қалмақ дейді. Біздің қазақ Білеуіт қалмақ дейді. Олар өзерін Ойрат дейді. Кейде «Алтай кіші» (кісі) дейді. Шолсмандағылар өздерін Телес дейді. Сол қалмақтар – біздің қазақпен жақын тұқымдас ел. Қалмақ деген «қалған» деген сөзден деп жоғарыда айтылды. Оның рулары арғын, найман, қыпшақ, керейт, меркіт, қан, мондус, ара, тотош, шапты, тоншон, алмат, кебек, қоду, пайлағас, айттас, құртты, сақал, телес, айдақ, қырғыз, союо, моңғол, сарт. Тілдері ескі түркше, бірақ моңғолға көп қарағандықтан мағол тілі қосылған. Және сонда Телеуіт дегені бар, олар өздерін телеуит, яки қара қалмақ деседі. Қалмақтар оларды төлеңгіт дейді»,– деп жазған. Алайда, үш хандық құрған ойрат тайпасы руларының ішінде Шәкерім жазған рулар аталмаған.

Кейінгі кездегі зерттеушілердің кейбірінің пікірінше «қалмақ» деген атау 1771 жылы қыста Ресейдің өктем саясатына шыдамай, Жоңғарияға қайта ауған торғауыт-ойраттардың Еділ бойынан көшпей (аяздан жарылған мұздан өзенді «қызыл су» басқандықтан)  «қалған» бөлігіне берілген атау көрінеді… Анығы, «қалмақ» – таза түрк сөзі.

XVII ғасырдың екінші жартысында ойраттардың Жоңғар бөлігінің қонтайшысы шорос Ғалдан Бошықты  Шыңғыз ханның Мәңгіел мемлекетін (Барша Мәңгіел ұлысын) қайта қалпына келтіру ұранын көтереді. Батыр қонтайшының ұлы, 1645 жылы туған Ғалдан жиырма бес жасына дейін Тибетте діни қызмет атқарып, ағасы Сеңге 1670 жылы қаза болған соң, қазақтардың көмегімен Жоңғар ойраттарының билігіне келген еді.  Кезінде Шыңғыз хан өзінің Шешек (гүл) есімді қызын Ойрат тайпасының көсемі Құтұқа бектің ұлы Төрелшіге бергені рас. Сол себептен ойрат көсемдері Шыңғыз ханға жиен де болар. Алайда Шыңғыз хан ұрпақтары «Ұлы хан» мансабын бірінен-бірі қызғанып жүргенде, «қыздан туған» ойрат рубасыларына беруге қайдан көне қойсын! Сондықтан Ғалдан өз идеясын іске асыруды Тибетке кеткен хошут ойраттарын біріктіруден бастамақ болады. Сөйтіп, өзі Төребек (Гуша хан) ұлдарының бірінің қызына үйленіп, ал өз қызын Төребек немерелерінің біріне қосады. Алайда Ғалдан құрмақ «Қамағ Мәңгіел ұлысында» өздеріне  «біріншілік» тимесін білген хошут Төребек ұрпақтары «Ортақ өгізден, оңаша бұзау артық» деген саясат ұстанады. Лхасадағы дінбасылардың үгітіне қарамастан, олар Ғалданға бас ие қоймай, тек оның Қалқаны алу әрекеттеріне, Цин империясымен соғысына араласпауға уәде берумен шектеледі. Көк нұр ойраттарын 1678 жылы  күшпен бағындырмақ жоспарын туыстары қолдамағандықтан, Ғалдан 30 мың әскерімен 1679 жылы Шығыс Түркстан қалаларын алуға аттанады. 1644 жылы әкесі Батыр қонтайшының қазақ ханы Салқам Жәңгірдің мылтықпен қаруланған шағын әскерінен жеңіліс тапқанын ескерген Ғалдан өз әскерін отты қарумен қамтамасыз етуге қатты көңіл бөледі. Шығыс Түркстанды алған соң Тұрфан мен Жаркент қалаларындағы  кендерден селитра, күкірт алып оқ-дәрі жасатады, орыс зауыттарымен байланысып мылтықтар сатып алады, солардың үлгісін пайдаланып өздері мылтық жасайды.

Шығыс Түркстанды алған соң, Ғалдан есіміне қосылған «Бошықты» сөзін кейбір зерттеушілер моңғолша «қасиетті» деген сөз екен дейді. Қазіргі моңғол тілінде «қасиетті» сөзі – ариун, нандин делінеді. Әдетте, елді  жаулаушылар  өзін «құтқарушы» деп жариялайды ғой! Меніңше, «Бошықты» – «босатушы, елге бостандық алып беруші» (орысша «освободитель») деген мағынадағы  түрк сөзі. ДТС 114: BOS`(бош) – свободный; BOS`U (бошу) – освобождаться, получать свободу: at  bos`udi   лошадь освободилась (от привязи) (МҚ ІІІ 266);  ВОS`AT  от bоs`а  освобождать: ol bulunuү bosatti он освободил пленника (МҚ ІІ 307); ВОS`UҮ (бошұғ) – разрешение, даваемое султаном послу при его отъезде  (МҚ І 372).

О.Сүхбаатар «Сөздігінде» «Галдан – тибеттің dga` ldan сөзі» дегеніне де күмән бар. Қазіргі моңғол тілінде «гал» – от деген сөз. «Ғалын» деп те айтылады. Қазақша «жалын» сөзімен бір. М.Қашқари «Сөздігінде» бар көне түрк сөзі. ДТС 227: JAL  обжигать, прижигать: kun juzug jaldi солнце обожгло лицо (МҚ ІІІ 63); JAL  вспыхивать, воспламеняться: ot jaldi  огонь вспыхнул (МҚ ІІІ 63); JALIN пламя: ot jalini  пламя огня (МҚ ІІІ 23); Ендеше, Галдан – отты, жалынды деген сөз.

1680 жылдары  Цин империясы  Қалқа хандарының да бірқатарын өз қол астына қарауға көндіріп үлгерген еді.  Батысынан қауіптенген болса керек, Галдан Бошықты 1682-1684 жылдары қазақ жеріне шабул жасап, Сайрам бекінісін алады. Мақсаты Қалқаны алу болғандықтан, қазақ жеріне одан әрі енбейді. Байқар болсақ, Ойраттар мен Қазақ елі арасындағы 1451 жылдан  басталған екі жүз жылдық соғыстың алғашқы 150 жылында ойраттар Шыңғыз хан қарашаңырағындағы билікті алу жолында материалдық күш-қуат алар табыс көзі ретінде қазақ жерін оқтын-оқтын шауып отырған.

Ғалдан Қалқадағы  Жасақты мен Түшету хандарының өз ара жанжалдарына араласып, 1688 жылы Қалқаға кіреді. Жасақты ханымен бірігіп Тушету ханы Шимет Доржыны жеңеді. Ғалдан билігін мойындаудан бас тартқан Тушету ханы Цин империясының шекарасына барып, күллі халқымен қол астына алуға өтініш жасайды. Келесі бір-екі жылда өзге мәңгіелдік ұсақ билеушілер де манжұр-қытай қарамағына өтеді. Қалқалықтардың тағы бір бөлігі Көкнұрдағы Төребек ұлдары билігіндегі ойраттарға, тағы  бір бөлігі Ресей жеріне кетеді.

1689 жылы Нерчинск қаласында Ресей мен Цин империялары арасында келісім шарт жасалып, өздерінің Азияның осы өңіріндегі отарлау, ықпал ету аймақтарын бөліседі. Шартта  Қазақ Ордасы Ресейге тиесілі,  Жоңғар Ойраттары Цин империясына тиесілі деп белгіленеді. Осы 1689 жылы Цин императоры Тибеттегі дін иелері арқылы Ғалдан Бошықтыға Цин бодандығын қабылдауға ұсыныс жасайды.

Әрине, Ғалдан бұл ұсынысты қабыл алмайды. Әскери көмек сұрап Ғалданның Мәскеуге де елшілік жібергенінен еш нәтиже болмайды. Алайда Ғалдан әскерінің жартысы мылтықпен қаруланғанына қарағанда, оның Ресей зауыттарымен сауда-саттығы болғаны байқалады. Қалқадағы билікті Ғалданның басып алуынан қауіптенген манжұр-қытай үкіметі оған қарсы қалың әскер аттандырады. Пекиндегі Ресей елшісіне Цин үкіметі Ғалданға көмектесу – 1689 жылғы шартты бұзу болып саналатынын ескертеді. Ғалдан әскері Қалқаның солтүстік-шығысындағы  Олжа өзенінде тұрғандықтан,  манжұрлардың ата-жұртына да қауіп төнген еді.  Цин императоры  1690 жылы жазда құрамында Қалқа мен Ордос мәңгіелдіктері бар манжұр-қытай қолының бірін  Манжұриядан Керөлең, екіншісін оңтүстіктен (Қытайдан) Толы өзені бағытына аттандырады. 26 шілдеде шабуылын бастаған бұл әскерді саны бірнеше есе аз Ғалданның әскері жойып жібереді. Цин императорының өзі бастап келген бес есе көп әскермен тамыз айында Ұлан Бұтұндағы төрт күндік соғыста да жоңғар әскері беріле қоймайды. 1691 жылы Қобдаға келген Ғалдан әскерінің қолында  әлі  де Қалқаның бір   бөлігі қалып, басқа аудандарын да алу мүмкіндігі бар еді. Осы себепті манжұр-қытай императоры 1991 жылғы мамыр айында Долон норда Қалқа хандары мен нояндарының жиынын шақыртып, Қалқаның Цин империясы құрамына енуін заңдастырады. Сондықтан, Ғалданның 1692 жылы Қалқа билеушілерін өз жағына тарту әрекеттерінен нәтиже шықпады. Оның орыс қалалары Иркутск, Тобыл, Нерчинскіге, тіпті Мәскеуге де елшілік жіберуі  еш нәтиже бермеді. Бұл кезде Жоңғариядағы билікті Ғалданның ағасы  Сеңгенің ұлы Сыбан Рабдан алып қойғандықтан, ол жақтан да ешқандай көмек келмейді. 1693-94 жылдары Ғалданның кейбір қолбасылары қарамағындағы әскерімен Цин империясына, Жоңғариядағы жаңа билеуші Сыбан Рабданға қаша бастайды. Әскері азықсыз қалған Ғалдан 1995 жылы Тибет пен Көк нұрдағы хошут ойраттарына қарай бет түземек болады. Мұны аңдаған Цин үкіметі оның оңтүстікке жолын кесу үшін Ганьсу ауданына әскер жібереді. Мұнымен қатар манжұр-қытай үкіметі мәңгіелдіктер мен өзге де бұдда дініне сенетін халықтар ортасында «Ғалдан мұсылман дінін қабылдапты», «Орыстардан 60 мың мылтық алыпты» деген сияқты жалған ақпараттар таратады.

