Өміріміздің әр сәтінде, Баршамыздың Ойымызға да, Сөзімізге де, Ісімізге де ТӘҢІРІМІЗ разы болсын!
     Бүгін:   жыл
    
  • Азамат пікір-сайыс клубы
  • Бекжан Толыбай
  • Аршат Оразов
  • Өркен Кенжебек
  • Рахат Жақсыбай
  • Ербол Азанбеков
  • Кәмшат Тасболат
  • Ғалия Әженова
  • Жапониядан күнделік
  •  
     

    ХАСЕН ҚОЖА-АХМЕТТІҢ ФИЛОГЕНЕТИКАЛЫҚ ЖАДЫ немесе ҒАСЫРЛАРҒА ЖАЛҒАСҚАН ЖАНСАҚТЫҚ

    /Арнайы www.internetTV.kz үшін

    Болат Нәукенұлы.

    Қазақ Елі, 21 қаңтар 2015жыл

     

    ХАСЕН ҚОЖА-АХМЕТТІҢ,

    ата-бабалар үнімен үйлесімді байланыс орнатқан,

    ФИЛОГЕНЕТИКАЛЫҚ ЖАДЫ ЖАЗДЫРҒАН КІТАПТАР

    Кітаптың аты / Название книги:

    «Орыс тілі — көне түрк тілі ме ?»/ «Русский язык древнетюркский ?»

    Обложка

     

    Кітаптың аты / Название книги:

    «Ғасырларға жалғасқан жансақтық…» / «Заблуждение длившееся в восемь веков…»

    Заблуждение длившееся восемь веков        Хасен Қожа-Ахметтің кітабы

    Хасен-2
    Хасен Қожа-Ахмет

    Общественный деятель, композитор, осужденный в 1977 и 1986 гг. за политическую деятельность против тоталитарно-колониальной системы СССР, автор более 400 публицистических статей, сатирических рассказов, более 300 вокальных и инструментальных произведений

    ХАСЕН КӘРІМЖАНҰЛЫ ҚОЖА-АХМЕТ:
    «… по мнению татарских исследователей русский язык состоит на 95% из тюркских слов, а также из латинских, греческих и арабских, персидских, проникших через тюрксий язык.
    … современные русские исследователи Г.В. Носковский и А.Т. Фоменко говорят: «Тюркский язык, вполне вероятно, был простонародным языком наших предков, а русский язык является, скорее всего, разговорным упрощением церковно-славянского языка. Ему наших предков научили в церкви, и он постепенно вытеснил разговорный тюркский язык» ( «Русь и Рим», т.V, стр.99).
    … кстати, о арабских и персидских словах, проникших в русский язык через тюрков. Обычно эти слова считаются пришедшими к тюркам через исламскую религию.
    Но эти слова ( нышан, сурет, қожа, стан, баки, дос, иман, амал, саки, өмір, хасан, халық, ғылым, мал, арам, запа, сахара, залым, и др.) имеются и у немусульманских восточных тюрков — тувинцев, хакасов, ойрат, бурят,монголов, а также у тунгусо-манчьжуров, должно быть наоборот — эти слова изначально принадлежали народам алтайской группы, к которым относятся и тюрки, а затем заимствованы персами и арабами. Это подтверждается и историческими событиями последнего тысячелетия.
    … «Если ставить вопрос о едином древнем этническом и языковом корне тюрок и славян, то таковым мог быть только древний этнос — ДИНЛИН» — пишет исследователь В.Суханов.
    … Динлинскому вопросу многие ученые, в том числе и Л.Гумилев, посвятили свои труды. «Динлинской расе принадлежат 4 древних народа Центральной Азии», пишут они, и к ним относят енисейских киргизов, а также усуны в Северном Тянь-Шане, которые сейчас в составе казахского народа.
    «Источники недвусмысленно подчеркивают кочевой хозяйственно-культурный тип и тюркоязычие динлинов» (Википедия)
    … Если народы Западной Европы, особенно венгры, и даже намцы, считавшие себя арийцами, во времена Третьего Рейха, исследуя свои этнические происхождения особое внимание уделяют востоку Азии, то русские (славяне), проживая намного восточнее их, ближе к Азии, свои корни ищут только в Европе. И несмотря на достаточное количество исследовательских трудов, доказывающих тюркизмы в русском языке, они упорно не желают делать каких-либо выводов.
    … Поэтому в настоящую книгу вошли лишь те тюркские слова, которые представлены в «Древнетюркском словаре» изданным АН СССР которым были даны пояснения самими российскими учеными.
    Хотя я сделал экскурс по разным мнениям о происхождении русского народа, оставляю возможность ответить на этот вопрос читателю, который внимательно прочтет мою книгу до конца.
    … Чтобы у читателя не возникло мения, будто схожесть тюркского и славянского языка результат времен ига Золотой Орды в XIII-XV вв., хочу отметить, что в «Древнетюркский словарь» учеными АН СССР включены древнетюркские письменные памятники с XIII по XV вв.

    ХАСЕН ҚОЖА-ТҮРК

    РУССКИЙ ЯЗЫК

    ДРЕВНЕТЮРКСКИЙ?

    ОРЫС ТІЛІ КӨНЕ

    ТҮРК ТІЛІ МЕ?

    АЛМАТЫ – 2014

    УДК 80/81

    ББК 81.2

    К 58

    Кожа-Түрк Хасен Каримжанулы

    К 58 Русский язык древнетюркский? Научное исследование. / Кожа-Түрк Хасен Каримжанулы, Алматы: «Білім», 2014. – 296 стр.

    ISBN 978-9965-09-833-8

    Известный общественно-политический деятель, публицист, композитор Х.К.Кожа-Ахмет (Теміржолды Қожа Түрк) (г.р.- 1949) автор книг «Ереуіл атқа ер салмай», «Зиялы кім, зиянды кім», «Қазақ әні қалай космополиттенді», «Заблуждение, длившееся веками» и др. В период с 1970 по 1977 гг. им были написаны статьи под названием «Союз или колония», «Прогресс или крушение», «Кому нужна ассимиляция народов», «Историческое решение национального вопроса», и др., где он выражал мнения, альтернативные официально пропагандируемой истории в СССР. За распространение самиздатом этих трудов Х.К.Кожа-Ахмет

    в 1977 г. был арестован КГБ и осужден. Его имя было включено в «Хельсинкинский список политических заключенных мира».

    В предлагаемом исследовательском труде автор на основе книг «Древнетюркский словарь» и «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков», составленных Академией наук СССР, раскрывает общность корней тюркских и славянских языков.

    УДК 80/81

    ББК 81.2

    © Кожа-Түрк Х.К., 2014

    ІSBN 978-9965-09-833-8 © Издательство «Білім», 2014

    Осы зерттеу еңбек түрк және славян халықтарының өз ұлттық тамырларын тереңнен тануына, сол арқылы ынтымақтастықтарының артуына елеулі үлес қосады деген сеніммен кітаптың жарыққа шығуын қаржыландырған Қазақстанның орыс, казак және славян ұйымдары

    Үйлестіру Кеңесінің төрағасы, Бас атаман

    Юрий Филлипович Захаров.

    С пожеланием, что настоящий исследовательский труд откроет тюркским

    и славянским народам новые сведения о своих этнических корнях и будет способствовать их дружбе, издание книги профинансировано председателем Координационного Совета русских, казачьих и славянских организаций Казахстана, Верховным Атаманом

    Юрием Филлиповичем Захаровым.

    4

    О ПРОИСХОЖДЕНИИ РУССКОГО НАРОДА

    Написано довольно много исследований о происхождении русского народа. Однако взгляды в этих трудах разнятся, и нет до сих пор единого мнения, окончательного решения данного вопроса. В.М.Мошин в своей статье, опубликованной в 1931 году в пражском журнале «Славия», сделал обзор существующих исторических версий о происхождении русов. По его словам, историки разумеют происхождение русов от: 1. Скандинавов; 2. Балтийских славян; 3. Финнов с Волги; 4. Финнов из Финляндии; 5. Литовцев; 6. Мадьяр; 7. Хазар; 8. Готов; 9. Грузин; 10. Иранцев; 11. Яфетидов; 12. Кельтов; 13. Евреев; 14. Какого-то неизвестного племени. «Возможно, что вскоре нам придется читать о происхождении Руси с острова Родоса, из Родезии, или, может быть, и с Соломоновых островов!» – говорит В. М. Мошин.

    На канале РЕН-тв Игорем Прокопенко говорилось, будто на египетских пирамидах имеются надписи на русском языке. Действительно, в русском языке встречаются редкие арабские слова, которые лингвисты считают заимствованными через тюрков, греков. Но касательно надписей на пирамидах, исследователь не учитывает то, что они написаны 3-4 тысячалетиями ранее завоевания арабами Египта.

    В своей книге «За семью печатями» Н. Вашкевич пишет: «Все немотивированные слова и выражения других языков в конечном счете восходят к русскому языку или арабскому. И это независимо ни от истории, ни от географии» (!)

    Еще существует мнение, будто предками русского народа были арии из древнейшей и давно исчезнувшей с лица земли цивилизации, которую античные авторы именовали гиперборейской: «…слово указывало на ее местонахождение – за Бореем – Северным ветром, или просто – на Севере» – говорит В. Демин в книге «Тайны русского народа». (М., «Вече», 1997).

    Но почему в период похолодания с севера (Гипербореи) на юг переселились только русские? Как быть с народами, которые тоже причисляют себя к ариям, к славянам?! Если слово «борея» написанное античными авторами похоже на русское: буран, ураган, пурга, то и на тюркском языке тоже имеются слова: бора, боран, бораған, борау, бұрқасын, буырқану, и др., которые по смыслу идентичны с русскими словами, и корнем этих слов является тюркское: үр, үрлеу, үру, что на русском означает «дуть».

    5

    Еще один выступающий по телевиденью, на телеканале Рен-тв сообщает, что народ этрусков, заселявший Аппенинский полуостров до римлян, произошел от русского народа. В качестве доказательства он приводит слова итальянца, который побывав в Польше, и услышав польскую речь, нашел схожесть с этрусскими словами. Допустим, но почему бы тогда не сказать, что этрусский язык схож с польским, или вообше, со славянским?! На красочных настенных рисунках оставленных этруссами они изображены брюнетами со смуглыми лицами. Если они произошли от народов севера – русов, то наверняка были бы блондинами!

    У историков Западной Европы твердо укоренилось мнение о том, что этруски прибыли на Аппенинский полуостров с востока. Еще Римский историк Сенека писал: «Tuscos Asia sibi vindicat» («Азия считает, что туски произошли от них»). Народ, который нам известен как «этруски», сами себя называли «расна», а римляне их называли «туск». Понятно, что схожесть слов «этрус», «расна», «рус» наводят на разные мысли русских исследователей. Однако надо учитывать, что государство этруссов существовало в VІІ веке до н.э., еще до создания Римской империи, а в славянской летописи «Повесть временных лет» написано, что название «Русь» появилось в 862 году, когда выходцы из варяжского племени Рус братья по имени Рюрик, Синеус и Трувор пришли править славянскими и угро-финнскими племена.

    Как вы могли заметить, российские исследователи рассматривают происхождение русского народа отдельно от поляков, украинцев, чехов, сербов, хорватов, хотя и себя причисляют к славянам.

    В свою очередь исследователи вышеназванных народов в своих трудах по истории также стараются дистанцироваться от русских за их великодержавный менталитет. Одну из таких версий встречаем в книге «Страна Моксель» украинского исследователя В.Белинского, где он пишет: «В IX-XII веках не существовало русского народа

    (и в особенности великороссов!). Славянские племена (поляне, древляне, сиверяне, дулибы, тиверцы и т.д.), на базисе которых в историческом развитии образовался украинский народ, и финские племена (мурома, меря, весь, мещера, мокша, пермь, нарова и т.д.), ставшие впоследствии основой великороссов, никогда не имели исторического единства, хозяйственно не соприкасались до XVI века. Сии истины установлены русскими историками-профессорами».

    6

    Имеется мнение и о происхождении украинского народа из проживавших у Балтийского моря племени Укров. Как о первом письменном факте существовании этого племени приводится сражение Укров с германцами произошедшее в 989 году. Возникает вопрос: а кем же был народ принявший в Киевской Руси 889 году христианство?

    Таким образом, к вопросу о происхождении русского народа и его этнического наименовения «рус», прибавился еще вопрос кто славян, а кто чужой?

    Широко известно стихотворение русского поэта А.Блока «Скиф», начинающееся словами: «Да, скифы мы! Да, азиаты мы!». Ясно, что его поэтическое и полемическое утверждение адресовано тому, кто в XIX веке отождествлял в актуальном историческом контексте русских со скифами.

    Также и А.И. Герцен в своей книге «Былое и думы» говорит: «Я, как настоящий скиф, с радостью вижу, как разваливается старый мир, и думаю, что наше призвание – возвещать ему его близкую кончину». В.А.Туниманов о Герцене пишет: «Свое положение в Европе Герцен много раз определял как позицию чужего, постороннего, скитальца, скифа, варвара, туранца».

    Кто такие скифы? Геродот в своем труде «История» о прибытии скифов на север Черного моря пишет: «Кочевые племена скифов обитали в Азии. Когда массагеты вытеснили их оттуда военной силой, скифы перешли Аракс и прибыли в киммерийскую землю». Известно, что массагеты – это сакское племя населявшее Туран (Туркестан).

    Далее Геродот пишет: «Первым жителем (правителем – Х.К-Т.) этой страны был человек по имени Таргитай», «Они (скифы) говорят, что со времен первого царя Таргитая до вторжения в их землю Дария прошло как раз только 1000 лет». Известно, что персидский царь Дарий совершал поход в страну скифов в 514 году до н.э. Если прибавить сюда 1000 лет, то получается что скифы прибыли из Средней Азии (Турана-Туркестана) на север Черного моря примерно в 1500 годы до н.э.

    Греческий врач и мыслитель Гиппократ ( V в. до н.э.) в своем сочинении «О воздухе, водах и местностях» (ВДИ, 1947, №1, стр. 295) пишет: «В Европе есть скифский народ, живущий вокруг озера Меотида и отличающийся от других народов. Название его – савроматы». В своей «Истории» Геродот отмечает, что: «Савроматы занима7

    ют полосу земли к северу, начиная от впадины Меотийского озера, на пятнадцать дней пути, где нет ни диких, ни саженых деревьев», то есть, их земля от Азовского моря, по восточному берегу р.Дон, простиралась на север.

    А.Бушков в своей книге «Чингисхан: Неизвестная Азия» говорит: «Кстати, о Польше. Там среди шляхты столетиями отчего-то держалось стойкое убеждение, что поляки происходят непосредственно от сарматов. Только после ХV века эти взгляды стали помаленьку заменяться на чувство принадлежности к семье европейских народов».

    П.Т.Фиров в книге «Гетманы украинского казачества» (Симферополь, 2005 г.) о младшем сыне Богдана Хмельницкого, Юрии говорит следующее: «Турки провозгласили Юрия гетманом и «князем малороссийской Украины» на правах султанского вассала. Своей столицей он избрал Немиров, откуда рассылал универсалы, в которых титуловал себя «князем сарматским Малой России – Украины, вождем Войска Запорожского».

    Если славянские народы поляки и украинцы себя считали сарматами, которые являются одним из скифских племен, то почему говорящий с ними почти на одном языке русский народ не должен быть славяном и потомком скифов?! Но последние несколько веков эти народы, причисляющие себя к славянам, будто забыли о своих древних названиях, таких как: скиф, сармат, и не хотят видеть написанного в «Истории» Геродота факта о прибытии скифов из Азии.

    Ученые-историки считают, что самым надежным источником в определении принадлежности этноса племен, народов является язык. Идентичность языка племен или народов указывает на единство их этнического корня. Чтобы проверить правдивость факта о прибытии скифов (сармат) из Азии, сказанного Геродотом, необходимо узнать на каком языке говорили скифы.

    В повествованиях о поездке посла Византии Земарха в 568 году к правителю западных территорий Тюркского каганата, историк Менандр пишет о том, как тюркские колдуны «шептали на скифском языке какие-то варварские слова и в то же время звонили в колокола» (Византийские историки, СПб, 1860, стр.376). То есть, язык подданных Тюркского каганата VІ века (тюркский язык) византийцы считали идентичным со скифским.

    В «Истории» Геродота также говорится: «Скифы называют амазонок «еорпата», что по-эллински означает «мужеубийцы»; «еор»

    8

    ведь значит «муж», а «пата» – убивать». Я в одной из своих статей писал о том, что слова «ер опат» и на современном казахском (тюркском) языке означает «мужа убить». «Ер» на тюркском языке означает «муж, мужчина». А «опат» означает «смерть», буквально «пасть, упасть, падать». Тюркские слова бат, бату, батыру, батыс, идентичны с русскими пал, пасть (в бою), упасть, запад. и др. Это скифское слово «пата» (падать, упасть) на языке других славян звучит также: на польском «спасч», на украинском «падать, впасти», на чешском «спади», на хорватском «пасти, пао», и др. Из этого примера можно видеть, что в эпоху Геродота язык скифов был почти одинаковым нынешними тюркским и славянским языками.

    Имя первого скифского царя Таргитай мы встречаем и спустя 2800 лет, в конце ХІІ века у восточных тюрков. Например среди родичей Чингиз-хана такое имя имели Таргитай-Қырылдақ из рода тайжиут, Таргитай из рода таргут, Таргитай – правнук Тумбене-хана, и др.

    Но, как видно из списка В.Мошина, подавляющее большинство исследователей выводят русов из этносов, у которых языки тоже являются флективными, и исключают возможность родства славянского языка (и этноса) с тюркским, так как язык второго относится к агглютинативной группе. Видимо поэтому все тюркские слова, встречающиеся в русском считают заимствованными. Однако лингвисты доказывают, что принадлежность языка к какой-либо группе не бывает постоянной: «Существует общая тенденция к переходу агглютинативных языков во флективные, которые затем переходят в несинтетические языки, развивающиеся далее в изолирующие, возвращающиеся со временем в агглютинативные», – гласит наука.

    ***

    Как известно, изучение взаимосвязей славянского языка с тюркским началось в 30-годы ХІХ века, в связи с разночтениями при переводах произведения «Слово о полку Игореве», считающегося написанным в 1185 году. Первая специальная статья, посвящённая ориентализмам «Слова», принадлежит профессору Казанского университета Ф. И. Эрдману. В своей статье он выразил удивление, что «…никто ещё не заметил азиатского колорита сего стихотворения, и что ещё никто не принял на себя труда составить к оному замечания» (Ф.Эрдман, 1842, с. 20). Исследователь уделил в этой статье основное внимание параллелям, которые он находил между художе9

    ственными образами «Слова…» и образами восточной литературы.

    Первый лексическими ориентализмами «Слова…» заинтересовался профессор кафедры тюркских языков казанского университета, доктор восточной словесности И. Н. Березин. В 1854 году он опубликовал рецензию на перевод «Слова…», выполненный Н. Гербелем.

    Изучению тюркизмов в «Слове…» посвятил две публикации востоковед-тюрколог, профессор П. М. Мелиоранский. В свой первой статье по этой тематике он рассмотрел 18 тюркских лексем в «Слове…» (Мелиоранский, «Турецкие элементы в языке «Слово о полку Игореве», 1902, с. 273-302).

    Академик Ф.Е. Корш высоко оценил этимологии П. М. Мелиоранского в своём отклике на его статью, однако, привёл свои уточнения по поводу 8 слов: болван, боярин, бусый, быля, жемчуг, каган, ногата, харалуг (Корш, 1903, с.1-54).

    Во второй статье П.М. Мелиоранский полемизирует с Ф.Е. Коршем по поводу слов: болван, боярин, бусый, быля, ногата, харалуг (Мелиоранский, «Турецкие элементы в языке «Слово о полку Игореве», 1905, с. 66-92).

    Тюрколог, член-корреспондент АН СССР С.Е. Малов посвятил ряд своих работ изучению тюркизмов в «Слове…». В статье «Тюркизмы в языке «Слово о полку Игореве»» он утверждал, что встречающиеся в «Слове…» тюркизмы являются названиями титулов, чинов или, скорее, прозвищ высоких лиц из тюрков, древних соседей русских» (С.Е.Малов,1946,с.129-139). Наиболее широкий круг тюркизмов «Слова…» нашли отражение в работах немецкого слависта и тюрколога К. Г. Менгеса. Непосредственно ориентализмам «Слова…» посвящена его книга, опубликованная в 1951 г. В книге обсуждается происхождение сорока тюркских лексем.

    Исследованием ориентализмов «Слова…» занимался и советский языковед-тюрколог Н.А.Баскаков. Результаты своих исследований по данной проблематике он обобщил в своей монографии «Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве»». В ней он анализирует 44 лексемы «Слова…», которые имеют, несомненно, или гипотетически тюркское происхождение (Баскаков, 1985, с. 99-172).

    Казахский исследователь О.О. Сулейменов в своей книге «АЗиЯ» (Алматы, 1975) попытался объяснить имеющиеся погрешности выдвинутые против тюркского языка, которые допустили переписчики «Слова…». Он в своей книге дал новое прочтение целому ряду известных или предполагаемых тюркизмов. Например он выступил и

    10

    за правильную трактовку слова «куръ» во фразе: «Всеслав… из Кыева дорискаше до куръ Тмутороканя». Ещё в 1833 году авторитетный историк, археолог, этнограф, чл.-кор. АН А. Ф. Вельтман предложил сходную трактовку выражения «до куръ Тмутороканя», однако эту трактовку большинство исследователей «Слова…» предпочитали игнорировать.

    Несмотря, что вопрос «о тюркизмах» в «Слово…» в течении полтора века обсуждалась российскими и немецкими учеными, почему то русские лингвисы затеяли большую дисскуссию вокруг книги О.Сулейменова. Ведущие «слововеды» Д. С. Лихачёв, Л. А. Дмитриев, О.В. Творогов и др. в своих отзывах на книгу О.О. Сулейменова не смогли объективно оценить его вклад в «слововедение». Их оценки свидетельствуют о том, что исследователи плохо разобрались в существе главной идеи О. Сулейменова, впервые заговорившего о наличии тюркского субстрата в «Слове…», а не о присутствии в нём отдельных тюркизмов» (Воронцов В. А. «Слово о полку Игореве» в свете подлинного историзма (Казань, Intelpress +, 2009. — 318 с.).

    Как вы могли заметить, общим мнением для исследователей является то, что они все тюркские слова, встречающиеся в «Слове…», считали заимствованными, в связи с соседством Руси в ХІ-ХІІІ веках с Дешт-и-Кипчаком. Вопрос о том, не были ли едиными этнические корни этих двух языков? вовсе не ставился. Даже те «находки» тюркистов считались плодами их «бурной фантазии», так как эти слова в ХІХ-ХХ вв. вышли из употребления русского языка. Поэтому переводчиками предлагались имеющиеся в современном русском языке слова схожие фонетически с тюркскими, вроде: труд, трутень, трутовик, вместо тюркского торта – осадок. В итоге, по-сей день лингвисты не пришли к единому, окончательному мнению в вопросах перевода «Слово о полку Игореве».

    Как заметно из трудов исследователей, они упорно избегают мысли какого-либо сближения русского народа с тюркским, хотя указанные в списке В.М.Мошином Хазары и Мадьяры являются тюркскими народами, и можно было бы обеих их написать единым словом «тюрки». (Мадьяры входят в состав хунгаров (венгры), а также имеются в казахском племени Кыпшак).*

    *Рассказывая о национальных обрядах, характере, и др. русского народа, А.Бушков в своей книге делает такое заключение: «Гунны, настолько известно – несомненные тюрки, пришедшие из Центральной Азии. А следовательно, можно слагательные преспокойнейшим образом поменять: если имеются веские основания

    11

    Работая над своей книгой «Заблуждение, длившееся веками», о истории восточных тюрков (где я доказывал, что так называемый «древнемонгольский, письменномонгольский язык», в действительности является восточнотюркским диалектом), я часто пользовался сборниками, изданными Институтом языкознания Академии наук СССР, «Древнетюркский словарь» (1969 г.) и «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» (1975 г.), где увидел тысячу тюркских слов, которые и фонетически и по смыслу совпадали со словами русского языка. Исследуя глубже, я пришел к выводу, что эти слова не взаимствованны друг у друга, а из единого древнего этнического корня. (Хотя по мнению лингвистов «единственным достоверно установленным (то есть с тюркским этимоном, совпадающим как формально, так и семантически с праславянским словом) праславянским тюркизмом является слово чекан (*čakanъ). Вероятно также тюркское происхождение слов болван и товар». Они также считают, что «сохранившиеся тюркизмы (из тюркских языков или через их посредство из других) домонгольского периода исчисляются единицами: боярин, шатёр, богатырь, ватага, жемчуг, кумыс, лошадь, лошак, орда»).

    считать, что гунны-тюрки – это славяне, то остается всего один шаг до логического завершения: славяне – это тюрки».

    О том, кем были гунны я писал в своей книге «Заблуждение, длившееся веками» (Алматы, «Білім», 2013), где ссылаясь на исторические источники доказывал, что переселившиеся, примерно в VІІ в. до н.э. на восток из Туркестана часть тюрок, китайцы называли сюнну (хунну, ғұн, гунн). О произошедшей в Туркестане гражданской войне между тюрками Рашид ад-Дин пишет следующее: «У Диб Бакуя (другие летописцы называют его Турок) рожденного от Яфета, было четыре сына: Кара-хан, Ор-хан,Коз-хан, Кор-хан. Огуз-хан, рожденный от Кара-хана, воевал с родичами 75 лет, чтобы они отказались от идолопоклонства и признали богом «единого Создателя». Однако они этого не приняли, и Огуз преследовал их до Каракорума. И они были принуждены переселиться в степи и долины вдоль берегов реки Толы и жить там в нищете. Огуз стал называть их «могал», что означало: «Будьте всегда опечаленными, стесненными и несчастными и никогда в Туркестане не появляйтесь!» Поэтому, согласно вере туркменов, монголы происходили из рода Ор-хана, Коз-хана и Кор-хана и являються владыками восточных краев» (Рашид ад-Дин «Огуз-намэ», Баку, «Элм», 1987, стр. 28).

    В то время, когда из-за войны с Китаем распадалась империя восточных тюрков (гуннов), часть из них под натиском сянбиского (древние татары) полководца Таншихая 155-158 годы откочевала в бассейны рек Яик и Едиль. Обосновавшись и окрепнув в Восточной Европе гунны в 448 году н.э. под предводительством Аттилы двинулись на запад и воевали с Римом. Оставшиеся на родине хунны в 552 г.н.э. создали Тюркский каганат, а в 1206 году под руководством Чингиз-хана, который был из восточно-тюркского племени Кият, создали государство Менгу ель (Вечное государство), которого позже иностранные историки ошибочно приняли за название этноса «монгол».

    12

    Эту тысячу общих слов никак нельзя отнести к «взаимствованиям» во время соседства Руси с Дешт-и-Кипчаком Х-ХІ веках, или во время господства Золотой Орды в ХІІІ-ХV веках. Потому что, оказывается, в русском языке имеются такие древнетюркские слова, которые за тысячу лет на казахском языке не сохранились или сильно изменились. Это доказывает, что связи тюркского и славянского языка глубже, чем взаимствования. Например, слово «икона» встречается в тексте памятника Коль-тегину воздвигнутого в 732 году, то есть на полтора века раньше принятия Киевской Русью христианства (889 год). Это слово встречаем и в труде Махмуда Кашгарского «Диуван лугат ат-тюрк», написанного в 1074 г.

    Из страниц «Древнетюркского словаря» (ДТС) изданного

    АН СССР можно увидеть сотни примеров процесса возникновения русских (славянских) слов не только от тюркских корней, но и от суффиксов, окончаний, через метатезы слог или букв. (В некоторых славянских словах тюркская этимология так завуалирована временем, что тюркизм звучит эхом). Например, на стр. 387 в ДТС слово «өңлік» из «Огуз-нама» переведен как «лицо». В действительности корнем слово являеться «өң», а «лік» – суффиксом. И русское лик, личико, лицо, лицемер,лицевая, лицезреть и т.д. появились не от корня, а от суффикса «лік» тюркского слова. А от тюркского «амбар» (вход, рот), русское «веранда» трансформировалось через метатезы (перестановки) слога «бар+ан» (у азербайджан «амбар» произносится «анбар»).