Цин императорының 1995  жылы қазан айында екі бағытта аттандырған әскерлері қалың қар жауғандықтан, жорықтарын тоқтатуға мәжбүр болады. 1696 жылы ақпанда әскери әрекеттерін қайта бастап, мамыр айында Ғалданның Керөлеңдегі тұрағына тақалады. Батысқа шегінген Ғалдан қолы империяның батысқа аттандырған әскерімен кездесіп, 13 мамырда Терелж өзеніндегі шайқаста  қатты жеңіліске ұшырап, әскерінің үлкен бөлігінен, азық-түлігі, жүктерінен айырылады. Әскерлері үйсіз-күйсіз қалған Ғалданға Цин императоры 1696 жылдың қараша айында бодан болуды ұсынып тағы хат жолдайды. Бірақ Ғалдан Бошұқты келіспейді. Шығысы мен оңтүстігін Цин әскері қоршаған, батысындағы өз еліне жолды туысы Сыбан Рабдан әскерлері  жапқандықтан, амалы таусылған Ғалдан 1697 жылы мамыр айында у ішіп өледі. Дұшпандары денесін қорламау үшін өлігі сол жерде өртелінеді. Осыдан соң-ақ Цин үкіметі Көкнұр өлкесіне әскерін кіргізіп, хошут ойраттарының билеушілерінен «империяға адал болуға» ант алады.

Ғалдан Бошұқтының «Мәңгіел мемлекетін қайта құру» идеясын  оның билігін басып алған Сыбан Рабдан да іске асырмақ болады. Манжұр-қытай империясы иемденген Мәңгіел қарашаңырағы (Қалқа, Ордос) мен Көкнұр ойраттарынан да, орыс боданы болып «қалмақ» атанған  Хо Өрліктің  торғаут-ойраттарынан да  күдер үзген ол, біріншіден Қазақ хандығындағы Шыңғыз хан ұрпақтарымен татуласпаққа тырысқан сыңайлы. Бұл оның Тәуке ханға Тибетте тұтқында жатқан ұлын қайтаруды ұйымдастырғанынан байқалады. Алайда, ұлын алып барған Сыбан Рабданның бес жүз нөкерін Тәуке хан  өлімші етіп сабап жібереді. Бұдан кейін Тәуке хан Сыбан Рабданның қалыңдығы, Еділ қалмақтарының ханы Аюкенің қызын Жоңғарияға бара жатқан жолында ұстап қалады.

Әйтсе де, Сыбан Рабдан билігінің алғашқы он бес жылында ешкіммен аса соғыспайды. Ол Тибеттегі   хошут-ойраттың Лабсан ханына Цин империясына қарсы соғысу үшін одақтасуға ұсыныс жасайды. Өз қызын оның ұлына бермек болады. Алайда Тибет ханы одақтастыққа келіскенде, Сыбан Рабдан одан Тибет билігін толықтай беруді талап етеді. Әрине, Лабсан хан бұған келіспейді. Сыбан Рабдан қызын ұзату сылтауымен 1717 жылы тамызда Тибетке 6000 әскер аттандырады. Лхасаға кірген жоңғар әскері қаланы үш күн бойы тонағанымен, көп қан төгілмепті.  Өйткені тибеттіктер  өздерін қытай билегеннен гөрі, ойрат иелігінде болғанды жөн санаған. Қолбасшы Церен-Дондұб Лабсан ханды өлтіріп, оның тағайындаған Далай-ламасын Пекинге жібереді, Тибетті Сыбан Рабдан иелігі деп жариялайды. Будда дінінің орталығы Тибеттің ойраттар (жоңғарлар)  қолында болуын қаламаған Цин үкіметі 1719 жылы Тибетке көп әскер аттандырады. Бұл соғыста Тибеттің әскері соғысушы екі жақтың да құрамында болыпты. Манжұр-қытай үкіметінің әскерінен жеңіліс тапқан ойраттар 1720 жылдың көктемінде Тибеттен кетіп, жыл соңында Іле алқабына оралады. Цин әскері Тибеттегі Ғалдан мен Сыбан Рабданды жақтағандарды жаппай жазалайды.

1723 жылы Көк нұрда Цин империясының билеп-төстеуіне қарсы хошут билеушілері, Төребек (Гуши) ханның немересі Лубсан Данцзиннің басшылығымен  (Лацзан Данцзен, т.б.) көтеріліс ұйымдастырады.  Алайда, бір жылдан кейін көтерілісшілер жеңіліп,  Лубсан Даньцзин Жоңғариядағы Сыбан Рабданды  паналайды. Қашқынды  ұстап беру туралы Пекиндегі үкіметтің талабын Сыбан Рабдан орындаудан бас тартады. (Бичурин, 1834, 56 б; Златкин, 1946. 356-б.)

Мыңдаған жылдар бойына тәуелсіз мемлекеттігін сақтап, қытайлықтармен жүздеген соғыстарды басынан өткерген Тибет елі сол кезден  бастап толықтай Қытай бодандығына түсіп, күні бүгінге шейін шамасы келгенше қарсылығын көрсетіп келеді.

Тули мен Үгетай ұлыстарындағы ата-бабасының ежелгі мекендерінен қуылған, оны қайтарудан күдерін үзген шорос-ойраттар (жоңғарлар) енді барлық күштерін ешкімге бодан болмай Жошы ұлысында отырған Қазақ еліне бағыттайды. 1723 жылғы көктемдегі жоңғар-ойраттарының жойқын шабуылы қазақ тарихында «Ақтабан-шұбырынды, Алқакөл-сұлама» деген атпен қалды.

Ойраттар мәселесіне тоқталған себебім – Қазақ халқының екі жүз жыл бойына соғысқаны «жай бір көшпенділер» емес, Қытай, Тибет, Ресей және өз мәңгіелдіктерімен жүздеген шайқастарда шынығып-шыңдалған, соғыс тәжірибесі мол халық болғанын байқату еді. Өйткені еліміздегі тарих оқулықтарында бұл аса ашып айтылмаған тақырып.

Мәңгіелдік шығыс түрктерінің кейінгі ұрпақтары өз туыстарымен бірлескеннен гөрі, жатқа бодан болуға икем екенін Жошы ұлысындағы Шыңғыз хан ұрпақтарының мысалынан да, Тули ұлысындағы қалқалықтар мінезінен де байқаған Ресей империясы, Нерчинск шартындағы мақсатына жету үшін, Қазақ хандығымен соғысқан Сыбан Рабданға зеңбірек, мылтық сияқты отты қару беріп, көмектескені сөзсіз. Ойлағандай-ақ, қазақтың Кіші Ордасының ханы Әбілқайыр 1731 жылы Ресей бодандығын қабылдау туралы  шартқа қол қояды. «Әбілқайыр орыс қаруының күшімен өзгемізге билігін жүргізер» деген үрей биледі ме,  қазақтың өзге де хан, сұлтан, ру басылары, тіпті жоңғар қаупі сейілген мезгілде де, бірімен-бірі бәсекелескендей, жарыса Ресей бодандығын қабылдауға асықты.

Қазақ халқымен соғыстан және өз арасындағы билікке таластан әлсіреген жоңғарлық ойраттарды 1755 жылы Цин империясының әскері бірнеше рет шабуылдап, мемлекет ретінде жойып жіберді. Сол кезден бастап Шығыс Түркстан жері ұйғыр, қазақ, қырғыз сияқты түрк халықтарымен қоса Қытай отарына айналып отыр.

Ресейдің отаршылдық өктемдігіне шыдай алмаған Еділдегі торғауыт-ойраттардың 30 909 шаңырағы (180 мыңға жуық адам) 1771 жылы каңтар айында Жоңғарияға қарай көтеріле көшеді. Қазақ жері арқылы жүрген оларға қазақтардың шабуылдағаны тарихымызда «Шаңды жорық» деген атпен қалыпты. Бірақ Қытай мен Қазақ елінің  ортасында өзге бір күштің болуын көздеген Абылай хан, оларды толық қырғынға ұшыратпай, Жоңғарияға 20 мыңдайы жетеді. Ресейде қалған 60 мыңға жуық қалмақ 1773-74 жылдардағы Е.Пугачев басқарған көтеріліске белсене қатысып, үкімет тарапынан көп қуғын көреді. Әйтсе де, бүгінде саны 140 мыңға жетіп, Еділ маңын қоныстап отыр.

Жоңғария мемлекетін талқандағаннан соң манжұр-қытай үкіметі 1760-жылдары Қобда аймағын құрады. Бұл аймақ құрамында 3 қосын дербед, 2 қосын хойт, 1 қосын хошут, 1 қосын торғауыт (Еділден  оралғандары), 1 қосын елет, 7 қосын алтайлық ұраңқай, 2 қосын Алтын көл ұраңқайлары, 1 қосын маңғыт, 11 қосын баят, 2 қосын зақшын – барлығы 32 қосын болады.

Сөйтіп, кезінде Қалқа, Қытай, Моғұлстан, Қазақ, Қырғыз, Ресей, Тибет, Өзбек елдерінің көңілін көп алаңдатқан Ойраттардың үш хандығы бірі жойылса, өзгелері жаттың боданына айналған: Тибетке жақын Көк нұр – Баронғар хандығы қытайланса, Жоңғар хандығы жер бетінен өшіріліп, халқының бір сыпырасы қазіргі Моңғолияның батыс аймағында. «Еділ қалмақтары» атанған торғауыт-ойраттарының Ресейде қалғандары талай саяси геноцидтерді бастан кешіп, сол орында өмір сүруде. Жеке-жеке, аралары шалғай өмір сүріп жатқандықтан бұл заманғы ойраттар бір-бірінің тілін (диалектілерін) түсінуі неғайбыл.