    Происхождение слова «славяне» тоже находим в «Древнетюркском словаре»: «ÇАВ – слава, известность, молва: bilig esi çab esi ben-ok ertim – обладателем мудрости, обладателем славы был именно я (памятник Тоньюкук (734 год), 7- строка)»; «ÇАВLIN, ÇAVLAN – прославиться, становиться известным: er çavlandi – мужчина прославился (М.Кашгари, с. 388, строка 17)».

    Но оказывается слово «славяне» не только древнетюркское, корни его лежат еще восточнее, в языках тунгусо-маньчжуров. В сборнике «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» (СТМ) написано: «По эвенкский «СӘ – знать»; «сәв, савун» – быть известным; быть знаменитым; на диалекте учр «сәлэн, һәлэн, шәлэн» – сведующий, талантливый; на языке ульч «сәван, сэвчу» – сообщить, уведомить; на маньчжурском «сабулә» – знать, понимать; на чжурчженском (древнеманьчжурский) «сәһ-һі» – знать; на письм. монг. (староказахский) «сана» – думать.

    13

    Несмотря на такие неопровержимые факты, касающиеся слова «славяне», русские, украинские, польские, и др. исследователи придерживаются мнения будто оно произошло от латинского слова «раб».*

    При исследовании выясняется, что некоторые слова на казахском, якутском, или др. тюркских языках считающееся заимствованными из русского, на самом деле являются тюркскими. Например слово «чыт» имеющееся в труде М.Кашгари в русском превратилось в «ситца». И казахи иногда вместо «шыт көйлек» (ситцевая рубашка) говорят «сиса көйлек», используя измененную русскую форму. Такому «круговоротному заимствованию» подверглось и слово «кровать», которое по-казахски сегодня произносится «керует». А в СТМ пишется: «Эвен. арән – постель, кровать; һарәнтъ – пользоваться кроватью; др.тюрк. аrаn – скотный двор». И якутское слово «туркэ» считающееся заимствованным от русского «дробовик», на самом деле первоначально было тюркской словом «тара, бытыра»…

    Хотя в настоящей книге, представлены 2-3 тысячи русских слов с тюркскими основами, как заметили из примера слова «лик», от каждого представленного тюркского слова могут появиться десятки русских.

    По мнению татарских исследователей русский язык состоит на 95% из тюркских слов, а также из латинских, греческих и арабских, персидских, проникших через тюркский язык.

    Современные русские исследователи Г.В.Носковский и А.Т.Фоменко говорят: «Тюркский язык, вполне вероятно, был простонародным языком наших предков, а русский язык является, скорее всего, разговорным упрощением церковно-славянского языка. Ему наших предков научили в церкви, и он постепенно вытеснил разговорный тюркский язык» («Русь и Рим», т. V, стр. 99).

    Кстати, о арабских и персидских словах, проникших в русский язык через тюрков. Обычно эти слова считаются пришедшими к тюркам через исламскую религию. Но если эти слова (нышан, сурет, қожа, стан, бақи, дос, иман, амал, сақи, өмір, хасан, халық, ғылым, мал, арам, запа, сахара, залым, и др.) имеются и у немусульманских восточных тюрков – тувинцев, хакасов, ойрат, бурят, мон*

    Возможно, название «славяне» было дано народам, которых объединил Аспарух (сын Кубрат-хана), прибывший из Волжской Булгарии на юг Дуная в 680 году, а затем это название распространилось и на северо-восток к скифо-сарматам (поляки, украинцы, чехи), и южным угро-финским племенам (русским).

    14

    голов, а также у тунгусо-маньчжуров, должно быть наоборот – эти слова изначально пренадлежали народам алтайской языковой группы, к которым относятся и тюрки, а затем заимствованы персами и арабами. Это подтверждается и историческими событиями последнего тысячелетия.

    И арабы, и персы, хотя они и распространяли мусульмансую веру, не оккупировали Туркестан (Туран). А вот то, что начиная с Х века турки-огузы двинувшись из бассейна Аральского моря дошли до Иерусалима, затем завоевали Византию – является историческим фактом. Лишь 1918 году с помощью Великобритании арабы получили независимость от Османской империи. Кто был в г. Медина может на стенах большой мечети (где похоронен пророк Мухаммед) прочесть имена турецких султанов которые воздвигали новые присторойки этого здания. Путь тюрков-сельджукитов повторили правители Хорезма, границы государств которых в конце ХІІ века были от Тургайских степей до Индийского океана, а на западе достигали Ирака. К этой территории победоносные войска Чингиз-хана в начале ХІІІ века добавили Сирию и Ирак. Вся эта территория принадлежала тюркам и во время правления Тимура. Персы лишь по прошествии пяти веков, 1510 году, когда у г. Герат погиб Мухаммет Шайбани (чингизид из ветви джушидов) начали избавляться от господства тюрок. Поэтому укоренившиеся доводы в отношении тюркских слов, считающихся заимствованными от арабов, персов, русских требуют тщательного нового исследования.

    Думаю, в таком же исследовании нуждается и русский (славянский) язык. К примеру, остановлюсь на паре проблемах. Русские филологи давно ломают головы над словом «нельзя», так как считают «не» приставкой а «льзя» корнем, и не могут понять его смысл. На самом деле «нельзя» это эвенкское слово «эңзэлэ», на казахском звучит как «меңзе». В СТМ написано: ЭҢЭЗЭ 1. запрет (нельзя!); 2. говорить иносказательно (Эвенк.).

    А также пример из ДТС: KIRIT ключ (М.Кашгари т.І, 357); KIRITLӘ закрывать: qapuү kiritladi – дверь заперли (МК ІІІ т. 345), где благодаря приставки «за» к слову «кіріт» получается русское слово «закрыть». Но в слове «запереть», «за» вовсе не приставка, а часть корня «зап» – от тюркского слова «жап» (закрывать). В процессе работы над книгой подобных несуразностей встречал немало. Поэтому некоторые утвердившиеся законы в науке русского языка тоже требуют пересмотра.

    15

    Учитывая много общего в тюркском и славянском языке можно прийти к заключению, что и скифы (славяне), и угро-финны (по мнению В.Белинского — русские) в Восточную Европу прибыли из Турана. Только скифы, согласно Геродоту, пришли «перейдя реку Аракс» через юг Каспийского моря, а угро-финны из Сибири, через север Каспия, на что указывет наличие в русском языке тунгусских слов, и восточнотюркского диалекта.

    «Если ставить вопрос о едином древнем этническом и языковом корне тюрок и славян, то таковым мог быть только древний этнос – динлин. Южнославянская группа племен так же, как и восточнославянская, являлись потомками одного древнего народа – сибиров-савиров, который в свою очередь являлся потомком древнего сибирского народа – динлин», – пишет исследователь В.Суханов. Динлинскому вопросу многие ученые, в том числе и Л.Гумилев, посвятили свои труды. «Динлинской расе принадлежат 4 древних народа Центральной Азии», – пишут они, и к ним относят енисейских киргизов, а также усуны в Северном Тянь-Шане, которые сейчас в составе казахского народа. «Источники недвумысленно подчеркивают кочевой хозяйственно-культурный тип и тюркоязычие динлинов» (Википедия).

    Про общность языка, а также этнического корня тюрков и славян живших в древности, отмечает в своих трудах и казахский исследователь К.Закирьянов. «Что греха таить, современное российское общество стремится приобщится к европейской жизни. Однако Европа Россию как европейскую державу не воспринимает, не оттого, что она недостойна этого – у нее свое, особенное место», – пишет он (К.Закирьянов, «Под знаком волка: тюркская рапсодия», Алматы, 2012).

    Действительно, если народы Западной Европы, особенно венгры, и даже немцы, считавшие себя арийцами, во времена Третьего Рейха, исследуя свои этнические происхождения особое внимание уделяют востоку Азии, то русские (славяне), проживая намного восточнее их, ближе к Азии, свои корни ищут только в Европе. И несмотря на достаточное количество исследовательских трудов, доказывающих тюркизмы в русском языке, они упорно не желают делать каких-либо выводов.

    Поэтому в настоящую книгу вошли лишь те тюркские слова, которые представлены в «Древнетюркском словаре» изданным АН СССР которым были даны пояснения самими российскими учены16

    ми. Хотя я сделал экскурс по разным мнениям о происхождении русского народа, оставляю возможность ответить на этот вопрос читателю, который внимательно прочтет мою книгу до конца.

    Чтобы у читателя не возникло мнения, будто схожесть тюркского и славянского языка результат времен ига Золотой Орды в ХІІІ-ХV вв., хочу отметить, что в «Древнетюркский словарь» учеными АН СССР включены древнетюркские письменные памятники с VІІІ по ХІІІ вв.

    Так как в издание «Древнетюркского словаря» вошли только те слова, которые употреблялись в произведениях древних авторов, понятно, что кроме них существуют десятки тысяч тюркских слов, а среди них сотни слов идентичных с русскими. Для того, чтобы часть таких слов читатель мог увидеть (особенно слов восточнотюркского диалекта) в книгу включены примеры из издания «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков». В главе «Дополнение» представлены русские слова с тунгусскими корнями, которые не встречаются на тюркском языке.

    17

    Книга Юсупа Баласагунского

    «Кутадгу билик» написанный в 1069 году.Средневековый город Баласагун в X-XV вв.

    находился недалеко от г. Тараз (Казахстан).

    18

    ОРЫС ХАЛҚЫНЫҢ ШЫҒУ ТЕГІ ТУРАЛЫ

    Орыс халқының пайда болуы, шыққан түп-тегі туралы жазылған еңбектер көптеп саналады. Алайда зерттеушілер пікірі әртүрлі және әлі күнге шейін тиянақты бір тұжырымға келе алмаған. В.М.Мошин 1931 жылы жариялаған мақаласында орыс халқының шығу тегі туралы бұрын-соңды айтылған мынадай болжамдарды келтіреді: 1. Скандинавтардан. 2. Балтық славяндарынан. 3. Еділ финндерінен. 4. Скандинавия финндерінен. 5. Литвалықтардан. 6. Мадиярлардан. 7.Хазарлардан. 8.Готтардан. 9.Грузиндардан. 10. Ирандықтардан. 11. Яфетидтерден. 12. Кельттерден. 13. Еврейлерден. 14. Немесе «белгісіз бір тайпадан» дей келе, автор: «Жуық арада «Рустар Родос аралынан, Родезиядан, тіпті, Сүлеймен аралдарынан шықты» дейтін де болармыз», – дейді («Славия» журналы, 1931 ж., Прага.).

    Кейінгі кездері «орыстар арабтан шыққан, өйткені Египет пирамидаларындағы жазуларда орыс сөздері бар екен» деген де пікір теледидар хабарларында айтылып жүр. Орыс тілінде араб сөздерінің кездесетіні рас. Мысалы орыстың көне аңыздарындағы жыраудың Баян (Боян) аты оның кәсібіне байланысты болса, онда бұл арабтың «баяндау» сөзі, егер есімі болса түрктің «баянды» сөзінен. «Пирамидалардағы жазуларға» келсек, ол құрылыстар Египетті арабтардың жаулауынан 3-4 мың жыл ерте салынғанын әлгі пікір айтушы ескермеген. Ресей зерттеушісі Н. Вашкевич те «За семью печатью» атты кітабында: «Все немотивированные слова и выражения других языков в конечном счете восходят к русскому языку или арабскому. И это независимо ни от истории, ни от географии», – депті. Шын мәнінде, осы зерттеушінің араб сөздерінен келтірген мысалдары латын, грек арқылы орыс тіліне енген ғылыми терминдері (ал-гебра, аль-коголь, т.б.).

    Сондай-ақ: «Орыстар тым ертеде Солтүстік Мұзды мұхитының орнында болған, антикалық авторлар Гиперборея деп атаған материктің тұрғындары «арийлер» екен, «мұз дәуірі» басталған соң оңтүстікке ауыпты», «Гиперборея» – солтүстік бораны» мағынасын білдіретін сөз», – деген де пікір жиі айтылуда» (В. Демин. «Тайны русского народа». М. «Вече». 1997).

    Мұз дәуірі басталғанда орыстар ғана емес, өзге де, бүгінде «арий» делініп жүрген халықтардың баршасы да Гипербореядан оңтүстікке қоныс аударған болар? Ал «борей, борея» орыс тіліндегі буран, ураган, пурга сөздеріне келеді десек, мұндай сөздер түрк

    19

    тілінде де бора, боран, бораған, борау, бұрқасын, буырқану, т.б. түрде бар. Бұлардың түбірі түрк тіліндегі үр, үру, үрлеу сөзі.

    Енді бір айтушы: «Апеннин түбегінде латындардан бұрын тұрған этрус халқы орыстан шыққан», – деп, дәлел ретінде Польшаға барып поляк тілін естіген италиялықтың осы тілді этрус жазуларымен салыстырғанын айтады. Солай-ақ болсын. Онда неге этрус тілін поляктікі я жалпы славян тілі деп айтпасқа, тек «орыс тілі» деп көрпені күштеп тартудың керегі қанша деген сұрақ туады. Этрустардан қалған бояулы суреттерде олардың шаштары, қастары қара, өңдері қоңырқай. «Егер олар солтүстіктің халқынан шыққан болса, географиялық жағдайға байланысты шаш-қастары, реңдері ақ-сары болар еді ғой?» деген күмән туады.

    Батыс Европа тарихшыларында этрустардың Апеннин түбегіне шығыстан келгендігі туралы пікір әлдеқашан қалыптасқан. Рим тарихшысы Сенека: “Tuscos Asia sibi vindicat” («Азия тусктар бізден пайда болды деп санайды»)», – деп жазған. Ал ертеде «Азия» деп батысевропалықтар қазіргі Таяу Шығысты атаған. Соңғы кездері этрустар шумерліктердің бір тармағы деген болжам айтылуда. Түрктер де шумерліктердің Орталық Азияға ауған бөлігі деген пікір бары белгілі. Зерттеушілер этрустар мен түрктердің тілінен, салт-дәстүрінен көптеген ұқсастықтар табуда.

    Тарихта «этрус» деген атпен қалған бұл халық өзін «расна» деп, ал римдіктер «туск» деп атаған екен. «Рус» пен «этрус», «расна» сөздерінің ұқсастығы орыс зерттеушілеріне ой салары түсінікті. Алайда этрус халқы Рим империясы пайда болардан ерте, біздің дәуірге дейінгі VІІ ғасырларда өмір кешсе, ал славяндардың «Повесть временных лет» жылнамасында «русь» атауы тек 862 жылы, славяндар мен угро-финн тайпаларын варягтың Рус тайпасынан шыққан Рюрик, Синеус, Трувор атты ағайындылардың билеуге келген кезден пайда болғаны жазылған.

    Байқағанымыз: орыс зерттеушілері өздерін славян текті санай тұра, орыс ұлтының пайда болуын поляк, украин, беларус, чех, серб, хорват сияқты славян халықтардан бөлек қарастырады екен. Осыған орай Ресейдің империялық пиғылынан көп теперіш көрген поляк, украин халықтарының тарихшылары да мүмкіндігінше өздерін орыс халқынан аулақтатпаққа тырысуда. Осындай пікірлердің бірі – украин халқының Балтық теңізі маңында өмір кешкен Укр тайпасынын шыққандығы туралы. Алғашқы дерек ретінде укрлардың 989 жылы германдықтармен соғысы айтылады. «Ондай болса Киев

    20

    Русінде 889 жылы христиан дінін қабылдаған халық кім, қазіргі украиндықтардың ата-бабасы емес пе?» деген сұрақ туады.

    Украина зерттеушісі В.Белинский өзінің «Страна Моксель» атты кітабында орыс халқының славяндарға жатпайтынын, солтүстік ормандарындағы угоро-финндік тайпалардан ХІ ғасырда Киев князінің кенже ұлы Юрий Долгорукийдің ұйымдастыруымен пайда болған халық екенін жазады: «В IX-XII веках не существовало русского народа (и в особенности великороссов!). Славянские племена (поляне, древляне, сиверяне, дулибы, тиверцы и т.д.), на базисе которых в историческом развитии образовался украинский народ, и финские племена (мурома, меря, весь, мещера, мокша, пермь, нарова и т.д.), ставшие впоследствии основой великороссов, никогда не имели исторического единства, хозяйственно не соприкасались до XVI века. Сии истины установлены русскими историками-профессорами», – дейді. Сөйтіп орыс халқының шығу тегі жайындағы сұраққа қоса енді «кім славян, кім бөтен?» деген мәселе туындап отыр.

    Орыс ақыны А.Блок өзінің «Скиф» шығармасында: «Да, скифы мы! Да, азиаты мы!» деп, өз замандастарының (орыс зиялыларының) бірқатарының ойындағы пікірді өлеңмен білдірген. Орыс халқының скифтігін А.И.Герцен де насихаттаған екен. Бұл туралы В.А.Туниманов: «Свое положение в Европе Герцен много раз определял как позицию чужего, постороннего, скитальца, скифа, варвара, туранца»,– деп жазады.

    Тұран демекші, «тарих атасы» саналатын Геродот скифтер жайында: «Кочевые племена скифов обитали в Азии. Когда массагеты вытеснили их оттуда военной силой, скифы перешли Аракс и прибыли в киммерийскую землю», – деп жазған еді. Осылайша скифтердің Тұраннан (Түркістаннан) Қара теңіздің солтүстігіндегі жерлерге келгені айтылады. Сондай-ақ, Геродот скифтердің айтуынша бұл жердегі олардың алғашқы билеушісінің аты Тарғытай болғанын, Тарғытай билік құрған кезең мен парсы шахы Дарийдің скиф жеріне жорық жасауының арасы тұп-тура мың жыл екенін баяндаған. Дарий жорығының жаңа жылсанауға дейінгі 514 жылы болғаны белгілі. Бұған мың жылды қоссақ, скифтердің Азиядан Қара теңіз солтүстігіне келу мезгілі шамамен жаңа жылсанауға дейінгі 1500 жыл болмақ.

    Ж. ж. дейінгі V ғасырда өмір сүрген грек тәуіпі әрі ойшылы Гиппократ өзінің «О воздухе, водах и местностях» аталатын еңбегінде: «В Европе есть скифский народ, живущий вокруг озера Меотида и

    21

    отличающийся от других народов. Название его – савроматы», – деген. Геродот «Тарихында» осы, скифтердің бір бұтағы сарматтар туралы: «Савроматы занимают полосу земли к северу, начиная от впадины Меотийского озера, на пятнадцать дней пути, где нет ни диких, ни саженых деревьев», – деп олардың жері Азов теңізінің ойпатынан басталып, Дон өзенінің шығыс жағалауымен солтүстікке созылғанын жазған.

    Ресейлік жазушы А.Бушков «Чингисхан: Неизвестная Азия» кітабында: «Кстати, о Польше. Там среди шляхты столетиями отчего-то держалось стойкое убеждение, что поляки происходят непосредственно от сарматов. Только после ХV века эти взгляды стали помаленьку заменяться на чувство принадлежности к семье европейских народов», – деп, ХVІІІ ғасырға дейін поляк ақсүйектері өздерін «сармат князьдары» атағанын жазады.

    П.Т.Фиров та «Гетманы Украинского казачества» атты кітабында (Симферополь, 2005) Богдан Хмельницкийдің кіші ұлы Юрий Хмельницкий туралы: «Турки провозгласили Юрия гетманом и «князем малоросской Украины». Своей столицей он выбрал Немиров, и оттуда рассылал универсалы, в которых титуловал себя «князем сарматским Малой России – Украины, вождем Войска Запорожского», – дейді. Егер славяндарға жататын поляктар мен украиндар өздерін скифтердің бір бұтағы болған сарматтарға жатқызады екен, олармен тілі бір орыс халқы неліктен скиф ұрпағы болмауға тиіс деген сұрақ туады.

    Алайда, қазір осы халықтар өздерін тек «славян» деп атап, скиф, сармат атауларын айтуды қойған. Ара-тұра еске алса да, Геродот «Тарихындағы» скифтердің Азиядан келгендігі туралы деректі мүлде көргісі келмейді.

    Деректанушы ғалымдар «тіл бірлігі, ұқсастығы этностардың тамырының бірлігінің ең көрнекті дәлелі» екенін айтады. Ендеше, Қара теңіз солтүстігіне келген скифтердің (сармат) бұрында Тұрандағы массагеттермен байланысы болған-болмағанын осы халықтың тілі арқылы анықтауға болады.

    Византия елшісі Земархтың 568 жылы Түрк қағанатының батыстағы жерлерінің билеушісіне сапары жайлы тарихшы Менандрдың жазуынша «түрк бақсылары скиф тілінде анайы сөздерді сыбырлап, қоңырауларын күңгірлеткен» (Византийские историки, СПб, 1860, 376 бет). Сөйтіп өздерінің мың жылдық көршілері скифтердің тілін жақсы танитын византиялықтардың айтуынша

    22

    түрк бақсылары скифше сөйлеген. Бұл дерек скиф пен түрк тілі бір екенін аңғартады. Сондай-ақ, Геродот амазонкалар туралы: «Скифтер амазонкаларды «еор пата» деп атайды, бұл эллинше «ерлерді өлтірушілер» деген мағынада; скифше «еор» – еркек, ал «пата» – өлтіру сөзі», деп жазыпты. Қазіргі қазақ (түрк) тілінде де «ер» – еркек, ал «опат» – өлтіру. «Опат» (бат, бату, батыс) сөзі қазіргі орыс тілінде «падать, упасть, запад; украинша «падать, впасти»; полякша «спасч»; чехше «спади»; хорватша «пасти, пао». Бұл сонау Геродот дәуіріндегі скиф тілі қазіргі түрк және славян тілдерімен бірдей болғанын көрсетеді. Скифтердің алғашқы билеушісі Тарғытайдың есімін 2800 жылдан соң шығыс түрктерінен кездестіреміз. Мысалға Шыңғыз ханның туыстары ішінде тайшуыт руының көсемі Тарғытай-Қырылдақты, тарғыт руынан шыққан Тағытайды, Түмбене ханның шөбересі Тарғытайды, т.б. айта аламыз.

    ***

    Славян мен түрк тілдерін салыстыра зерттеу орыстың ХІІ ғасырда (1185 ж.) жазылған ең көне әдеби шығармасы саналатын «Игорь полкы туралы сөзге» қатысты ХІХ ғасырдың бірінші жартысында-ақ басталған. Осы шығармадағы «куръ» сөзінің «курица» емес, түрктің құр, қора, құрған сөздеріне келетініне тарихшы А.Ф.Вольтман 1833 жылы назар аударуды ұсынса, ал Қазан университетінің профессоры Ф.И.Эрдман осы шығармадағы ориентализмдерге арнаған мақаласында: «Никто еще не заметил азиатского колорита сего стихотворения»,–деп жазды (Эрдеман. 1842, 20 б.). Осы университеттің түрк тілдері кафедрасының профессоры И.Н.Березин, «Игорь полкын…» Н.Гербелдің аударуына орай, 1854 жылы жазған рецензиясында бірқатар сөздердің этимологияларын түсіндірген. Орыс шығыстанушы-түрколог П.М.Мелиоранский бұл шығармаға 1902 және 1905 жылдары «Турецкие элементы в языке «Слова о полку Игореве» деп аталған көлемді екі мақала жазды. Мелиоранский публикацияларындағы этимологияларды жоғары бағалаған академик Ф.Е.Корш өз мақаласында ондағы болван, боярин, бусый, быля, жемчуг, каган, ногата, харалуг сөздеріне қатысты өзіндік пікір айтады.

    Белгілі түрколог С.Е.Малов та осы шығармадағы түркизмдерге бірнеше зерттеулер арнап, «Тюркизмы в языке «Слово о полку Игореве» атты мақаласында бірқатар түрк сөздерін талдаған (Малов, 1946, 129-139 бб.). Неміс славит-түркологі К.Г.Менгес 1951 ж.

    23

    жарық көрген кітабында осы шығармадағы түрк сөздері деп есептеген 40 лексемге талдау жасайды. Кеңесік түрколог Н.А.Баскаков өзінің осы тақырыпқа қатысты әр жылдардағы зерттеулерін «Тюркская лексика в «Слове о полку Игореве» атты монографиясында жинақтады. Мұнда ол 44 лексеманы талдаған. (Баскаков, 1985, 99-172 бб.). 1975 жылы дәл осы көне орыс шығармасының түрктігін зерттеген О.Сүлейменовтің «АЗиЯ» аталатын кітабы жарық көрді. Осы тақырып бір жарым ғасыр бойына орыс, неміс ғалымдары ортасында талқыланып жүргендігіне қарамастан «АЗиЯ» кітабына байланысты Ресей ғалымдары едәуір дау көтерді.

    Аталған зерттеушілердің баршасына ортақ нәрсе – олар «Игорь полкы туралы сөз» шығармасындағы түрк сөздерін Х-ХІ ғасырларда Киев Русінің Дешті Қыпшақпен көрші болуынан енген «кірме сөздер» деген пікірде болды.

    2008-2012 жылдары «Ғасырларға жалғасқан жаңсақтық» атты кітабымды жазу кезінде (бұл еңбекте «моңғол» сөзі ертеде этностың емес, мемлекеттің (Меңгу ел, Мәңгі ел) атауы болғанын, «көне моңғол тілі» делініп жүргеннің, шын мәнінде, шығыс түрк диалекті екендігін анықтағанмын) КСРО Ғылым академиясының Тіл білімі институты шығарған «Древнетюркский словарь» (1969 ж.) және «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» (1975 ж.) жинақтарына көп рет үңілген едім, көне түрк және қазіргі қазақ тілімен дыбысталуы да, мағынасы да бірдей мыңдаған орыс (славян) сөздерін ұшыраттым.

    Алайда зерттеу кезінде көзім түскен түрк негізді орыс сөздерін тек Х-ХІ ғғ. Русь Дешті Қыпшақпен көрші болғанда немесе ХІІІ- ХV ғ.ғ. Алтын Орда иелік еткен кезеңде жұғысқан деуге келмейді. Тіпті, қазіргі қазақ тілінде сақталмаған я тым өзгеріске ұшыраған көне түрк сөздері орыс тілінде жетерлік екен. Бұл – мәселенің «енген сөздерден» күрделі екендігін байқатады. Мысалы «икона» сөзі 732 жыл тұрғызылған Көлтегін мәңгі тасында «Тізесі барды жүгіндірдім» (йүгүну) деп жазылып тұр. Ал Русьтің тек осыдан бір жарым ғасыр өткен соң ғана (889 жылы) христиан дінін қабылдағаны белгілі. Бұл сөзді Махмұт Қашқаридің 1074 жылы жазылған «Диуан лұғат ат-Түрк» шығармасынан да көреміз.

    КСРО ҒА шығарған «Древнетюркский словарь» жинағында берілген мысалдардан жүздеген орыс сөздерінің түрк сөздерінің түбірінен ғана емес, жалғау, жұрнақтарынан да, теріс қарай оқылуынан да, буындар ауысып та жасалынғанын көреміз. (Кейбір

    24

    сөздердің екі тілге ортақтығы тым көмескіленіп, жалпылама жаңғырықтай естіледі). Мысалы аталған «Сөздіктің» 387 бетінде «Оғыз-намадан» келтірілген «өңлік» сөзі «лицо» деп аударылған. «Өң» түбірінің мағынасы демесек, дыбысталуы «лицо» сөзіне келмейтіні айқын. Мұнда «лік» жұрнағынан орыстың «лик», одан личико, лицо, лицемер, лицевая, т.б. туындаған. Ал шығыс түрктерінде де (моңғол), оғыз диалектінде де (Түркия, әзірбайжан) бар «амбар», «анбар» (ауызғы бөлме, кіреберіс) сөзі орыс тілінде «амбар» деп те, «анбар» сөзіндегі буындар орын ауыстыруынан (бар+ан) «веранда» түрінде де кездеседі.