Қазыбек бек Тауасарұлы «Түп-тұқияннан өзіме шейін» кітабында Аңырақай шайқасы кезіндегі жоңғар-ойраттары жайлы: «Жылғары, Мүргер деген екі батыры артындағы өз тілін алатын мыңға жуық қолымен бізге тұтқын болды. Мен оларды бестен-оннан ауылдарға бөліп жібердім. Оларға сену де қиын еді. Азырағын Шапыраштыға, көбірегін майданнан алысырақ Дулат арасына жібердім. Олар қайда баруға да қайыл, тек қайта ұрысқа салмасаңыздар болды дегенді айтқан болатын. Кейін қазақ арасында бұлар мәңгі қалып, өздерінің тілін, дінін жоғалтып, Шапырашты, Дулат болып сіңіп кете барды»,– дейді (270 б).

Жалпы, қазақ-ойрат ара-қатынастары жайында бірер сөз айта кетелік. Тарихта (1595 ж.) Тәуекел хан Ойраттың да бір бөлігін басқарып, «қазақ пен қалмақ ханы» атанған кез де болыпты. Қазақ ортасында тұрған хошуыт Күнделең Ұбашы тайшы қарамағындағы өз ойраттарын бастап 1646 жылы жоңғардың Батыр қонтайшысымен соғысқан екен. Күнделенге қазақтар көмек көрсеткен. Қазаққа Салқам Жәңір хан болған кездегі 1644 жылғы қазақ-жоңғар соғысында Батыр қонтайшының Еділдегі Хо Өрліктен көмек сұрағанда ол: «Жәңгір баламдай еді»,– деген екен, (Қазыбек бек кітабы, 280-б.).

Шынымен де, Хо Өрлік бұл соғысқа біраз әскер жібергенімен, өзі қатыспаған. 1652 жылы хошут ойраттың ханзадасы Ғалдамамен жекпе-жекте қаза болған Салқам Жәңгірдің анасы ойрат болса,  ұлы Тәуке хан да Жәңгірдің ойрат әйелінен туған. Абылайдың отыз ұлының 29-ы  Ресей патшалығының бодандығын мойындағанда, тек ойрат әйелінен туған ұлы Қасым мен оның балалары (Кенесары, Наурызбай, Бопай, т.б.) қазақтың тәуелсіздігі үшін ақырына дейін соғысып шейіт болғандары белгілі. Бұл туралы Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы: «Отыз ұлды Абылайдың 29-ның тұқымы Кенесары, Наурызбайға қас болған… Бір ғана Қасым ұрпағынан басқа Абылай ұрпағы ас ішіп, аяқ босатқаннан басқа ешнәрсеге жарамаған», – деген еді.

Сыбан Рабдтан 1698 жылы Пекинге жазған хатында: «Мен қазақтармен  соғысуға мәжбүр болып отырмын»,–деуі, Тәуке ханның оның қалыңдығын тартып алғаны, тұтқындағы баласын қайтарғанда ертіп жіберген нөкерлерін қорлағаны, Ғалдан Бошақты  Қалқа, Қытаймен соғысқан кезде Тәуке хан оның әскерін арттан шабуылдауы, т.б. себептерді айтқан болар. Әрине, екі  ғасырлық соғыс екі халыққа да оңай болмады. Алайда, ол заман қазіргідей, халықтар бірін-бірі ың-шыңсыз сүлікше сорып тоздырмайтын, мәселе ашық  соғыстарда шешілетін кез. Бір ұлыс, бірдей тайпа-руларды  қазақ-өзбек етіп бөлген алғашқы жылдардағы Шайбани ханның төрт жорығында мәңгіелдіктер бірін-бірі аз қырып па? «Ақтабан шұбырындыдан» көп өтпей-ақ Ұлы жүз халқын Төле би мен Жолбарыс хан  Жоңғар үкіметінің өкілі ретінде билегені, Әбілқайыр хан, Барақ сұлтандардың Ресей үкіметіне «өздеріне Ғалдан Серен қонтайшының Түркстан, Ташкент, т.б. қалаларды басқаруға ұсыныс жасағанын, орыс ренжітсе, жоңғарға қарап кететіндерін»  жазған құжат деректер баршылық.

Екі ғасырдан асқан Ресей бодандығы кезіндегі қазақ халқына жасалынған ашық-астыртын геноцидтер, миллиондаған келімсектерді қоныстандыру, зардабы ғасырларға кетер  ядролық жарылыстар, т.б. қасіреттер ойрат шапқыншылығынан қаншама есе ауыр болды.  Осы себептен, орыс отаршылдары, өз істеген зобалаңдарынан қазақтың назарын ауытқыту үшін, Ойрат соғыстарының мәселесін тереңінен ашып көрсетпей, тек құбыжықтандыру (демонизировать) мақсатын көздеген сыңайлы. Ендеше, бұл тарихымызды да тереңірек зерттеп, ойрат-қазақ қатынастарының ақиқатын білгеніміз жөн.

Жоңғариядағы жерлерге 1760 жылдан бастап Қазақ елінен көшкен Керей  тайпасының рулары қоныстанады. 1916 жылы Қазақ еліндегі көтерілістен кейін орыс жазалаушыларынан ыққан жүздеген мың қазақтар осы өлкеге көшті. 1929-32 жылдарда Кеңес үкіметінің байлар қожалықтарын тәркілеу, халықты аштыққа ұшыратуы науқандары салдарынан  қазақтардың босқын көштері және жалғасты.

Кезінде Үгетай-Тули ұлысына қараған бұл өлкедегі Қытай  басқыншылығына қарсы мәңгіелдіктер көтерілісінің ең ірісі ретінде Алтайдағы Оспан батыр басқарған Керейлер көтерілісін атауға болады. Басында Қытайдың гоминдан үкіметімен соғысып, кейіннен гоминданмен одақтаса коммунистермен соғысқан, ортаға өз саяси мүдделерін көздеген Ресей-КСРО мен АҚШ мемлекеттері де араласқан Оспан батыр көтерілісінің тарихы күрделі. Ол Қытай үкіметінің қолынан қаза тапқан соң, баяғыдағы мәңгіелдік Керейіт Тоғрыл хан (Он хан) халқының ұрпақтары елін тастап, Тибет арқылы Индияға ауады, одан Ауғанстан асады. Босқан осы мәңгіелдіктерді Түркия мемлекетін құрып отырған Оғыз хан ұрпақтары арнайы ұшақтар жіберіп көшіріп алыпты.

Қазір Үгетай ұлысының Қытайға қарасты Алтай мен Шығыс Түркстан солтүстігі аймақтарында миллионға жуық «қазақ» аталатын мәңгіелдік шығыс түрктерінің  ұрпақтары өмір сүріп отыр. 

 

* * *

Тули ұлысы мен Үгетай ұлысының Моңғолия атанған бөлігіндегі жағдайды айтсақ, Цин манжұр-қытай билігі 1755-57 жылдары талқандалған ойраттардың қалғанын  аймақ-аудандарға орналастырды. Бастапқыда Қалқадағы әкімшілік басқаруды Шыңғыз хан тұқымынан алып, ру басыларына берген Цин үкіметі, кейінірек қытай қызметкерлеріне (амбань, т.б.) тапсыртады. Тули ұрпағына  еш саяси билік қалдырмаған манжұр-қытай үкіметі олардың елді мейлінше ұсақ иеліктерге бөлшектеуіне қарсы болмады, халқын қанауына шек қоймады. Алтын хан тұсында-ақ  ламаизм қатты насихатталған бұл  елде Цин билігі кезінде монстырлар саны тым көбейтілді. Ламалардың  саны жалпы халықтың төрттен біріне жеткен. Мұндай жағдайда қарапайым халық тым кедейленді.

Бұл елдегі ахуал жөнінде «Сібір энциклопедиясында»: «Не решаясь сразу колонизовать Монголию китайцами, дайцинцы всячески покровительствовали внедрению в нее китайского торгового капитала, покрывшего своей паутиной всю страну и высасывавшего из нее последние соки. Тем же путем шли и русские купцы, для операций которых возможность была открыта русско-китайскими договорами 2-ой половины XIX века. Убедившись в окончательном обессилении Халхи и боясь агрессивных действий императорской России, китайское правительство приступило к земледельческой колонизации Монголии. Это заставило отшатнуться от него и аристократические элементы, чем не преминуло воспользоваться царское правительство России, начавшее интриги среди халхасов»,– делінген

Батыс мемлекеттерінің Қытайға енуі кезінде өз үлесін алуға  асыққан Ресей де  Манчжурия арқылы Сары теңізге шығып, Порт-Артур қамалын, оған барар темір жол да салады. 1904-1905 жылғы соғыста Жапониядан жеңілгеніне қарамастан осы саясатын жалғастыра береді. Осылайша «Нерчинск шартын» бұзған Ресей үкіметінің  жансыздарының үгіті мен қаржыландыруы арқасында Қалқалық Моңғолия княздері 1911 жылғы Қытайда болған революцияны пайдаланып тәуелсіздігін жариялап, елден Қытай әскерлері мен қызметкерлерін қуды. 1911 жылғы 30 қарашада құрылған «Қалқа күренінің  уақытша үкіметі»  барша моңғолдардың тәуелсіз екендігі туралы үндеу жариялайды. 1-желтоқсанда жарияланған Моңғолия мемлекетіне Боғда геген VІІІ  басшы болып сайланды.

Қобдада манжұр губернаторы және әскері тұрғандықтан және Қалқадағы астанадан шалғайда болғандықтан көтеріліс ұйымдастыра алмаған ойраттар бұл үндеуді мақұлдайды. 1912 жылдың көктемінде Улаангом күресінде Кобдос аймағының барлық нояндары жиналып,  Моңғол мемлекетіне қосылу мәселесін талқылайды. Кейбір ойрат нояндары сан ғасырлық соғыстарын еске алып, қалқалықтарға сенімсіздік білдіріп, олардың құрған мемлекетіне кіруге қарсы болған.  Алайда көпшілік нояндар  қалқалықтар құрған жаңа Моңғолия мемлекеті құрамына енуді қолдайды. Сөйтіп, «Монголын тулгар төрд» мемлекетінің басшысы Богдо-ханға Қобда аймағының 30 қосыны қол қойған хат жіберіледі. (1987 жылғы санақ бойынша ойрат саны Қытайда 139 мың, Моңғолияда 205 мың екен).