    Таласқа түсіп отырған «славян» атауы, шын мәнінде, көне түрк сөзі. «Древнетюркский словарь» жинағында: «ÇАВ (чаб, чаві) – слава, известность, молва: bilig esi çab esi ben-ok ertim – обладателем мудрости, обладателем славы был именно я (Тонюкук, 7- строка)», деп 734 жылы тұрғызылған Тоныкөк ескерткіші жазуынан, жәнеде: «ÇАВLIN, ÇAVLAN – прославиться, становиться известным: er çavlandi – мужчина прославился (М.Кашгари. стр. 388, строка 17)», деп 1074 жылы жазылған М.Қашғаридің «Диуан луғат ат-Түрк» кітабынан мысалдар келтірілген. Тіпті, «Славян» сөзінің түп-тамырын тұңғұс-шүршіт тілдерінен табамыз. СТМ жинағында: «СӘ – знать» делініп, Эвенкше «сәв, савун» – быть известным; быть знаменитым; Учр. диалектінде «сәлэн, һәлэн, шәлэн» – сведующий, талантливый; Ульч тілінде «сәван, сэвчу» – сообшить, уведомить; Манжұрша «сабулә» – знать, понимать; Шүржен тілінде (көне манжұр) «сәһ-һі» – знать; письм. монг. «сана» – думать; Др. тюрк. «сан» – думать», деп жазылған. Қазақ тілінде бұл «саналы», «сақи» сөздері екен. Осыған қарамастан қазіргі орыс, украин, т.б. халықтар «славян» атауын латындардың «құл» деген сөзінен шықты деп этностық атауларын европа сөзінен шығарып мәз болуда.**

    Қазірде біз «қазақ (түрк) тіліне орыстан енген» деп жүрген бірталай сөздер де, шын мәнінде, бір кездері түрк тілінен орыс тіліне еніп, кейіннен өзімізге қайта оралғанын көреміз. Мысалы М. Қашқари еңбегінде көрсетілген «шыт» сөзі орыс тілінде «ситца» болып, қайтадан қазақ тіліне «сиса» болып оралған (ақ сиса, қызыл сиса, сиса көйлек). Ал «аран» сөзі «кровать» болып, бүгінде

    *Меніңше «славян» атауын Еділ бұлғар-түрктерінің ханы Аспарух 680 жылы Дунай өзенінің оңтүстігіндегі скиф тектес тайпаларды билігіне алғанда жалпы халқына берген де, кейін бұл атау солтүстік-шығыстағы скиф-сармат (поляк, украин, чех, т.б.) және угро-фин тайпаларына да жайылған сыңайлы.

    25

    тілімізде «керует» делініп жүр (СТМ: Эвен. арән – постель, кровать; һарәнтъ – пользоваться кроватью; др.тюрк. аrаn – скотный двор). Якут тіліндегі «туркэ» (бытырамен ататын мылтық) орыстың «дро)бовик» сөзінен енген делінгенімен негізінде түрктің «тара», «бы(тыра)» сөзі жатыр, т.б.

    Осы кітабымда 3-4 мыңдай түрк негізді орыс сөздерін көрсеткеніммен, бұл сөздерден ондаған мың сөздер туындайтынын жоғарыдағы мысалдардан-ақ байқауға болады. Әзірге зерттеу нәтижелері орыс (славян) тілінің өзіндік этностық негізі жоқ екендігін, сөздерінің басым көпшілігі (татар зеттеушілерінің айтуынша 95 пайызы) түрк тілі негізінде, ал өзгесі грек, латын, түрк тілі арқылы енген парсы, араб сөздерінен құралғанын көрсетіп отыр. Сондай-ақ тұңғыс және орыс тілдеріне ортақ көптеген сөздер ұшырасты.

    Қазіргі орыс зерттеушілері Г.Носковский мен А.Фоменко: «Тюркский язык, вполне вероятно, был простонародным языком наших предков, а русский язык является, скорее всего, разговорным упрощением церковно-славянского языка. Ему наших предков научили в церкви, и он постепенно вытеснил разговорный тюркский язык», — деген пікір айтады («Русь и Рим», 5 том, 99 б). Ал Татарстан зерттеушісі Н.Хусаинов «Орыс тілінің түркі негіздерінің сөздігі» жинағында: «Ерте заманда арнайы тіл маманы (грамматист) түрк тілінен түрлі жолдармен славян тілін құрастырып шығарған», – дейді.

    Айта кетер мәселе – «түрк тіліне араб, парсыдан енген» делінетін сөздер жайы. Әдетте «кірме сөздер» халықтар аралас, көрші тұрғаннан я дін бірлігінен діни кітаптары (кейінгі 1-2 ғасырда ғылыми терминдер) арқылы енетіні белгілі. Көптеген «түрк тіліне араб, парсыдан енген» делінетін сөздердің (нышан, сурет, қожа, стан, бақи, дос, иман, амал, сақи, өмір, хасан, халық, ғылым, мал, арам, запа, сахара, залым, т.с.с.) алтай тілдері тобына жататын, мұсылман діні бармаған тұңғыс-манжұр тілдерінде болуы – осы сөздердің, керсінше, түрктерден парсы мен арабтарға енгенін байқатса керек. Тарихтағы оқиғалар да осылай болғандығына дәлел. Парсылар да, арабтар да дінін таратқанымен Түркістан жерінде тұрақтамаған. Ал Х ғасырда Арал теңізі өңірінен қозғалған оғыз түрктерінің Иерусалимге дейін барғаны, ХІІ ғасыр аяғында Хорезм империясының батыс шекарасы Иракка шейін созылғаны, ХІІІ ғасыр басында Шыңғыз хан әскері Мысыр мен Византия шекарасына ат басын тірегені

    26

    белгілі. Парсылар тек бес ғасырдан соң (1510 ж. Герат қаласы маңында Мұхаммед Шайбани қазасынан соң) түрктерден құтылса, ал арабтар 1918 жылы ғана ағылшындардың жәрдемімен Осман империясынан тәуелсіздігін алғаны белгілі. Мәдинә қаласындағы Мұхаммед пайғамбар жерленген мешітті ұлғайтып, қабырғаларын қай түрк сұлтаны қай жылы салдырғаны сол құрылыстарда жазулы тұр. Сондықтан бұрынғы «түрк тіліне бәлен халықтан енген» деген сөздер де қайта зерттеуді қажет етеді.

    Сондай-ақ түрктің «кіріт» сөзіне (М.Қашқари: KIRIT ключ (І т. 357); KIRITLӘ закрывать: qapuү kiritladi – дверь заперли (МК ІІІ т. 345) «за» қосымшасы (приставка) арқылы орыстың «закрыть» сөзі пайда болса, ал осы сөзбен мағыналас «запереть» сөзіндегі «за» еш қосымша емес, «зап» – түрктің «жап» сөзі; «Нельзя» сөзіндегі «не» приставка саналып, «льзя» түбірінің қандай мағына беретінін іздеп те орыс филологтары талайдан бастарын қатырып жүр. Шын мәнінде «нельзя» – сөздің түбірі. Ол эвенк тіліндегі «эңэзэ», қазақтың «меңзе» сөзі (СТМ сөздігі: ЭҢЭЗЭ запрет (нельзя!) (Эвенк.): говорить иносказательно).

    Түрктің «қопар» сөзінен пайда болған орыс тіліндегі «копать», ыдыстың тығынын алу, қопару мағынасындағы «откупорить» сөзімен келіселік. Ал ыдысты тығындауды «закупорить» деп, «қопару» мағынасына қері әрекетке де «қопару» сөзін пайдаланған… Зерттеу барысында мұндай мысалдар көптеп кездесті. Сондықтан жалпы орыс тілі ғылымына қатысты қалыптасқан көп қағидалар да қайта зерттуді қажет етеді екен.

    Тіл бірлігін ескерсек, Геродот жазғандай скифтер (славяндар) де, В.Белинский айтқандай угро-финндер (орыстар) де Европа шығысына Азиядан (Тұраннан) барған деген тұжырым жасауға болады. (Мұндай тұжырым этрус сөздерінің неліктен түрк, славян, орыс сөздеріне бірдей ұқсайтынын түсіндіре алады). Тек скифтер Европаға Каспий теңізінің оңтүстігін айналып, Геродот айтқандай «Аракс өзенін өтіп келсе», ал угро-финндар Азиядан (Сібірден) Каспийдің солтүстігімен барған сыңайлы. Мұны орыс тіліндегі тұңғұс сөздерінен аңғаруға болады.

    Қазақстандық зерттеуші В.Сухов: «Если ставить вопрос о едином древнем этническом и языковом корне тюрок и славян, то таковым мог быть только древний этнос – динлин. Южнославянская группа племен так же, как и восточнославянская, являлись потомками одного древнего народа – сибиров-савиров, который в свою оче27

    редь являлся потомком древнего сибирского народа – динлин», – деп жазады. Динлин мәселесіне орыс ғалымдары көптеген зерттеулер арнаған. «Источники недвумысленно подчеркивают кочевой хозяйственно-культурный тип и тюркоязычие динлинов», – дейді «Википедия».

     

    Динлин нәсіліне ғалымдар Орталық Азияның көне төрт халқын жатқызып, осы қатарда Енисей қырғыздарын, Солтүстік Тянь-Шаньда тұратын үйсіндерді, сондай-ақ баегуді (байергу) атайды. Қырғыз бен Үйсін атаулары баршамызға жақсы белгілі. Ал баегу тайпасын бүгінгі тарихшыларымыз бірде Қорқыттың руы баятпен, бірде көне Қияттың Ергенеқонда болып шыққан баяут руымен шатастыруда. Шәкерім «Шежіресінде» баергуді (дыбысталу ұқсастығына орай болса керек) «бай арғын» сөзі деген болжам айтады. Баегу тайпасы жайы Көлтегін, Тоныкөк ескерткіштерінде жазылған. Көтеріліс кезінде түрк қағаны Қапағанды өлтірген осы баегулер деген деректер бар.

    Ресей зерттеушісі А.Бушков «Чингисхан: Неизвестная Азия» кітабында орыстардың мінезін, кейбір дәстүрін, тұрмысын түрк халықтарымен салыстыра келе: «Гунны, настолько известно – несомненные тюрки, пришедшие из Центральной Азии. А следовательно, можно слагательные преспокойнейшим образом поменять: если имеются веские основания считать, что гунны-тюрки – это славяне, то остается всего один шаг до логического завершения: славяне – это тюрки», – деген тұжырым жасайды (144 б.).

    (Гередот пен Рашид ад-Дин еңбектеріндегі деректер ықылым замандарда Тұраннан (Түркістаннан) батысқа ауған түрктердің бір бөлігін гректер «скиф» деп, ал шығысқа ауған түрктерді қытайлар «сюңну» (хунну, ғұн) атағанын көрсетеді. Ал «славян жеріне» келген ғұндар 155-158 жылдарда қытай әскері мен сәнбиліктер қолбасшысы Таңшықайдан ығысып, Жайық пен Еділ өзендері өңіріне қоныс аударып, өсіп-өніп, 448 жылы Еділ ( Аттила) қағанның басқаруымен Рим империясына соғысуға аттанған шығыс түрктерінің бір бөлігі болатын. Енді бір бөлік хуннулар (көне Қияттар) Ергенеқонда жан сауғалап (Шыңғыз хан аталары), ал өзге хуннулар сәнбилерге өз еркімен бағынып, сол ІІ ғасырдан шығыс түрктері «татар» атанғанын «Ғасырларға жалғасқан жаңсақтық» атты кітабымда жазғанмын).

    Бағзы замандарда түрктер мен славяндардың тілдік, этникалық тамыры ортақ болғандығы туралы қазірде біршама айтыла бастады. Қазақ зерттеушісі Қайрат Закирьянов: «Что греха таить, совре28

    менное российское общество стремится приобщится к европейской жизни. Однако Европа Россию как европейскую державу не воспринимает, не оттого, что она недостойна этого – у нее свое, особенное место», – деп жазады (К.Закирьянов. «Под знаком волка: тюркская рапсодия», Алматы, 2012).

    Батыс Европаның бірнеше ұлты, әсіресе венгрлер, Үшінші Рейх кезінде өздерін «арийлық» санаған немістер де өздерінің шығу тегін зерттеуде Азия шығысына назар аударғаны белгілі. Ал олардан әлдеқайда Азияға жақын орналасқан орыс халқы болса өз тамырын тек Европадан іздеумен келеді. Тіпті өз ғалымдарының «Игорь полкы…» шығармасынан тапқан түрк сөздерін де әр саққа жүгіртіп, нәтижесінде осы шығарманың аудармасы мәселесінде лингвистер әлі де бір тұжырымға келе алмай отыр.

    Осындай себептен мен бұрынғы зерттеушілердей ойыма келген кез-келген түрк негізді орыс сөздерін бұл кітабыма енгізбедім. Орыс тіліндегі «устав» сөзі қазақша «ұстаным» сөзіне келетінін, «моли, молить» сөзі «мөлию», «каркас» – қаңқасы екен» деп мыңдаған сөздерді тізуді мақсат етпедім. Тек орыс ғалымдары (КСРО Ғылым академиясы) өздері шығарған «Древнетюркский словарь» жинағының ішіндегі көзіме түскен орыс (славян) сөздерін теріп алып, «қазақша бұл сөз мынадай» деген қысқа ғана түсінік жазып ұсынып отырмын. Оқып шыққаннан соң әр адам орыс халқының қайдан пайда болғанын өзі пайымдай жатар.

    Түрк пен славян тілдеріндегі ұқсастық орыстарға ХІІІ-ХV ғасырларда Алтын Орда иелік еткен кезеңде енген деген қате пікір тумауы үшін кітапқа Мәңгі ел мемлекеті түгіл, Шыңғыз хан дүниеге келместен ертеде – VІІІ-ХІІ ғасырлардағы көне түрк жазба ескерткіштерінен ғана мысалдар алынды.

    «Древнетюркский словарь» жинағында кездеспейтін, алайда дыбысталуы да, мағынасы да түрк және орыс (славян) тілдерінде (және тұңұс) бірдей сөздердің бірқатарын көрсету үшін «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» жинағынан мысалдар келтірілді. Сондай-ақ «Қосымша» тарауда тек тұңғұс пен орыс тілдеріне ортақ (түрк тілінде кездеспейтін) сөздерді жеке көрсеттік. Осы кітабыма зерттеу нысаны ретінде пайдаланылған КСРО ҒА шығарған екі жинақтағы мысалдар орыс тілінде болғандықтан аударылмай берілді.