Солтүстік Моңғолиядан Қытайдың тықсырылуына  қол жеткізген Ресей үкіметі енді бұл өлкені өзі алмаққа кіріседі. 1915 жылғы 25 мамырда Кяхта қаласында Орыс, Қытай, Моңғол-Қалқа үкіметі өкілдерінінің «Сыртқы Моңғолияның автономиясы туралы үштік келісімі» арқылы Қалқаның төрт аймағы мен Қобдос округі «Автономиялық Моңғолия»  аталып Ресей ықпалына көшеді, ал Оңтүстік Моңғолия мен Барға толықтай Қытайға беріледі.  Алайда 1919 жылы  қытай әскері бұл автономияны жояды. 1921 жылы ел астанасы Урганы Ресейдегі азамат соғысынан жеңіліс тапқан «ақ гвардияшылар» барон Унгерн фон Штернберг басқаруымен басып  алып, жеке мемлекет құрмақ болады. Барон Унгерн будда дінін қабылдайды. Алайда, көп өтпей  «қызыл» ресейліктер Унгерн мен Қытай әскерлерін қуады. Елді «ақтардан» құтқарысымен, «қызылдар» ескі саясатты жалғастырды.  «Моңғолия – КСРО-ның 16-шы республикасы» деген анекдот шындықтан алыс емес-тұғын.

1932 жылы ежелгі Манжұр жерінде Қытайдан бөлек мемлекет құрмақ болған Жапония, Мәңгіел қарашаңырағын да өз ықпалына алуға тырысады.  Алайда ІІ дүниежүзілік соғыста Жапония жеңіліп, 1945 жылдың 19 тамызы күні Маньчжоу-го басшысы Пу И (Цин императорларының мұрагері) тұтқынға алынған соң бұл мемлекет өмір сүруін тоқтатады.  Моңғолия да қайтадан Ресей «ықпалына» көшеді.

1991 жылы КСРО ыдыраған сәтте мәңгіелдіктердің бүгінгі ұрпақтары өмір кешіп жатқан мемлекеттер қатарынан Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Моңғолия Ресейден тәуелсіздігін жариялады. Алайда, Ресей мен Қытай  империялары 1689 жылы жасасқан «Нерчинск шартынан» толықтай бас тарта қояр ма екен?. Мысалы, Қазақстан 2010 жылы Ресеймен «Кедендік одақ» деген шартқа отырып, бүгінде қайтадан «ортақ валютаға көшу»  мәселесі   айтылуда.

Қарашаңырақтың қазіргі жағдайы

  

Зерттеулер Шыңғыз ханның Бөртеден туған төрт ұлына еншілеп берген ұлыстарының халқы тұтастай түрктер болғанын көрсетеді. Жошы мен Шағатай  ұлыстарына келген мәңгіелдік шығыс түрктердің тілі мен салтына бұл елдерге ислам діні тарауы әсерінен біршама өзгеріс енгенімен, өзінің түрктік негізін сақтап отыр. Үгетай ұлысының батыс бөлігі – Алтай мен Жоңғариядағы қазақ халқының да жағдайы осындай. Отшыкенже Тулидің ұлысы – Мәңгіел қарашаңырағындағы халықтың да Шыңғыз хан заманындағы сөйлеген тілі (зертеушілердің «монгольский письменный» деп жүргендері) шығыс түрк диалектісі екенін кітаптың 8-тарауындағы көне жазба ескерткіштерден мысалдар айқын көрсетті. Алайда, нақ осы Мәңгіел қарашаңырағындағы Моңғолия аталатын елдегі қазіргі халықтың тілін ешкім де түрк тілі деп айта алмайды. Сол себептен: «Қазіргі «моңғолмыз» деушілер кімдер, олардың тілі не тіл?» деген мәселе кейінгі жылдарда  біраз зерттеушілерді ойландыруда.

Мысалы қазақ зерттеушісі Қ.Салғараұлы «Ұлы қағанат» кітабында: «Бұл монғол халқының этноқұрамын ежелгі түрк текті халықтардың ұрпақтары мен тунгус-мәнжүр тобындағы халықтардың ұрпақтары құрайды»,–дейді (364-бет).

Қ.Закирьянов «Шыңғысханның түркілік ғұмырнамасы» кітабында қазіргі Моңғолия ғалымдарының кейбірі  шығыстағы моңғолдар ойраттармен соғыс кезінде манжұр тайпаларын көмекке өздері шақырған десе, енді бірқатары манжұрлар жаулаушы ретінде өздері келді деп екі дай пікір айтатынын жазып: «Бірақ айғақтың аты айғақ. Моңғолияның кең байтақ жеріне сан жетпес маньчжур тайпалары басып кіреді. Өйткені жер қаңырап бос жатты: сондай кең далада 6 түмен ғана қалған еді! Қазіргі кездегі моңғолдардың шығу тегін енді осыдан түсіне беріңіз!», – дейді (101-б).

Қазақстандық зерттеуші А.Г.Оловинцов та кітабында: «После распада Монгольской империи (1368 г.) джурджиты, или как теперь их стали называть, маньчжуры, признали китайский сюзеренитет династии Мин и приняли участие в  заселении монгольской территории», – дейді («Тюрки или монголы», Алматы. 2012. 234-б.).

Шақырумен келсе де, жаулап алса да қазіргі  халықтың ол елге Шыңғыз хан заманынан кейін қоныстанғанын ғалымдары мойындай тұра, Шыңғыз хан кезіндегі тарихты иемденуі қалай? Мысалы, Египетті кейіннен жаулаған арабтар: «Ықылым заман пирамидаларын біз салғанбыз, Тутанхамон араб болған!»,– демейді ғой!

Осындай пікірлерді ескере келе, бұл өлкенің халқы Хунну империясы, Түрк қағанаттары және Шыңғыз хан кезіндегі – үш мың жылға жуық уақыттағы түрктік тұғырынан неліктен, қандай тарихи жағдайларға байланысты ажырап қалғаны, неліктен бөтен тіл орнығып, түрк тілінің мөлшері тым төмендегені оқырманға ұғынықты болу үшін Тули ұлысы баянына жеке тарау арнаған едік.

«Сібір энциклопедиясы»: «Я з ы к  Монгол принадлежит к алтайской семье языков, к которой относятся также языки турецкой и тунгусской групп. Они объединяются общими принципами морфологического и фонетического строя и лексическим материалом. Подобно двум другим группам, М. язык состоит из ряда наречий, говоров и подговоров, б. или м. отличающихся друг от друга и в то же время связанных между собой. Главнейшие наречия разделяются на западную и восточную группы. В первую входят т. наз. ойротские (калмыцкие) говоры: 1) торгут, 2) дурбэт, 3) олют, 4) хошут, 5) хойт; особо стоят моголы (в Афганистане), а также тибетские и амдоские. Вост. группа, в свою очередь, делится на 2 основные подгруппы: северную и южную. Первая заключает в себе говоры: 1) добайкальских бурят, 2) забайкальских бурят, 3) Барги, 4) Халхи; вторая: 1) южные (Ордос, Чахар, Тумэт, Сунит и др.), 2) юго-восточные (Харачин, Хорчин, Оннют, Барин, Удзумчин и др.), 3) северо-восточные (Горлос, Дурбут, Джалайт); особо стоят даур и хотохойту»,– деп жазады.

Б.Х.Тодоева «Язык монголов Внутренней Монголии» кітабында (М.1985.): «А.Д.Руднев в своем схематическом обзоре монголов делил их по наречиям на три группы:  восточные (монголы), северные (буряты) и западные (ойраты). К восточным монголам он относил : 1) южных – ордос, чахары, тумуты, суниты и др. и 2) северо-восточных, куда входят: а) юго-восточные (хорчин, харачин, ониют, барин, хешиктен, уджумчин, и др.); б) северно-восточные (горлос, дүрбүт); в) халха – восточные и западные. Г.И.Рамстед к восточным монголам также относил всех собственно монголов (внешних и внутренних) и делил восточномонгольские наречия на три группы: 1) южномонгольскую группу (чахар, ордос, тумут и т.п.), 2) северо-восточную группу, которая охватывает многие мелкие племена у границ Маньчжурии (хорчин, оннют, уджумчин и т.п.., а также горлос и дурбут-бэйсэ, имеющие особый говор) и 3) халхаское наречие»,– дейді.

Көріп отырғанымыздай, бұл тіл қаншама диалектілерге, ал диалектілері толып жатқан «говор», тіпті «подговор» болып та бөлінеді екен. Кейбір зерттеушілер еңбегінде «моңғол тілдері» деген сөз қолданылған. Ал Б.Я.Владимирцов «жалпымоңғолдық ортақ тіл жоқ» деген тұжырымға келіп: «Монголы говорят на многих наречиях и говорах.  Общего же монгольского языка не существует вовсе. Говорить по монгольски значит говорить на одном из многих монгольских  наречий,.. в той или другой степени отличающихся друг от друга»,–депті («Сравнительная грамматика монгольского письменного языка и халхаского наречия» М.1929).

Зерттеушілердің бір тобы моңғол, түрк, тұңғыс тілдеріндегі ұқсастықтар үшін бұл тілдердің негізі бір деп «Алтай тілдер тобына» жатқызса, өзге ғалымдар бұл ұқсастықтарды түрлі тарихи кезеңдерде осы халықтардың өзара қатынастары барысында сөздердің бірінен-біріне енуінен деген пікірде. Барша зерттеушілерге тән, ортақ нәрсе – олардың өз зерттеулерін «моңғол халқы да, моңғол тілі де ежелден болған» деген нық сеніммен жүргізгендігі екенін көреміз. Кейінгі екі-үш ғасырда «Моңғол тіліндегі түрк сөздері» (немесе керісінше), «Моңғол тіліндегі тұңғыс-манжұр ықпалы» (немесе керісінше), т.б.аттармен ондаған зерттеулер жасалыпты. Алайда мұндай  зерттеулердің ақыры-соңы: «В настоящее время трудно установить исконную принадлежность общего пласта языковых единиц, входящих в  общеалтайский фонд, так как грань между «своим» и «чужим» практически стерлась» деген сөздермен аяқталғанын көреміз (Одемиш Зейнел. «Тюрко-монгольские элементы в турецком и тюркских языках Южной Сибири», Улан-Удэ. 2004.).Конец формы

 Моңғол мен манжұр тілдеріндегі кірме сөздерді зерттеген В.И.Цинциус те дәл осындай тұжырым жасауға мәжбүр болып: «Выделить заимствованное слово не всегда легко. Это особенно затруднительно при сходстве фонетического строя контактирующих языков, что как раз относится к маньчжурскому и монгольскому языку»,–депті («Монголизмы-дублеты в маньчжурском языке», М.1974.).

Егер «осынау тілдердің негізі бір» деген тұжырым жасалынса, онда осы халықтардың да түп-тегі бір дегенге саяр еді. Бұл тарихи дәлелдеуді қажет ететін үлкен шаруа және саяси себептерден кейбір мемлекеттерге тиімсіз деп есептеледі. Сондықтан тіл зерттеу жұмыстарының басым-көбі кірме сөздерді «іздеу және таппау» бағытында жүргізілуде екенін байқаймыз. Алайда  екі халықтың тілдеріндегі ұқсастыққа тек «енген, өгей сөз» деген тұрғыдан ғана қарау – зерттеудің үстірт, таяз  жүргізілуіне соқтырмақ.

Моңғолия ғалымы О.Сүхбаатар «МТКС»  жинағында 1100 сөзге анықтама жасаған екен. Бұлардың көпшілігі тибет, қытай, санскрит, манжұр сөздері де, ал түрк сөздерінің саны шамалы-ақ. Себебі, О.Сүхбаатар екі тілде (қазіргі моңғол мен түрк тілдерінде) бірдей кездесетін  көптеген сөздерді (темір, қара, жолшы, болжау, т.б,)  тек «моңғол сөзі» деп есептеген сыңайлы. Ал салыстырма  зерттеулер арқылы табылар түрк сөздеріне мүлде жоламағанын көреміз. Мысалы, оның моңғол тіліндегі «гэр» (үй) сөзін түрк сөзі деп ойламағаны байқалады. ( Қалмақша – «гер» делінеді). Шындығында, бұл «кір» деген түрк сөзі. ДТС 308: KIR входить, проникать внутрь чего-либо:  jana kirip turgas` qaүan bujruqi az tutuquү eligin tutdi  снова войдя (в ряды врагов), он схватил своей рукой Буюрука кагана тюргешей (КТ б<sub>38</sub>); Анықтай түсейік – қылыш немесе пышақты кіргізіп (салып) қоятын қын да қазіргі моңғол тілінде «гэр», қалмақша «гер». (ДТС 444: QIN   ножны: qos qilic`  qinqa siүmas  два меча в (одни) ножны не вмещаются (МҚ І 359).

Шыңғыз хан заманында күйеу жігіт «гүрген» деп аталғанын білеміз. Бұл сөз қазіргі моңғол тілінде «хүргэн», қалмақ тілінде «күргн» (орысша «зять»). Меніңше, мұның да түбірінде «кір»  сөзі тұр. Шығыс түрктерінің дәстүрінше – үйленбек жігіт үш жыл қыздың үйінде «кірме» болып қызмет қылады. Мұны тарихта Теміршіңді әкесінің Бөрте қыздың үйінде қалдырып кетуінен де көреміз. Қыз үйіне «кірген» жігіт үш жылдан соң үйленіп (жеке үй болып) «қосақталатын» болғандықтан, эвенк тілінде «гурген» деп қосақталып арбаға, соқаға жегілген қос ат, қос өгізді  атаған.

Ақсақ Темір өзі Шыңғыз хан тұқымынан болмағандықтан, билігін заңды етуге тырысып, хан тұқымынан қыз алып «күйеу жігіт» болған. Оның есіміндегі «Көреген» сөзі шындығында «Кірген» (күйеу бала) сөзі.

Сонымен, моңғолдың «Гэр» – үй сөзі де, «Гүрген» – «күйеу жігіт» сөзі де  түрктің «кір» деген сөзінен екен. Байқағанымыздай, сөзді зерттегенде халықтың салт-дәстүрімен, тарихындағы мысалдармен салыстыра зерттеу ғана дұрыс нәтиже бермек.

«Жами` ат-Тауарихтағы» Ойрат тайпасы жайында: «Несмотря на  то, что их язык монгольский, он имеет небольшую разницу от языка других монгольских племен, например такую: нож другие тюрки называют китуга, а они говорят мудага. Подобных этим словам существует множество других»,– деген (Іт.1к.118-б.)  тұсқа тоқталайық. Үстірт қарасақ, екі сөз де түрк тілінде жоқ сияқты көрінеді. «Көне моңғол» тілінде шынымен де «пышақ» сөзі  kituga, қазіргі тілінде  «хутга», ал ойрат- калмақ тілінде  утх  екен. (Тұңғыс тілі деуге, эвенкше пышақ «хиркан» делінеді). Осындай себептерден «моңғол деген этнос та, оның өз тілі де болған және бар» деген тұжырым жасалады. Шындығында, бұл сөздің негізінде түрктің «өту» сөзі жатыр. Шығыс түрк диалектінде көбінесе сөз зат есім түрінде емес, заттың сыны, әрекеті түрінде келетінін көреміз: «Үй» сөзі  – «кір» етістігімен, «пышақ» сөзі – затты ары-бері қозғап «өткізу» сөзі (осыдан өткір немесе өтпейтін сөздері туған) арқылы берілген.  Байқасақ, бұл сөз  де «тарих» дегенді білдіретін «өтукен»  (ҚМоңғ: түүх), «кесу» (ҚМоңғ: өгтлөх), өмірі өтіп  «қартайған»  кісі  (ҚМоңғ: өтлөх) сөздерімен  баршасы түбірлес, мағыналас – түрктің  «өт, өту» сөзінен екен. (Осы екі-үш сөзді талдаудан-ақ бұл салада әлі жұмыс шаш-етектен екенін байқаймыз).

Оқырманда: «Өмірлерін тіл, тарих зерттеуге арнаған, түрлі ғылыми атақтары бар жандар анықтай алмаған «кірме» сөздер құпиясын, неліктен ешбір ғылыми атағы жоқ, тіл я тарих саласы мамандығы бойынша қызмет істеп нан таппаған кісі (мен) ашып отыр?» деген сұрақ туары сөзсіз. Мәселе – менің өз зерттеуімді жүз пайыз дәлелденген фактіден бастауымда. Ол даусыз дерек – қазіргі Моңғолия жерінде VІ-VІІІ ғасырларда Түрк халқы өмір сүргені жазылған «мәңгі тастардағы» тарих. Одан ерте я сол кездері бұл өлкеде «моңғол» деген халық тұрыпты деген ешқандай жазбаша айғақ жоқ. Бұл да даусыз, дәлелденген мәселе. Осы территорияда тұрған «мәңгі тастардағы» жазуды 1893 жылы дат ғалымы Вильгельм Томсен оқып, Түрк қағанаттары жайы анықталғаннан-ақ ниеті түзу, шындықты білмек ғалымдар болжам, долбарға емес, нақты тарихи айғаққа сүйеніп жұмыс жасауы керек еді. Менің «көрегендігімнің» сыры – Түрк халқы өмір сүрген өлкедегі «моңғол тілін» зерттегенде, бірінші кезекте, кез келген сөзден түрктік негіз іздеуімде. Екінші факт – VІІІ ғасырда тұрғылықты халқы түрк тілді болған, Шыңғыз хан кезінде де өзіндік диалектідегі түрк тілінде сөйлеген өлкеде бүгінде бөтен тілдің орныққаны.

Көптеген зерттеушілер әдетте: «Явно тюркская по происхождению лексика, заимствованная из различных тюркских языков, проникала в монгольские языки в разные исторические эпохи, начиная с глубокой древности» (Рассадин); «Монгольско-маньчжурские языковые связи имеют давнюю историю, многообразны и осуществлялись на огромной территории, причем были периоды повышенной интенсивности их и были регионы, где они отличались устойчивостью и длительностью. Несомненно и то, что на протяжении длительного исторического периода монголы и маньчжуры занимали смежные территории, неоднократно оказываясь зависимыми друг от друга, и что контакты между ними приводили к широкому  лексическому обмену»,–  деген сияқты  (Т. Бямбажав. «Глагольная лексика монгольского и маньчжурского языков»)  ізгі ниетті бос сөздерді сапыруда аянбайды. Ал нақты: «Ол қандай тарихи кезеңдер?» деген мәселеге жауап  айтпайды. Көрші халықтарда тіл және басқа мәселелерде ауыс-түйіс болатыны еш жаңалық емес. Ғалымдардың бірінші кезекте зерттеуге тиісі «Осы өлкеде  VІ-ХІV ғасырларда өмір сүрген түрк тілді халықтың тілі қайда, өзі қайда?» деген мәселе болса керек еді. Шыңғыз ханның төрт ұлының ұлысындағы халықтар  жайын баян еттік. Енді «Түрк қағанаттары  дәурендеген бұл өлкеде түрк тілі неліктен жойылды?» деген сұраққа да жауап іздеп көрейік.

1) VІІІ ғасырда жазылған Көлтегін, Тонұқұқ т.б. жазба ескерткіштердегі мәтін тілін түрк текті кісінің ХХІ ғасырда да түсіне алатындығы факт. Бұл жазу тілінің Орталық Түркстан түрктері тілінен  айырмасы тым аз. М.Қашқаридің айтуынша, Х ғасырдың өзінде-ақ Түркстандағы түрктердің тіліне көптеген парсы, араб сөздері енген. Ендеше,  «нағыз таза түрк тілі» VІІІ ғасыр «мәңгі тастарындағы» тіл шығар!?

2) 1310 жылы жазылған «Жами` ат-Тауарихта» келтірілген мысалдардан Шыңғыз хан кезеңі тіліне біршама қытай және тұңғұс-манжұр сөздерінің енгені, сөйтіп, VІІІ ғасыр ескерткіштеріндегі тілмен салыстырғанда 20%-дай түркшесін жоғалтқаны байқалады. Мұның  себептері – өлкедегі Түрк қағанаттары ыдырап, одан кейін құрылған Йағлақар қағанатын Енисей қырғыздары шабуы, Йағлақар-Ұйығыр қағанатының біршама халқының оңтүстік-батысқа көшуі,  осыны пайдаланған  Кидандардың  902 жылы Қытай империясымен қоса бұл өлкені де жаулауы деуге болды.

Қазіргі Моңғолиядағы дағур тайпасы туралы Б.Х.Тодаева «Монгольские языки» мақаласында: «Прямыми потомками киданей считают себя современные дагуры. Этническое происхождение дагуров неясно; одни исследователи считают их монгольским племенем, подвергшимся сильному тунгусо-маньчжурскому влиянию, другие – тунгусо-маньчжурским племенем, перешедшим в 13–14 вв. на монгольский язык. Выделяются четыре диалекта – бутхаский, цицикарский, хайларский (в котором усматривается столь сильное тунгусо-манчжурское влияние, что иногда его даже считают диалектом эвенкийского языка) и синцзянский»,– дейді. «Жами` ат-Тауарих»: «Восстал один из эмиров кочевников по имени Джуланчи Амаки (Абаки). Он прибрал к рукам владения Хитая, Кара-Хитая и Джурджэ»,– деп  қидандарды «көшпелілер» атаған.