    29

    Слова русского языка с тюркскими основами.Орыс тіліндегі түрк негізді сөздерА*

    АБРИКОС

    ДТС: ERÜK слива, урюк (МК І 318).

    ** ДТ ерүк; Каз. өрік; Рус. (абрик)ос, урюк.

    АГАТ

    ДТС: AҮІ драгоценность: qazina uzasa kümüş ham aүi – да увеличатся (букв. удлинятся) в казне серебро и драгоценности (QВН 7412).

    ** ДТ ағы; Каз. л(ағы)л, (ақы)қ; Рус. агат, б(огат)ый др(аго)ценность, дор(ого).

    АГИТАЦИЯ

    ДТС : ӨGІТ, ӨGÜТ побуд.от өg-: совет, наставление: өgütügә kөrә qildi – он поступил согласно его совету (ЛОК 376);

    ** ДТ өгіт, өгүт; Каз. үгіт; Рус.(агит)ация, (агит)ировать.

    АГОНИЯ

    ДТС: АҮNА (аүіnа) валяться, биться, содрогаться, метаться: еlік кülmüz ojnar siүun munүaq aүnar jorir ter kezә – маралы, олени и ланки, бродят чтобы поваляться (QВН 1413); AҮNAT побуд. от aүna-: дать поваляться: ol atin topraqqa aүnatti – он дал своему коню поваляться на земле (МК 13710).

    **ДТ ағына, ағнат; Каз. ауна, аунат; Рус.агония.

    АД

    ДТС: ADA бедствие; опасность; несчастье: bu adatin ozүuluq joluң oruquң kөzünmәz – не видно путей спасения для тебя от это*

    Примечание:

    Всвязи с тех.возможностями компьютера некоторые буквы текста ДТС заменены (см. «Алфавит примененный автором для текста из ДТС»); В скобках курсивом написаны уточнении; (Эвен.) или Каз. – этническое принадлежность слово; знак * – дополнительные или альтернативные примеры; ** – комментарии автора.

    30

    го бедствия (ТТ І 90); ADAQ бедствовать, подвергаться опасности

    (Suv 9014); ADALA причинять беду, бедствие (TT VII 3811).

    **ДТ ада; Каз. ада болды – остаться без ничего; Рус. ад (преисподня). (См. беда, бедолага).

    АИР

    ДТС: EGIR бот. аир болотный: egir bolsa er өlmәs – будет аир, мужчина не умрет (МК І 54). ** ДТ егір; Рус. аир.

    АЙВА

    ДТС: AVJA — бот. айва (МК І 114).

    ** ДТ авйа; Каз. миуа; Рус. айва.

    АЙДА!

    СТМ: ҺАДА (әда) стадо (Эвенк.). **Каз. айда – погонять; айдамақ; Рус. айда! (пошли!), г(айду)к, г(айдамак), ст(адо).

    АКСЕЛЬБАНТ

    1. ДТС: AQSIRAQ беловатый: aqsiraq ordu өrgin anta etitdim – там я распорядился устроить свой беловатый дворец и трон (МЧ В8).

    **ДТ ақсырақ; Каз. ақшыл, ақшылырақ – беловатый;

    2. ДТ См. бант – привязать, Каз.байладым, бантым; ақшыл+бант – беловатый бант; Рус. аксельбант.

    АЛЧНЫЙ (алчущие)

    ДТС: AL брать, взять, принимать: elig aldi açti oqidi bitig – правитель взял письмо, развернул, прочитал (QВН 1227); ДТС:SALІҮ налог (USp 28).

    СТМ : ДАЛГЪС ненасытный, алчный (Эвен.); п.мо.dolүunçuү — жадный, алчный.

    **ДТ ал; с(алығ; Каз. ал, алушы, алғыш – берущий;Калм. алач – убийца; Рус. алчный, алчущие, алкать. (См. св(олоч).

    АЛЫЙ

    ДТС: AL алый, ярко-красный, светло-красный; оранжевый: jasil kөk sariү al aүi ton kedip – надев зеленые, голубые, желтые и алые шелковые халаты (QВН 1662);

    СТМ: Ң(УЛЕН`Э алый (Эвен.). п.мо.ulaүаn алый, красный (Улан-Батор).

    **ДТ ал; Каз. алқызыл, алқоңыр, алқара көк; Рус. алый, алеет, алеть.

    31

    АЛЬПЫ (горы) (альпинизм)

    ДТС: АLР трудный, тяжкий: jujqa qalin bolsar toplaүuluq alp – когда тонкое становится массивным, трудно скомкать (Тон13).

    **ДТ алп; Каз. алып – глыба, громадный, массивный; Рус. Альпы (горы), альпинизм, альпинист; (глыб)а.

    АЛЫЧА (бот.)

    ДТС: ALUÇ бот.алыча (МК І 122).

    ** ДТ. алуч; Каз.алша; Рус. алыча.

    АМБАР

    СТМ: АМПАР (Эвенк.) < Як.- амбар; Тур.- амбар; Аз.- анбар (См. тамбур, веранда).

    АМУР (любовь)

    ДТС: АМІR любить (ТТ ІІІ98); АМІRАN – возвр.от amra- любить: өtrü ertiңü amranu meniң atamin ataju oqidi – потом он, преисполнившись любовью, позвал, называя меня по имени (Маn ІІІ 2312);

    ** ДТ амыр, амыран; Каз.емірен (емірену, тамыр болу); Рус. амур (Италь. «л аморе»).

    АНТЫ (название племени)

    ДТС: AND (аnt) – присяга, клятва (МК І 42).

    СМТ: АНДА п.мо.anda — друг, побратим.

    ** Каз. ант – клятва; Рус. Анты, анти. (В.В.Мавроди: «Сами себя антами славяне Восточной Европы не называли. В тюркских языках ант означало союзник, «принесший клятву верности». Не стало аваров, не стало и их «союзных» славян, носивших это тюркское название». (Книга «Происхождение русского народа»).

    АПТЕКА

    ДТС: ОТАÇI лекарь (МК І 299); ОТАТ, ОТАLА лечить, исцелять: baxilliq otalap onulmaz ig ol – скупость – неизлечимая болезнь (Юг А253).

    СТМ: ҺАПТАЙ (аптәк) знахарь, колдун (Як.); Бур. абтайхүн — волшебник.

    **ДТ отачы, отала; Каз. оташы – лекарь; Рус. аптека.

    АРИЙ

    ДТС: АRІ, АRІҮ 1. чистый, незагрязненный: buruni ariү jup – чисто

    32

    промыв нос (Rасһ І132); 2. перен. нравственно безупречный, благородный, порядочный, непорочный: ariү uduti jeg – стыд благородных хорош (Тон37).

    ** ДТ ары, арығ; Каз. арлы – совестливый; арыл, арулау – очищаться, избавляться; арыс – благородный; Рус. арий, ариец; благ(оро)дный.

    АРКА

    ДТС:ӨRКÜ горб верблюда (МК І 129);

    СТМ:НОКЧ(ЭРГЭ) согнуться, сгорбиться (Эвенк.).

    ** ДТөрку.Каз. өркеш; арқа; Рус. арка (архитектура). (См. горб).

    АРКАН

    ДТС: ӨRGÄN канат, толстая веревка: өrgәn өrildi – аркан был сплетен (МК І 195).

    СТМ: АРГИ веревка (Як.).УРҒАН аркан (Ма.) < п.мо. urүа.

    ** ДТ өргән; Каз. өру, өрген – плетенный; Рус.аркан. (См. канатная; веревка).

    АРТАЧИТЬСЯ

    ДТС: АRТ задняя сторона чего-л (МК І 42).

    **ДТ арт; Каз. арт, артқа – назад; Рус. (арт)ачиться (пятиться назад).

    АРТЕЛЬ

    ДТС: ORTAQ компаньон, друг: ortaq bolup bilisti – он стал компаньоном (МК ІІІ 71).

    **ДТ ортақ; Каз. (орта)қ – общее; Рус. (арте)ль.

    АРХАР

    ДТС: ARQAR архар: arqar jetәr – догонит архара (МК І 421);

    **ДТ арқар; Каз.арқар; Рус. архар.

    АРШИН

    ДТС:ARILA отмерять:bu sati bөzni tükәl sanap arilap berdim – эту ткань, предназначен-ную для продажи я, сполна сосчитав, отмерил (МБ 27); QARILA измерять, мерить (МК ІІІ 324); QARIS пядь (мера длины) (МК І 369).

    ** ДТ арыла, қарыла; Каз.аршын,қ(арыла), қарыста;Рус. ар, аршин, м(ера), м(ерь), м(ерила), м(ерил), чрез(мер)но.

    33

    АРЫК

    ДТС: ARIQ ручей, арык: er ariq qazdi – мужчина прокопал арык

    (МК ІІ 10).

    ** ДТ арық; Каз.арық. Рус. арык; а(рык). (См. рек)а, речка, ручей).

    АС (летчик ас)

    ДТС:AŞNU раньше, сперва, вначале: men andan aşnu keldim – я пришел раньше его (МКІ 130); AŞUN 1. опережать; 2. перейти; 3. превосходить: ol mendin aşundi – он меня опередил (МҚ І 202).

    ** ДТ ашұн, ашнұ; Каз. ас, асқан, озған; Рус. ас (летчик ас); АЗ — первая буква в алфавите; (См. н(ачало — Алаш).

    АТАРА (отара)

    ДТС: ОТҮАR, ОТLA пасти: ol at otүardi – он пас лошадь (МК І 225); ОТ трава, зелень: оt өndі – трава выросла (МК І 35).

    **ДТ отғар, отла; Каз. отар – стада овец (в прошлом в значении «пастбища»).Рус. атара, отара; от метат. «трава».

    АТЛАС (ткань)

    ДТС: ATLAS атлас: qali kejsәң atlas unutma bөzüң – коли ты носишь атлас, не забывай про бязь (Юг В354).

    ** ДТ атлас; Каз.атлас; Рус. атлас.

    АТЛАС (игральные карты)

    ДТС: ATLAŞ играть в азартную игру, поставив на кон коня: ol meniң birlә oq atti atlaşu – он состязался со мной в стрельбе, поставив на кон коня (МК ІІ 226).

    Данный пример показывает, что игральные и географические карты называть «атлас» произошли от тюркского слово «атлаш» – ставить на кон коня. Похожие примеры из ДТС: ALTUNLAŞ ставить на кон золото: ojnadim altunlaşu – я играл, поставив на кон золото (МК ІІ 114); EVLAŞ (ев,еб – дом) ставить на кон дом: ol beg birla evlaşti ojnar – он, играя с беком в азартную игру, ставил на кон дом (МК І 240); JARIQLAŞ ставить на кон кольчугу: aniң birlә ojnadi jariqlaşu – он состязался и ставил на кон кольчугу (МК ІІ 258); QIZLAŞ – ставить на кон девушку, разыгрывать девушку (наложницу) (МК ІІ 221).

    **Каз. ат сал – ставить на кон коня; алтын сал – ставить на кон золото, и т.д.(«лас» – от метатезы слово «сал» (ставить, положить).

    34

    АУТ

    ДТМ:AҮTARIL страд. от аүtаr-: перевернуться, опрокинуться: tәңri topinar qorqinçiү jel turur kemi aүtarilur өlür – небо нахмурится, поднимется страшный ветер, корабль перевернется и погибнет (КР 183).

    **ДТ (ағт)арыл; Каз. (ақт)арыл, (ауд)арыл, ауытқу; Рус. аут.

    АХАТЬ-ОХАТЬ

    ДТС: AHLA глубоко (тяжело) дышать: er ahladi – мужчина тяжело дышал (МК 49316).

    **ДТ аһла; Каз. аһлау-уһлеу; Рус. ахать, охать.

    Б

    БАБА

    ДТС:ВАВА (ata) отец: ançulaju amrar erti sizni tөzügü anasin babasin oүlani sevәrçә – все они так любили тебя, как дети любят своих мать и отца (ТТ ІІІ98).

    **ДТ баба.Каз.баба, ата – дед, предок (муж.р); Рус. баба, бабушка (жен.р.).

    БАБКА (лапы)

    СТМ: БЭБЭКИ лапа (Эвенк.); Як.барбәхай — бабка.

    **Каз. бақай, бармақ, кішкентай бөбек; Рус. бабки.

    БАГАЖ

    СТМ:ТАСАҒАС груз (Як.).

    **Каз. тасы – таскать; Рус. таскать, б(агаж), тяжесть.

    БАДЬЯН (бот.)

    ДТС: BADIJAN анис китайский, бадьян: badijanni jarip – расщепив бадьян (Rach I48).

    **ДТ бадыйан; Рус. бадьян.

    БАЗА

    СТМ: БАЖА приготовить (Сол); п.мо.baжaүa — приготовлять; монг.базаа – запасать, заготовлять.

    **Рус. база, базар; Каз. базар;

    35

    БАЙКАЛ

    СМТ: БАJҒАЛ море, океан (Як.).

    ** Каз. бай – богатый, обильный; көл – озеро; бай+көл; Рус. Байкал;

    БАЛАГАН

    СМТ: БАЛАҒАН жилище (Эвенк.); п.мо.balүasun город.

    ** Каз. балқ; Баласағұн – город Х-ХV вв.; балаған; Рус. балаган.

    БАЛАМУТ

    СМТ: БАЛАМАТ взбалмошенный (Як.).

    **Рус. баламут, взбалмошенный.

    БАНТ

    ДТС:BAN – возвр.от ba-: повязать, привязать себе: altunliү kesig belimkә bantim – я повязал золотой колчан себе на поясницу (Е 105).

    ** ДТ бантым; Каз. байладым – повязать; Рус. бант, бантик.

    БАРАК

    ДТС: BARQ здание, сооружение: anara dinçiү barq jaraturtim – я поручил им построить особое здание (КТм12).

    **ДТ барқ; Рус. барак.

    БАРАН

    СМТ: БЕРАНКИ овца (Эвенк. (Ткм); п. мо. biraүu; др.тюрк.bozaүu. **Рус. баран.