Бір ғасыр өткенде (1115 ж.) қидандардың Ляо империясына солтүстігіндегі боданы шүршіттер шабуылдап, солтүстік аймағында 1128 жылы Цзинь империясын құрады. Бұл империяның «Алтын хандары» Керейіт, Қият тайпаларының басшыларын «ағаш есекке» шегелеп өлтіргені, империяға түрк тайпаларының салық төлеп тұрғаны белгілі. Осылайша, тұңғыс-манжұрлар мекендейтін өлкеден келген халықтардың Солтүстік Қытайда құрған екі империяның қол астында 200 жыл болған кезеңде шығыс түрктерінің тіліне шамамен әлгі 20% бөгде сөздер енген болар. Қытай тілінен «ван», «чэн сян», «го-ван», «ай-ван», «чаутхури» деген лауазым атаулары,  «фуджин», «гоа» дегендей әйелдер атаулары да осы кезеңде енген сыңайлы.

Бұл империяға Шыңғыз хан алғашқы шабуылды 1211 жылы жасап, соңғы шайқас 1234 жылмен аяқталады.  Шыңғыз хан әскерінде және әкімшілік қызметтерінде қидандар да, шүршіттер де болыпты. Шыңғыз хан Мәңгіел қағанатын құрған кезде түрк ықпалы күшеюінен, енді кері қарай – шығыс түрктерінің тілі (дағур, т.б. тұңғыстан қабылдаған ассимиляцияланған сөздерімен қоса) «мемлекеттік тіл»  ретінде  көрші тұнғыс, манжұрларға да енгені сөзсіз.

3) «Ұлы хан» ордасын Құбылай хан 1264 жылы қытай ішіне (қазіргі Пекинге) көшіргендіктен мемлекет билеушілердің он ұрпағы 105 жыл бойына саны көп халыққа арқа сүйеймін, соның көңілінен шығайын деп шығыс-түрк (мәңгіел) тілін дамытуға құлшынбағаны байқалады. Сондықтан, Қытайда 1368 жылға дейін билік құрған он ұрпақ кезеңін «тілге я пайдасы, я зияны болмаған кезең» деуге болар.

4) Қытайдың Мин империясы Тули ұлысына 1372 және 1380 жылдары 100 мың әскер аттандырып «Қаба сақалдыларлы қыру!», «Татар тіліндегі кітаптарды жою!»  науқанын жүргізді. Бұл рухани тұрғыдан да жасалған геноцид болды.

«Сібір энциклопедиясы» моңғолдың көне әдеби ескерткіштері ретінде: «К ним относятся: надпись на Чингисовом камне (1220-30), письма иль-ханов Аргуна (1289), и Ульдзейту (1305) к французскому королю Филиппу Красивому, надпись в Юн-кани (не издана), надписи в Эрдэнидзу (1342), пайдза Абдулла-хана (1362-68), ярлыки Тохтамыша (1393) и Кутлуг-тимура (1397) и некоторые др.», – деп, шығыс түрк диалектінде жазылғаны әлдеқашан дәлелденген деректерді атайды. «Совершенно особо стоят Тырские надписи, найденные в устье Амура и датированные 1413 г. Затем следует длительный перерыв, после которого все памятники написаны современным Монг. письмом. Сюда относятся надписи Цокту-тайджи в 1601 и 1624, а также в Хэсэк-байшине (конец XVI века)», — дейді.

Осы 1413-1601 жылдар аралығындағы 200 жыл бойына жазылған бір де бір жазбаша ескерткіштің болмауы, Мин империясының «Татар тіліндегі кітаптарды жою» саясатын   ұзақ уақыт жүргізгенін көрсетеді. Алайда, 1413 жылға дейінгі және 1605 жылғы жазба ескерткіштерді салыстыру арқылы осы елдегі тілдің өзгерген шамасын анықтауға болар еді.

«Ең көне моңғол жазба ескерткіші» саналатын «Шыңғыз тасы» 1832 жылы Байкал шығысындағы Нерчинск аймағынан табылған» екен. Оны Доржи Банзаров аударғанда «Объяснение монгольской надписи на памятнике князя Исунке, племянника Чингис-хана» деп тақырып қойған. Тастағы жазуда Исунке деген кісінің 335 жауынгер алғаны ғана айтылған. («Записки Императорского археологического общества, т. III, СПб 1851 г.,  268-292 бб.). Шыңғыз хан аяғы баспаған өлкеде оның жиені  Исункеге қайтыс болғаннан соң қойылған әлгі тас неге «Шыңғыз хан тасы» деп аталғаны, неліктен «1225 жылдарда жазылған» делінетіні түсініксіз.  Басқа деректердің де жазылу мезгілдері күмәнді екені байқалады.

Қытай геноцидінен соң, 1400 жылға қарай, халқы қырылып азайған өлкеге солтүстіктен тұңғыс-манжұр тайпалары лек-легімен қоныстанары белгілі. 1211 жылдан бастап Шыңғыз хан ұрпақтарының қол астында болған шүршіт, т.б. тұңғыс тайпалары оларды өз заңды билеушілері деп, ал Тули ұрпақтары бұл халықты өз боданы, қытай сияқты ортақ жауға қарсы тұрар одақтас деп санап, қоныс аударғандарды қуана қарсы алғаны тарихи ахуалға сәйкеседі. Шығыс түрктері мекенінде бөгде ұлттар саны күрт артуынан ХV ғасырдан бастап ХVІІ ғасырға дейінгі 200  жыл барысында бұл өлкедегі түрк тілі кемінде 50%  түрктігін жоғалтты деп шамалауға болады. Мұны біз осы ХV ғасыр шамасында жазылған МҚШ тілінен көре аламыз.

5) Қытай геноцидтерімен қоса, 1400-1455 жылдарда жарты ғасыр бойына өлкеде «тілі өзге түрктерге онша ұқсамайтын» ойрат тайпасы үстемдік етті. Бұл да  түрк тілінің өзгеруіне «өз үлесін қосқаны» анық.

6) 1619 жылы Алтын хан тұсында мәңгіелдіктер Тибеттің ламалық «сары дінін» жаппай қабылдайды. Тибет тіліндегі кітаптар жедел түрде көшіріліп, елде монастрлар көптеп салынды. Екі-үш ғасыр көлемінде ламалар саны елдегі халықтың төрттен біріне жеткен. Осы дін арқылы мәңгіелдіктер тіліне  жүздеген тибет сөздері енді.

Әдетте, халық қандай дінді қабылдаса, өздеріне сол дінді насихаттайтын кітаптардағы есімдерді алатыны тарихта дәлелденген нәрсе. Мысалы, христиан дінін қабылдаған орыстардың күллі есімдері Библия кейіпкерлерінен болса, исламды қабылдаған халықтар өз есімдерін Құрандағы кейіпкерлерге сәйкес қояды. Өзім шығыс түрк ұрпағы, исламды кештеу қабылдаған қазақ ұлтының кісісі бола тұра, атам  Қожа-Ахмет, өзім Хасен, әкем Кәрімжан  есімдері тек араб сөздерінен тұрады. («Қожа» – түрк сөзі екенін осы кітапты жазу барысында Рашид ад-диннен анықтадым). Азан шақырып қойылған «Темір жолды» (қысқаша «Темір») деген атымды, іссапардан оралған әкем, өзі КСРО-лық атеистік қоғам адамы бола тұра: «Аян алдым!» деп, «Хасен» есіміне ауыстырыпты. (Хасан, Хусейн – Мұхаммет пайғамбардың немерелері,  Хазірет-Әлидің ұлдары). Ендеше «сары дінді»  қабылдаған соң мәңгіелдік түрктердің де, ол елге көшіп келген тұңғыс-манжұр текті халықтың да тибеттік діни кітаптардағы есімдерді жаппай қабылдағанына таңдануға болмайды.

Алайда осы діннің жоғарғы басшысының «Далай-лама» лауазымындағы «далай» – мұхит, теңіз, терең, кең, далиған, үлкен деген мағынадағы (кейіннен «дала» сөзіне айналған)  түрк сөзі. Бұл – шығыс түрктерінің Тибет дінбасыларына ықпалының айтарлықтай болғанын көрсетсе керек.

7) Тули-Үгетай ұлысындағы халықтың түрктігін жойған келесі үлкен соққы – 1634-1911 жылдар аралығында қарашаңырақтың  Манжұр-қытайлық Цин империясының бодандығына түсуі болды.  Бұған қоса, осы кездері Амур өзенінің солтүстігін Ресейдің жаулауы ол аймақтағы тұңғыс халықтарын өзеннің оңтүстігіне, Манжұрия мен Мәңгіелдің Тули ұлысына жаппай босқындауға душар етті.  Ауып келгендердің көпшілігі тілі мүлде бөтен дағурлар болған.

И.П.Магидович кітабында Е.П.Хабаровтың Солтүстік Маньчжурияға 1650-1652 жылдардағы жорықтары жайында: «Весной 1650 г. добрался до реки Урки, впадающий в Амур. Прослышав о движении  отряда (через русского перебежчика), дауры оставили приречные районы и ушли в неизвестном направлении. Завоеватели вступили в покинутый, хорошо укрепленный город даурского «князька» Лавкая (на реке Урке). Там были сотни обширных домов – қаждый на полсотни и более человек. В ямах казаки нашли большие хлебные запасы. Отсюда Хабаров двинулся вниз по Амуру. Дальше та же картина: опустевшие селения и города. Хабаровская флотилия двинулась дальше вниз по течению реки. Казаки снова видели брошенные селения, а около селений – несжатые хлебные поля…Нанайцы, соединившись с Дючерами, неожиданно напали на русских, но были разбиты…Весной 1653 г. он вернулся в Даурию, к устью Зеи. В течение всего лета  его люди плавали вверх и вниз по Амуру, собирая с местных жителей ясак. Весь левый берег Амура опустел: по приказу маньчжурских властей жители перешли на правый берег реки»,– деп жазады («Очерки по истории географических открытий». М. 1957.  330-б.).  Бұл баяндардан біз даурлардың  қалаларда, кең ағаш үйлерде тұрғанын, егін егіп, мал, құс ұстап, айтарлықтай өркениетте өмір сүргенін көреміз.

Лұбсан Данзанның «Алтын тобшы» кітабын 2005 жылы аударған Ж.Қамай: «Осыдан төрт ғасыр бұрын жазылған бұл шығарманың тілі, сөз тіркестері ежелгі моңғол тілі ерекшеліктеріне сәйкес құрылғандықтан, қазіргі моңғол тілінің сөз бітімінен  бөлек, тіпті қазақ тілінің сөз құрылымына бір табан жақын деуге әбден болады»,– дейді. Сондай-ақ, осы шығармадағы сөздердің көбі қазіргі моңғол тілінде қолданылмайтынын, ал олар қазіргі қазақ тілінде өз мағынасымен сақталынғанын айтады. Алайда, «қазіргі моңғол тілінен гөрі қазақ тіліне жақын» осы шығарманың тілін турасынан, батыл: «түрк тілі» (көнеқазақ) деуіне аудармашыны ғылымда қалыптасып қалған «ежелгі моңғол тілі болған» деген пікір  жібермей, құрсап тастағаны сезіледі.  Дегенмен, осы кезеңде түрк тілінің «қарашаңырақтағы» мөлшері тағы да 30-25% кеми түскен болар. Мұны 1634 жылы манжұр жаулап алуына қарсы тұрмақ болған Легден ханды көпшіліктің қолдамауынан, оның Көкнұр, Тибет өлкесіне кетуінен, сондай-ақ 1691 жылы да  мәңгіелдік рубасылар «ойраттан гөрі манжұрларды жақын көріп», Цин бодандығын өз еріктерімен қабылдауынан да байқаймыз.

«Алтын тобшы» шығармасының жазылған кезін зерттеушілер 1628 жыл деп жүр. Байқағанымыз, тарихта ХVІІ-ХVІІІ ғасырларда Лубсан Данзан (данцзин) есімді төрт кісі аталған. Бірі – осы кітаптың соңында өз есімін «дінге құмар сопы Лұбсанданзан деген гүши», деп көрсеткен кітап авторының өзі; екіншісі – автор 323-бетте баяндаған Лұбсан тайшы. Ол 1634 жылы қайтыс болған  Легден ханның немересі. Екінші ұлы Абұнайдың әйелі Күрүни ханшадан (манжұр Барыс шешеннің қызы) туған;  үшіншісі, 1723 жылы Көкнұрда Цин империясына қарсы көтерілісті басқарған хошут-ойраты, Төребек (Гуши) ханның немересі, Лубсан Данцзин. Көтеріліс жаншылған соң ол Жоңғариядағы Сыбан Рабданды паналаған. Егер «Алтын тобшы» авторы сол десек, ол  мәңгіелдіктердің Цин империясына бағынуы жайын  жайбарақат баяндамаса керек еді; төртіншісі, Қытайдың «Мэн-гу-ю-му-цзи» құжаттарындағы (орысшаға аударған П.С. Попов, СПб, 1895. «Записки о монгольских кочевьях»)  Цинхай хошуттарының басшысы Ваншук-Рабданның ұлы Лубсан даньцзин. Оған 1771 жылы 1-дәрежелі тайцзы атағы берілгені жазылған. Алайда. «Алтын тобшы» авторы соңғы екеуі емес деп ойлаймын.

Билеушілердің тапсырысынсыз, өз қалауымен шежіре жазатын кісілер, әдетте, тарихты баяндай келе, кітап соңын өз тегі, өзі жайлы мәліметпен аяқтайды. Мұны арғысы Қ.Жалайыр, Әбілғазы баһадұр, Шәкерімдерден, бергісі – бүгінгі шежіре жазушылардан да көреміз. Осы дәстүрге сай «Алтын тобшының» авторы «сопы Лұбсанданзан деген гүши» – Легден ханның немересі Лубсанның өзі болуға тиіс.  Солай болсын я болмасын, бірақ 1634 жылы Легден ханның қайтыс болуын, Легденнің баласы мен немересі жайын баян еткен «Алтын тобшы»  1628 жылы емес, 1700 жылдары жазылса керек.

8) 1912 жылы Моңғолия мемлекеті  құрылған соң  ел  астанасының Қалқа  аймағында болуы, әлі де түрктігін сақтап қалған сөздерге ц, э, ч, ээ, уу, аа, оо сияқты «астана диалектісі» дыбыстарының енуіне себеп болды.  Өйткені, Қалқа –  түрктігінен ең ажыраған аймақ болатын. Мысалы, қазақ тілінде де бар «шылбыр» сөзі ХІІІ-ХV ғасырларда («көне моңғол тілі»)  «чулбуғур» делінген еді. Ал ХХ ғасыр ортасында әр диалектілерде «шулбұр (хорчин-қараша), «чолбұр (ару қарашын), «чулвұр» (шақар, ұрат), цулвұр» (шилинкөл, сунит) делінген осы сөз, Қалқа диалектісі арқылы «ортақ тіл жасау» әсерінен «цулбуур» делініп, түрктік сипатын жоғалтуға шақ қалған. БРМС жинағындағы кей бір моңғол сөздерінің синоним-баламалары онға жетеді және сөздер тегі әртүрлі этнос тілінен екені байқалады. Осыдан: «Бұл халық құрама ма?» деген ой туады.

Сондай-ақ, қазақ тіліндегі «шақ» сөзі, ордостықтар диалектісінде  «чаг»  делініп, дәл көне түрк жазба ескерткіштеріндегідей  айтылады:  ДТС: С`АQ   пора, время: tan erta c`aqda  keldi  в утреннюю пору на заре  пришел («Оғыз-нама» 44.); С`АQLIY относящийся к какому-либо времени: edguti caqliү c`in bolmista после того как в течение достаточного времени она пропитается влагой (Rach I 151).  Ал Қалқа диалектінде бұл сөз «цаг» делінеді.  Назар аудартары – «араб сөзі» делініп жүрген «сағ+ат» сөзі түрктің осы, «мезгіл» дегенді білдіретін «чағ», «шақ»  сөзінен шыққан сыңайлы.

Сонымен, байқағанымыз – осы өлкеде бірнеше мемлекет құрған шығыс түрктерінің тілі,  зерттеушілер айтқандай, «мыңдаған жылдар бойына» емес, тек ХІV ғасыр соңына қарай, түрлі тарихи оқиғалар себебінен түрктігін жоғалта бастаған екен.  Осы  тарихи шындықты негізге алып зерттер болсақ, қазіргі моңғол тілінен мыңдаған түрк сөздерін табуға болады. Әдетте, қазақ тіліне кірме сөздерді «парсы, араб, орыс, латын, т.б. тілдерден енген» дейміз. Байқағанымыздай, қазіргі қазақ (түрк) және моңғол тілдеріндегі бірдей немес ұқсас сөздер туралы «кірме, енген, өгей» деу дұрыс емес екен. Сондықтан ол сөздерді  «моңғолдардың түрк болған кезінен «сақталып қалған»,  қазір екі халыққа да «ортақ сөздер»  деп атасақ –  бұл тарих шындығына сәйкес келер еді.

  

***

Моңғол мен тұңғұс-манжұр тілдерінің бір-біріне ықпалы мәселесі туралы бірір сөз айтайық.  Егер  бір халықтың тілдік ықпалы көршілеріне жұғысты болуы, бірінші кезекте, оның саяси күшеюіне байланысты десек, түрк сөздерінің тұңғұс-манжұр халықтары тіліне енуі шығыс түрктерінің Мөде қаған империясы (Сиуңну-Хунну) құрылған ж. ж. с. дейінгі ІІІ ғасырдан басталса керек. Бұл процесс  ж. ж. с. ІІ ғасыры ортасында сәнби билеушісі Таңшықай іргесін қалаған Татар бірлестігі кезінде және VІ-VІІІ ғасырларда Түрк қағанаттары дәуірлеп тұрған үш ғасырда да жалғасты деcек болады. Бөгде тіл сөздерін жазбаша емес, тек есту арқылы қабылдаудан сөздер бұрмаланып жатталары белгілі. Сол, түрктерден  бұрмалай қабылдаған сөздерді де тұңғыс-манжұр тайпалары Қидан, Шүршіт билігі орнаған Х-ХІІ ғасырларда қайтадан түрктерге әкелген. ХІІІ ғасырда бұл өлкеде Түркстандағыдан ерекше – «шығыс-түрк диалекті»  пайда болуының, зерттеушілердің  кей сөздерді кімнен кім қабылдағанын таба алмауының бір себебі осы болар.

Түрк сөздерінің тұңғұс-манжұр халықтары тіліне енуінің келесі кезеңі шығыс түрктерінің ХІІІ ғасырда Мәңгіел империясын құрып, 1370 жылға дейін дәуірлеген заманы болуға тиіс. Мысалы, 1264 жылы мемлекеттің Мәңгіел атауы қытайшаға «Юань» делініп аударылып, негізгі күміс ақшасы да  «юань» делінгенімен, оны шығыс түрктері (мәңгіелдіктер) «меңгү» деп өз тілінде атаған. Ақыры, осы ақша атауы – күміс металының да аты болып кеткен. Тұңғұс-манжұрлар да ақшаны және күміс металын  «меңке», мөңкө» деуі – түрктердің Қытайда Юань династиясын орнатқаннан соң болған жағдай.

Ал шығыс түрктерінің  (мәңгіел) тіліне енген тұңғұс-манжұр тілдерінің бірқатарын тану неліктен қиын десек, біріншіден, тұңғұстар да көптеген тайпа, рулардан тұратындықтан, тілдерінде де диалектілері, сөйлеу мәнері аса көп. Тұңғыс-манжұр тілдерінің салыстырма сөздігінде» (ССТ-МЯ) бұл халықтардың оны (10) аталған: эвенк, солон, эвен, негидаль, ороч, удэй, ульч, орок, нанай, маньчжур).