    БАРС

    ДТС: BARS тигр: barsiү kөkmәkig өlürmәdim – я не убивал тигров и ланей (Е 1110).

    **ДТ барс; Каз. барыс; Рус. барс.

    БАРСУК

    ДТС: BORSUQ барсук (МК ІІІ 417).

    **ДТ борсұқ; Каз. борсық; Рус. барсук.

    БАРЫШ

    ДТС:BULUŞ приобретение, выгода, барыш (МК І 367).

    СМТ: БАРЫС прибыль, приносить барыш (Як.).

    36

    ** ДТ. бұлұш; Каз. пұл? алу, алыс?; Рус. барыш, барыга. (См. получ)ить, получ)ка).

    БАСКАК

    ДТС : BASІҮ вид подати (USp 915).

    **ДТ басығ; Рус. Баскаков (имя), от «басығақ» — собиратель налога в империи Менгу ел (монгол).

    БАСМАЧ

    ДТС: BASIMÇI угнетатель, тиран: qajusi basimçi өlütçi qiriq – другие – угнетатели, убийцы, разорители (QBN 1346).

    **ДТ басымчы; Каз. басмашы, басқыншы – захватчик; Рус. басмач, басмачество.

    БАТМАН

    ДТС: BATMAN мера веса (МК 2233): iki batman et – два батмана мяса (USp 915).

    **ДТ батман; Каз. батпан; Рус. батман.

    БАХИЛА

    ДТС:BAYLA привязывать:ol otuң baүladi – он связял дров (МК 5724).

    **ДТ бағла; Каз. байла – привязать, связать. Рус. бахила. (См. бант).

    БАШМАК

    ДТС:BAŞMАQ башмак (МК 19010).

    **ДТ башмақ – от «бас» — наступать; Каз. башмақ – обувь; Рус. башмак.

    БАШНЯ

    ДТС:BAŞ голова, верхушка:tаүlаr başі іlәrdі – показались вершины гор (МК 9911).

    ** ДТ баш; Каз. басына – на верх; Рус. башня.

    БАЮ-БАЮ

    ДТС: BALU (balu balu) баю-баю (при усыплении младенца) (МҚ 54717).

    ** ДТ балу балу; Рус. баю-баю.

    БАЯН

    ДТС:BAJAN (араб.) содержание, разъяснение: jana bu kitabniң bәjani ajur – еще говорит о содержании этой книги (QВК 74).

    37

    **ДТ бәйан; Каз. баяндау – сказывать; Рус. Баян-сказитель; Муз.инструмент «Баян».

    СТМ: БАJАН богатый (п.мо.); др.тюрк. bаj богатый.

    **Каз. бай – богатый; баянды – надежный.

    БЕДА

    ДТС: ADA бедствие; опасность; несчастье: bu adatin ozүuluq joluң oruquң kөzünmәz – не видно путей спасения для тебя от этого бедствия (ТТ І 90);

    ** ДТ ада. Каз. ада, адала, бәле?; Рус. б(еда, бедолага, бедный.

    БЕДРО

    ДТС: BUT бедро (МК ІІІ 120);

    **ДТ бұт; Каз. бұт. Рус. (бед)ро.

    БЕЖАТЬ (бег)

    ДТС: ВЕZ дрожать, трепетать: er tumliүdin bezdi – мужчина дрожал от холода (МК 26717).

    **ДТ без; Каз. безгек – (мед.) малярия; безді – бежал (от страха); Рус. беж)ать, бег)ать, бег. (См. бздеть, забздел).

    БЕЖЕВЫЙ

    ДТС: BОZ серый: bоz bulit – серое облако (ТһS ІІ81).

    **ДТ боз; Каз. боз; Рус. (беж)евый.

    БЕЛЕЕТ (белый)

    ДТС: BULUТ облако (МК ІІІ 39).

    *СТМ: ЭГ(УЛЭТ)У АЛХА пегий (о лошади с багровыми пятнами в виде облаков) (Ма.); п.мо.egulen 1.облако; 2. бельмо; монг. үүлт – облачный; с бельмом.

    **ДТ бұлұт; Каз. бұлт – облако; Рус. о(бла)ко, белеть, белеет, белый, бельмо. (См. плыт, флот).

    БЕРЕГ

    СТМ: ЕРІГ берег, обрыв, яр (п.мо.): erіg берег; др.тюрк.jаr — яр.

    ЭРГИ сторона, бок, край (Ма.); п.мо. еrgі берег, обрыв; Монг.эрэг.

    **Каз. ірге, арғы – бок, сторона; жар – яр; Рус. б(ерег.

    38

    БЕРИ

    ДТС:BER давать, вручать, даровать: qizimin qalinsiz bertim – своих дочерей я выдал замуж без выкупа (Е 747); BERGÜÇI: kentu barүaj tamuqa udu eltkaj bergüçig – сами попадут в ад и поведут за собой дающих милостыню (Маn ІІІ 297).

    СТМ: БАРІ брать (п.мо);БЭРИН поддаться (Эвенк. < Як.)..

    ** ДТ бер, бергучі; Каз. бер, беру, берінді, беруші; Рус. бери, (берущи)й, (вручи)ть, (Берен)деево царство.

    БЕРЕЧЬ

    ДТС: BERКLÄ беречь: ol tavarin berklәdi – он берег свой товар

    (МҚ 63516).

    **ДТ берклә; Рус. беречь,оберег; Каз. берікте (бекемде).

    БЕРЛОГА

    СТМ: СУРУ пещера (Эвенк.); Эвен.һөр, өр – пещера, берлога.

    **Каз. ұра – нора; ор, көр; Рус. пещ(ера, б(ерло)га.

    БЕС (бесы)

    СТМ: АБАСЫ злой дух(Эвенк) < Як. а(басы.

    **Каз. ал(басты; Рус. бес, бесы, бестия, беситься,бешеный.

    БЕСЕДА

    ДТС: BIÇA четко, определенно: toqularni saju ataju biçә – (расскажи) о церемониях, перечисляя их и четко называя (QBN 29011).

    **ДТ бічә; Каз. тілін безеу, безеді, бөсу? Рус. беседа.

    БЗДЕТЬ См. бежать.

    БИЛЕТ

    СТМ: БЭЛЛЭІ амулет (Эвенк.) < Як.; п.мо.belge знак.

    **Каз. белгі – знак; Рус. билет, бирка, брелок. (От метатезы «бирк)а» – герб).

    БИТЬ

    ДТС: BITLÄ искать (~ бить) насекомых: er bit bitlәdi – мужчина бил насекомых (МК 57117).

    ** ДТ бітлә; Каз. битте (битті өлтіру); Рус. бить, убить, убит, бил, битва, и.др.

    39

    *БУТ бить, ломать, колоть (Эвен.бутак, бутар.); п.мо.buta – разбить.

    **Каз. (бұт)ау – колоть ветки (дрова); Рус. бить, битва, убить).

    БИЧЬ (бичевать)

    СТМ: БИЧИ плеть (Ульч. от Рус.бичь.(?).

    **Каз. піш – резать; пышақ – нож; (См. пиши, п.мо.biçig ); Рус. бичь, бичевать, самобичевание.

    БЛАГОДАРИТЬ

    СТМ: АГДА благодарить (Орок); Нан., Ма. ақда – доверять, надеяться.

    **Каз. (сенімді) ақта; Рус. бл(агода)рить, благодать.

    БЛАГОСЛОВИТЬ

    ДТС: АLQIŞ благославлять: begkә alqiş aldaşti – беку была воздана хвала ( МК І 249).

    СТМ: АЛГА благославлять (Эвенк.); < Як.алғыс – благославлять.

    **Каз. алғыс; от метат. Рус. б(лагос)ловить, б(лаго).

    БЛЕЯТЬ

    ДТС: BELÄ блеять (об овцах): qojun belәdi – овца заблеяла (МК 5638).

    **ДТ белә. Рус. блеять.

    БЛЕСК

    СТМ: ГИ(ЛБЭ) блеск, заблестеть (Урм.); п.мо.gilbelze блестеть; Бур. (гила)гар – гладкий, глянцевый; Як.кылбағыр, (қіл)бар – блестящий.

    **Каз. (жылт)ыр; п.мо.gil(belz)e; Рус. блеск. (См. (гла)дкий,

    (гля)нцевый).

    БЛОХА

    ДТС: ВÜRGÄ блоха (МК І 427). **ДТ бүргә; Каз. бүрге; Рус. блоха.

    БЛЮДО

    СТМ: БЯЛА блюдо (Бур.). ** Каз. пиала; Рус. блюдо, блюдце.

    БОГ

    ДТС: BӨGÜ мудрый (МК ІІІ 228); BӨGÜN уразуметь, познавать, постигать (ТТ ІІІ 143); BӨGTÄG – благодать, божественная по40

    мощь: bөgtәg qilur biz – мы совершаем добро и благодать (Chuast L142).

    СТМ: БОГДА п.мо.bogdә 1.святой; 2. верховный; монг.богд.

    ** ДТ бөгү; Рус. бог.

    БОГАТЫЙ

    ДТС: BAJ, BAJAҮUT богатый: bajaүutlar oүusinta toүmaqi bolur – ему будет суждено родиться в касте богатых (Uig II 3637).

    **ДТ бай, байағұт; Каз. бай, баяуыт; Рус. богат)ый.

    БОГАТЫРЬ

    ДТС : BAҮATUR имя собст. и титул. – богатырь.

    СТМ: БАГАДИ богатырь (Эвенк.Чмк.); Сол. бәтар;п.мо. baүatur; др.тюрк. batur.

    **ДТ бағатұр; Каз. баһадұр, батыр; Рус. богатырь.

    БОДРЫЙ

    ДТС:ODUY бодрый: baliq oduү – рыба бодрствует (КР 172).

    **ДТ одұғ. Рус. бодрый. Каз. ояу.

    * СТМ: ЭДЭР бодрый (п.мо.):еdеr; Як.әдәр – юноша, отрок. (См. отрок).

    БОК

    ДТС: BIQIN бок (МК 20110): biqin üzә isirsar tavar kirür – если (мышь) изгрызет бока (у одежды), поступит товар (прибыль)

    (ТТ VII 3616).

    **ДТ бықын, от слога «бық» Рус. бок; Каз. мық)ын, (бөк)се.

    СТМ:БӨК)АН бедро (Эвенк.).

    СТМ:БУК)СУ зад (Эвенк. <мо.); п.мо.bөgse зад.

    СТМ:ДЭ(БЭХИ бок, таз (Сол.);

    БОЛВАН

    ДТС: ВАLВАL балбал, ритуальный камень, символизирующий человека: baz qaүaniү balbal tikmiş – поставил балбал Баз-кагану (КТ16).

    ** ДТ балбал; Каз. балбал; Рус. болван.

    *СТМ:БАЛБАН окоченеть, замерзнуть (Нан.).

    БОЛОТА

    ДТС: BALÇIQ: balçiq baliq парн. ил и грязь: balçiq baliq juүrulur – скапливаются ил и грязь (МК 12917).

    41

    СТМ: БОЛАҢИР грязь (болотная) (Эвенк.) – мо; п.мо.bulan(gir) грязь.

    **ДТ балчық; Каз. бал)шық; Рус. боло)та.

    БОЛЬ (болеть, больной)

    ДТС: ВÜКÜL страд.от bük: – быт согнутым, сгибаться: butiq büküldi – ветка согнулась (МК ІІ 132).

    **ДТ бүкүл; Каз. бүгіл, бүгілді – согнуться; Рус. боль, болеть, больной, заболеть, больница,и др. (См. «гибель» от метатезы «бүгіл», и «покой»).

    БОРЕЦ

    ДТС: KÜRÄS бороться,сражаться: qiz bilә kürәsmә qisraq birlә jarisma – с девицей не борись, с кобылицей не состязайся (на скачках) (МК І 474);

    *СТМ: БУКУ сильный (Эвенк.); п.мо.bөke борец, силач; др.тюрк. bөga силач, герой, богатырь; Як.бөғөс – силач.

    **ДТ күрәш. Каз. күрес. Рус.борись, борец. (См. от слг. «рәш»: (раз)ить, по(раз)ить, по(раж)ение, с(раж)ение, с(раж)аться.

    БОТЫ (ботинки)

    ДТС : BUT 1.бедро (МК ІІІ 120); 2. нога: qarүa qazqa өtgünsә buti sinur – если ворона станет подражать гусю, она переломает ноги (МК І 254).

    **ДТ бұт; Уйг. бұт, бұты – ноги; Рус. (бед)ро, боты, ботинка, буцы.

    БОЧКА

    СТМ: БУЧУКУН толстый (Эвенк.).< Як.бочихо – ком, колобок. **Каз. жуан; кү(бішік)? Рус. бочка.

    БРАК

    ДТС: BIRIK соединяться, объединяться: iki kөңül birikdi – два сердца соединились (ТТ І136).

    **ДТ бірік; Каз. бірік, бірігу, біріктір – соединять, объединять; Рус. брак, брак)осочетание. (См. су(пруг).

    БРАК (браковать)

    ДТС: BARIQ неясный силуэт, нечетко видимый предмет (МК 2299).

    **ДТ барық; Каз. парық, парқы – силуэт; (силуэт – Каз. сүлдесі, сурет?); Рус. брак)овать, за(брако)ванный. (См. проект).

    42

    БРАНЬ

    СТМ: АБУРА ругать, бранить (Орок.); Ма. абуриңге – ревнивый; <Як. абырыған – сварливость, брань.

    **Каз. айбар, айбарлан; Рус. 1. брань, бранить, обуреваемый? 2. брань (сражение).

    БРАСЛЕТ

    ДТС : ВІLÄZÜК браслет (МК 25811).

    ** ДТ біләзүк; Каз. білезік; Рус. браслет.

    БОРЩЬ

    СТМ: ҺОРЧО крошить мясо (Эвен.).

    **Каз. борша, боршалау; Рус. кроши)ть, харчо, борщь.

    БРЕВНО

    СТМ: БУРЭНЭ лупиться, трескаться (о корке, штукатурке) (Ма.).

    **Каз. бөрене (срубленная высохшее дерево) – бревно; Рус. бревно; Бел. бервяно.

    БРЕЛОК

    СТМ: БАРЕЛАХ амулет (Эвенк.< Як.барылах- лесной дух).