Ал осы 10 халықтың тек бір ғана Эвенкінің өз ішінде қаншама рулар, қаншама тілдік диалект, говорларға бөлінетінін Г.М. Василевичтің «Очерки диалектов эвенкийского (тунгусского) языка» (Л.1948.) кітабындағы кестеден көреміз. Онда: «Аянский диалект, Алданские говоры, Ангарский говор, Баякитский говор, Баунтовский говор, т.б. деп, барлығы 7 диалект, 21 говорды атап көрсеткен. Егер осыншама диалектілі тайпа, рулар шығыс түрктерінің жеріне бірнеше рет – Қидан, Цзинь-шүршіт, Цин-манжұр болып басып кірсе, әрі олардың тілдері жазбаша емес, тек есту арқылы енсе, оның қай рудың диалекті екенін бұл заманда ажырату қалайша мүмкін болсын!? Зерттеушілердің лажсыздан: «Выделить заимствованное слово не всегда легко», «Грань между «своим» и «чужим» практически стерлась» деуі, осындай себептерден болып отыр.

Сонымен, Мәңгіел қарашаңырағындағы қазіргі тіл шамамен 80-85 пайызға VІІІ-ХІІІ ғасырлардағы түрктігін жоғалтқан деген пікірге келеміз. Ал осы өлкедегі халық тілімен қоса  түрктігін де дәл осынша пайызға жоғалтты ма?   Қазіргі қазақта, татарда, қырғызда да түркше білмейтін, тек орысша ғана сөйлейтін Жалайыр, Найман, Керей, Қоңырат, т.б. ру адамдары жетерлік. Сондықтан, «бөтен тілде сөйлейді» деп, Моңғолиядағы халықтың баршасын тұңғыс-манжұрға жатқыза салуға болма ма?

Қ.Закирьянов «Шыңғысханның түркілік ғұмырнамасы» кітабында Моңғолия ғалымдары Т.Өшір мен Б.Серже зерттеулер нәтижесінде, бүгінгі Моңғолия жерінде барлығы 769 рудың өмір сүретінін анықтағанын, оның ішіндегі  35-і қазақ  руларымен аттас екенін жазып: «Шыңғысхан дәуірінде  бұл аймақты мекен еткен рулар саны 60 болса, ал қазіргі уақытта бұл аймақты 700 ру мекен етеді екен», – дейді (94-96 б.).

Әрине, бұдан «қазақ құрамында кездеспейтін рулардың баршасы тұңғыс-манжұр рулары» деген асығыс тұжырым тумаса керек. Қолымдағы деректер Мәңгіел қарашаңырағында қазір өмір сүретін рулар арасында 1310 жылы «Жами` ат-Тауарих» «түрк» деген тайпалардың бірқатары бар екенін көрсетеді. Ол рулардың кейбірі қазақтан басқа да – қазіргі татар, өзбек, ноғай, т.б. түрк халықтарының құрамында немесе Моңғолия жерінің өзінде ғана сақталған түрк рулары болуы мүмкін. Ал 769 рудың «жаңалары» – сол тайпалардан өрбіген бе, әлде сырттан кірген тұңғыс-манжұрлық тайпалардан тараған рулар ма? Шүкір, әлі де ру атаулары ұмытылмағандықтан, бұл зерттеу арқылы анықтауға болатын мәселе.

1206 жылғы құрылтайдан кейін өздерін Мәңгіел атаған Ойраттар, көп өтпей қайтадан «ойрат», «қалмақ» деп, өз тайпа атауын немесе жаңа атау алғанын көрдік. 1206 жылы «мәңгіелміз» деген Қият, Жалайыр, Қоңырат, Найман, т.б. тайпалар да ХV-ХVІ ғасырларда Моғолстан, Ұлы Моғол деген атпен мемлекеттер құрған халық та бүгінде «қазақ, өзбек, ноғай, татар ұлтымыз» деп, басқа атаулармен мемлекет құрған. Ойраттар 1912 жылдан бастап қайтадан «моңғол» аталды. 1653 жылы Амур оңтүстігіне өткен тұңғыс Даурлар да қазір «моңғолмыз» дейді. Осының өзі «мәңгіел-моңғол» сөзі ұлттың емес,  бірлестіктің атауы екенін көрсетеді. Өйткені Бірлестікке енуге де, шығып кетуге де болады. Ал тегіңнен, генаңнан ешқайда «шығып кете» алмайсың. «АҚШ азаматымыз» деп жүргендер де өздерінің түп-тегі чех, швед, дат, т.б. екенін айтады, ұмытпаған. Менен ұлтымды сұраса, «қазақпын» деймін. Бірақ, бұл – бірлестік атауы екенін, ал тегім, қаным түрк екенін білемін. Ендеше, бүгінгі Моңғолиядағы рулардың адамдары «моңғолмын» деп Бірлестік  атауын айтар, ал «Тегің кім?» дегенге не дер екен?  Бұл сұраққа жауапты бүгінде Тули ұлысында – Мәңгіел қарашаңырағында тұрып жатқан  халықтың өзіне  қалдыралық.

 

 

Соңы.

 

Алматы. 2008-2012 жж.

                                     

                                                 

 

Қысқартылған  сөздер.

 

 

 «Жами` ат-Тауарих» немесе  «Жа-Т» – Шыңғыз ханның ұлы Тулидің немересі Ғазан ханның тапсыруымен Ұлағу ұлысының Оңтүстік Әзірбайжандағы астанасы Тебризде (қазір Иранға қарайды) 1300-1310 жж. бас уәзір Рашид ад-Диннің басшылығымен жазылған төрт томдық еңбек. КСРО Ғылым Академиясының орыс тіліне аударып «Сборник летописей» деген атаумен 1952  жылы шығарған нұсқаны пайдаландық;

МҚ № немесе М. Қашқари «Сөздігінде» – Махмұт Қашқаридің «Диуан Лұғат-ат Түрк» кітабының (1074 ж.). З.-А. М.Әуезова  орыс тіліне  аударған нұсқасы. Алматы. «Дайк-Пресс» 2005.

ДТС  –   «Древнетюркский  словарь».  Ленинград. «Наука» 1969.

ССТ-МЯ – «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков». Ленинград. «Наука»   1975.

 «Оғыз-нама» – Әзірбайжан. Баку. «Элм»  1987 .  Фазаллах Рашид ад-Дин. «Огуз-наме»

 ТурРС – Турецко-русский словарь . М. 1977.

АзРС – Азербайджанско-русский словарь. Баку. 1985.

БРМС –  Большой современный русско-монгольский – монгольско русский словарь. Ю.Кручкин. М. 2006.

 Қалм. – Калмыцко-русский словарь. М. 1977.

МТКС – Қазіргі Моңғолия ғалымы О.Сүхбаатардың «Монгол хэлний харь үгийн толь» («Моңғол тіліне кірме сөздер») Улан-Баатар. 1997.

ҚТТС – «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі». Алматы. «Дайк-Пресс» 2008.

Түсін. –   Шығармалардағы сөздерге аудармашылар немесе баспаның түсініктемелері.

МҚШ –   «Моңғолдың құпия шежіресі» аталатын еңбек.

С.С.п. – 1952 ж. КСРО ҒА шығарған: Рашид ад-Дин. «Сборник летописей» томдарындағы  түсініктемелер  «МҚШ бөлімі» ( «Сокровенно сказание», параграф) дегенді білдіреді.

«Алтын тобшы» – Лұбсан Данзанның 1926 жылы табылған кітабы;

Қ.Жалайыр «Жылнамаларында»   –  Қадырғали Қосымұлы Жалаиридің 1603 ж. жазылған, Алматы  «Қазақстан» басп. 1997 ж. «Жылнамалар  жинағы» атымен  шыққан кітап.

«Әбілғазы «Шежіресінде»  немесе «Әбілғазыда»  –  Хиуа билеушісі Әбілғазы баһадұрдың 1663 ж. жазған «Түрк шежіресі» кітабы.

Шәкерім «Шежіресі» – Шәкерім (Шаһкәрім) Құдайбердіұлының  «Түрк,  қырғыз-қазақ һәм хандар шежіресі».

Лин фон Паль кітабында – жазушының ілгеріде аталған кітабы. (Зерттеушілердің бір ғана кітабы  пайдаланылған жағдайда, осылай,  кейде тек автор есімін ғана көрсеттік).

ҚҚаз. – Қазіргі қазақ тілінде;

ҚМоңғ. – Қазіргі моңғол тілінде;

Қалм. – Қалмақ (ойрат) тілінде;

 

 

«Древнетюркский  словарь» жинағындағы  қысқартулар:

БК –  Білге қаған ескерткіші 735 ж. Орхон өз.

Е – Енисей ескерткіштері.

КТ м  Көлтегін кіші жазуы

КТ б – Көлтегін үлкен жазуы 732 ж. Орхон өз.

КЧ – Күл-шор ескерткіші 721 ж.  Урга қ.

ЛОК – «Оғыз-нама»  ХІІІ ғас.

МҚ – Махмұт Қашқаридің «Диуан Лұғат-ат Түрк» кітабы. 1072-1074 жж.

МО – С.Ф.Ольденбург тапқан бес құжат.  ХІІІ ғасыр. басы.

МЧ – Мойын-шор ескерткіші («Селенга тасы»).  759 ж.

О – Онғын ескерткіші. 731 ж.

С – Суджин-даван төбесі  ескерткіші.

Т – Талас өз. ескерткіші.

Тон – Тонұқұқ ескерткіші. 712 және 716 жж.

Юг – Ахмет Йүгінекидің «Ақиқат сыйы»  поэмасы ХІІІ ғас. бірінші жартысы.

Сһuаst  – «Манихейлердің сыйынуы». V-VІІ ғасырлар.

Huen –  Будда монахының  өмірбаяны  VІІ ғас.

КР –  Калиямқара мен Папамқара ханзадалар туралы ұйғыр ша нұсқасы.

Qas –  Жүсіпбек Баласағұнның «Құтадғу білік»  шығармасының Герат нұсқасы.

ЖБ  – Жүсіпбек Баласағұнның «Құтадғу білік»  шығармасы., 1069-1070 жж..

Rach  – Шипагерлік жинақ.

Suv – «Алтын жарық» сутрасы.  Х ғасыр.

ThS –  «1000 будда үңгірі» храмынан  алынған  қолжазбалар.

ТТ – Яр-Хотодан табылған бал ашар кітапша.

Usp – Ұйғырдың заңдық  құжаттары. ХІІ-ХІV ғасырлар.

 

Ескерту: Қысқартылған сөзден соң  жазылған сан  жазба ескерткіштің бетін, одан төмен түсірілген сан  нешінші жолы екенін көрсетеді, мысалы: Юг 24₇ – А. Йүгінеки кітабындағы 24 беттің жетінші жолы» дегенді білдіреді.