    **Рус. брелок.

    БРИГАДА (бригадир)

    ДТС :BIRIКTÜR – побуд. от birik – соединять, объединять: kөңül til biriktür – объединяй мысли и речь (QBN 3079).

    **ДТ біріктүр; Каз. бірігеді, біріктір – соединять, объединять;

    Рус. бригада, бригадир.

    БРИТВА

    ДТС : BІ лезвие (бритвы) (ТТ VIII A1). bi biçak – нож:qart igkә bi biçakin emlәmiş – язву надо лечить ножом (Rach II 3167).

    ** ДТ бі; Рус. лез(ви)е, (бри)ть, (бри)тва; Каз. піш – резать.

    БРОСИТЬ

    1. ДТС: ELVIR бросать упреки: ol anin juzunә elvirdi – он бросился на него (МК І 226).

    **ДТел(вір); Рус. (бр)ось, бросить.

    2.*СТМ: ҺОСЕ брось! оставь! (Эвенк.); Бур. хойш – прочь!

    43

    **Каз. қойшы! – оставь, брось!Рус. брось! прочь! киш! (вір+һосе – бр+оси)ть.

    БРЮХО

    СТМ: УР живот (Эвенк.); Як.өрөғө – брюхо, чрево, живот.

    ** Каз. қ(ұр)сақ; Рус. брюхо, брюки. (См. чрево).

    БРЫЗГ

    ДТС: BÜRKIR обрызгивать, опрыскивать: abir bürkirar teg tünәrdi qaliq – небо посерело, будто обрызанной амброй (QBK 2906).

    **ДТ бүркір; Каз. бүрк, бүрку – брызгать; Рус. брызг, брызгать, о(прыск)ивать)

    БУГ (лес, и.др.)

    ДТС:BÜК лес (МК І 333).

    ** ДТ бүк.РКС1978.Рус. бук, буковый лес; (дерево).

    СТМ: БУҒА І местность (Эвнек. Урм.); п.мо.büid захолустный (лес).

    **Каз. бүк, бұйығ)ы; Рус. буг; (См. (пог)од)а.

    БУГОР

    ДТС: BUYRIL неровности на наполненном бурдюке (МК І 481).

    **ДТ бұғрыл; Каз. бүгіл, бүкір; Рус. бугор.

    *СТМ: ГҮБEГЕ возвышенность (п.мо.): gübüge бугор;

    *БУҒА бугор (Эвнек. (Урч.).

    БУДИТЬ

    ДТС: ODUN пробуждаться: aj elig udima odun – о правитель, не спи, проснись (QBH 10822).

    **ДТ одұн; Каз. оян, оят; Рус.б(удит)ь.

    БУЗИТЬ

    СТМ:БОЗО барда (Эвенк.); < п.мо. bozu.

    ** Каз. боза; бұзық, бұзу; Рус. бузить (напиться бозы и хулиганить).

    БУКВА (букварь)

    ДТС: BÜK: bük qat парн. тайна, секрет, скрытая сущность: maңa açsu emdi bu sөz bük qati – пусть мне теперь откроют тайну этих слов (QBN 737).

    ** ДТ бүк; Каз. бүк, бүкпе)ле, бұғу – утаить, скрывать; Рус.буква , букварь.

    44

    БУКВАЛЬНО

    СТМ: БУКА вероятно (Як.): бука 1. вероятно, кажется; 2. именно, как раз; букатын – совсем.

    **Каз. мүмкін – вероятно; Рус. буквально.

    БУЛАВА (булат)

    СТМ: БОЛОТ сталь (Эвенк.); п.мо.bolud сталь; Як.болот – булава.

    **Каз. болат; Рус. булат, булава.

    БУЛАНЫЙ

    ДТС:QULA буланый (о масти лошади) (МК ІІІ 233).

    **ДТ құла; Каз. құла; Рус. (була)ный.

    *СТМ: ҺУЛА`АН красный (ср.мо.); п.мо.ulаүаn; ulаүаn mөrі – буланая лошадь.

    БУЛГАКОВ

    ДТС: BULYA перемешивать, смешивать: ol tutmaç bulүadi – он мешал лапшу (МК ІІІ 289); BULYAQ волнение, смятение, смута: tәңri jer bulүaqin üçün – так как небо и земля пришли в смятение (КТ44).

    ** ДТ бұлға; Каз. бұлға; бүлік – бунт; Рус. Булгаков, Булганин (имя).

    БУРАВИТЬ (бурить)

    СТМ: БУРГЭС шило (Эвенк): бурав, сверло; п.мо.burgui; Бур.бургы — сверло; Як.бургас – шило, сверло.

    **Каз. бұрғы, бұрғылау – бурав, буравить; Рус. буравить, бурить.

    БУРАН

    СТМ:БУРГА пурга, вьюга (Эвенк.), Сх., М, Урм.пурга); Ма.буран – буран, мести; п.мо.burүana – вьюжить; Як.бурған, пурған.

    **Каз. боран, борау; Рус. буран, буря, пурга, ураган. ( все от тюрк. «үр, үрген» – дуть).

    БУРДЮК

    ДТС:BIҮRIҮ бурдюк (МК 2328).

    ** ДТ бығрығ; Рус. бурдюк.

    БУРКА

    ДТС: BÜRKÜR закутываться (тучами); BÜRÜN покрываться: uraүut joүurqan büründi – женщина закуталась в одеало (МК ІІ 141).

    45

    СТМ: БУРКИЛЭ покрыть (Эвенк.); п.мо. bürke покрывать.

    ** Каз. бүрке, бүркен – покрывать, окутаться; Рус. бурка.

    БУРЛИТЬ

    СТМ: БУРГИ журчать (Эвенк.); п.мо.bur — бурлить, бурно кипеть; Як.бурулә — журчать. **Рус. бурно, бурлить.

    БУРЫЙ (цвет) .

    СТМ: БУРУЛ серый (Эвенк. < мо.); п.мо.buүural серый, чалый; Як.бурул.

    **Каз. бурыл, бор; Рус. бурый, борный.(См.(про)стой).

    БУСЫ

    ДТС: BOYUZ, BOJIN горло, шея: jilan kendü egrisin bilmas tevә bojnin egri ter – змея не ведает своих изгибов, а шею верблюда называет кривой (МК І 127). BOYМАQ ожерелье (МК І466); BOXSUQ деревянные колодки с отверстиями для шеи и рук, надеваемые на преступников (МК І 465).

    **ДТ боғуз, бойын; бойун сұқ; Каз. мойын; мойын сұқ – мон+шақ; От ДТ «бойұн сұқ» (сунуть шею) Рус. бу+сы.

    БУТЫЛКА

    СТМ: БУТУ бутыль (Сол. < мо.) п.мо.butung сосуд; др.тюрк.butiq.

    **Рус. бутыль, бутылка.

    БУШЕВАТЬ

    ДТС: BUŞI возбужденный, раздраженный: buşi bolma – не будь раздражительным (QBК 674).

    **ДТ бұшы. Рус. бушевать, воз(буж)денный.

    БУЯНИТЬ (буйный)

    СТМ: БУJАК портить, ломать (Як.).

    ДТС: BUZ ломать, разрушать: ebin barqin buzdim – я разрушил их дом, барак (БК34).

    **ДТ бұз; Каз. бұзу – разрушать; бұзық – хулиган. Рус. буйный, буйствовать, буянить. (Ср. пьяный).

    БЫК (бугай)

    ДТС: BUQА бык-производитель: siүir buqa müңrәsür – мычат коровы и быки (МК ІІ 79).

    46

    СТМ: БУКA бык (Эвенк.); п.мо. buxа бык, самец; монг. бух – бык; др. тюрк. buqa бык.

    **ДТ бұқа. Каз. бұқа; Ойр. бух; Рус. бык, бугай.

    БЫЛ

    ДТС: ВОL случиться, происходить, совершаться, быть в наличии, иметься: өgi bolmasa er etümәs isig – если бы у мужчины не было ума, он не смог бы выполнить работу (QBN 1855).

    **ДТ бол; Каз. бол, болу; Рус. был, было.

    БЫЛЬ (былина)

    ДТС: BOLMAQ становление, бытие: bolmaq üçün toүmaq belgürәr – вследствие бытия является рождение (Uig II 63).

    **ДТ болмақ; Каз. бол – быть; болмақ; болған – то, что было; Рус. быль, (былин)а.

    БЫСТРО

    ДТС: TЕRК быстро, скоро: tеrк кеl – приходи быстро (МК І 350);

    TÜR сворачивать:oүuz qaүan qoriүannі türtürdi – Огуз-каган велел свернуть лагерь (ЛОК 174).

    СТМ: ТУРГЭН быстрый (Ма.); п.мо.türgen быстрый, скорый; др.тюрк.terk быстро.

    **ДТ терк. Каз. түру, түре – сворачивать; Рус. быс(тро), (торо)пить,Тургенев (имя).

    БЫТ

    СТМ: БОДО жизнь, быт (Эвенк.); < п.мо.boda предмет, видимый, материальный; др.тюрк. bod существо.

    **Рус. быт, бытовой.

    БЫТЬ

    ДТС: BÜТ завершаться, исполняться; уродиться: ot bütti – трава выросла (МК ІІ 294).

    **ДТ бүт; Каз.біт; Рус. быть, прибыть.

    БЯЗЬ

    ДТС: BӨZ бязь, холст (МК І 49).

    **ДТ бөз.Каз. бөз. Рус. бязь.

    47

    В

    ВАЖНЫЙ

    ДТС: BAŞ 1. голова; 2. ответственность; BAŞLA возглавлять:ol su başladi –он возглавил войско (МК 5723).

    **ДТ баш; Каз. басты – важный, главное (о деле); Рус. важный, неважный. (Ср. келлә – голова, главный).

    ВАЛ (волна)

    СТМ: БОЛЖОН вал (морской воды) (Ма).

    **Каз. жон, жал – гребень, вал (морской воды). Рус. вал, (вол)на?

    ВАЛ (дамба)

    СТМ: ДАЛАҢ насыпь, гряда, вал, дамба; 2. загривок (у лошади).

    (п .мо. dalang).

    **Каз. жал – загривок; жал – дамба; Рус. вал.

    ВАЛИ (валить)

    ДТС:ӨL умереть: iki oүlin birlә өlti – он умер вместе с двумя сыновьями (Е 313); ӨLІ мертвый: өlәktin tirigkә qumaru sөz ol – от мертвых живым достается слово (QBH 7621).

    **ДТ өл, өләк, өлі. Каз.өлі – мертвый; Рус. вали, валить, с(вали).

    СТМ: ВАЛИ убивать; война (Уд. (Хор.Ан.); Эвен.мәча – убитый. **Рус. (вали)ть, (мочи)ть;

    ВАЛУН

    СТМ: ЖАЛТУ камень (большой, круглый, на реке) (Эвенк.).

    **Каз. (жал) тас – вал)ун; Рус. (вал)ун.

    ВАРЯГ

    1. ДТС:OYRI вор, грабитель: oүri erig çubartti – вор раздел мужчину (МК ІІІ 429).

    **ДТ оғры; Каз.ұры; Рус. вор, воры.

    2. ДТС: JAYI враг: taş jaүiү jaүiladim – я воевал с внешними врагами (Е 454).

    **ДТ йағы; Каз. жау; Рус. враг, вр(аги). От ДТ оғры+йағы (Каз. ұры+жау) – варяг.

    48

    ВАРИТЬ

    ДТС:QAYUR (qovur) жарить, калить (МК ІІ 81): saçqa qaүurzun – пусть поджарят на сковороде (Rach ІІ 223).

    ** ДТ қағур, қо(вур); Рус. с(ковор)ода, ско(вород)а, от слг. «вур» – варить; Каз. қуыр. (См. сковорода, кавардак).

    ВАТА

    ДТС: BATATU хлопковая пряжа: batatu birlә tegzim qilip – сделав тампон из хлопковой пряжи (Rach II 22).

    **ДТ батату; Рус. вата; Каз. мақта (мата).

    ВЕДУЩИЙ

    ДТС: ID посылать: tudun jamtariү idtim – я послал туда Тудун-Ямтара (БК40).

    **ДТ ід, ідтім; Рус. иди, идти, веди; Каз. айдаушы (етуші). (См. айда! гайдук).

    ВЕДЬМА

    ДТС: JAD, JADÇI волшебник, заклинатель: lü өntürgüçi jadçi boltumuz ersar – если мы стали заклинателями драконов и волшебниками (ТТ IV A60).

    **ДТ йад, йадчы; Каз. жады, жад)ышы; Рус. (ведь)ма, ведать, вед)ающий, видеть. (См. яд, гад, гадать).

    ВЕЗУЧИЙ

    ДТС: AZIҮ клык, зуб: toңuzuң aziүi sinmis – у кабана сломались клыки (ThS II11);

    **ДТ азығ; Қаз. азу, азулы; Рус. (везу)чий (клыкастый).

    ВЕК

    СТМ: БАЛАНА БАҚИ уже давно, еще раньше, давным-давно (Нан.).

    **Каз. бағана – давно, тогда; бақи – вечность; Рус. век, на(веки.

    ВЕЛИКИЙ

    ДТС: ULUY великий: uluү tәңri aүirladi – великий бог проявил благоволение (МК І 300).

    **ДТ ұлұғ;Рус. велик, великий; Каз. ұлы, ұлық.

    49

    ВЕЕР

    СТМ: ДЭ(ВҮҮР веер, опахало (Монг.); п.мо.debigur.

    **Каз. үр, үрле – дуть, веять ветру; Рус. в(еер), веять.

    ВЕРА (верование)

    ДТС: JORIQ (joruq) образ жизни, поведение: aniң joruqi ne teg –

    каков его образ жизни (МК І 27).

    **ДТ йорық, йоруқ; Каз. жол-жорық – обычай, правила. От «йоры» Рус. вера, верование, верить.

    ВЕРАНДА

    СТМ: АМПАР амбар (Эвенк.) < Як.- амбар; Тур.- амбар; Аз.- анбар.От метатезы слог «ан+бар» в «бар+ан» – веран)да; Рус. амбар, веран)да.

    ВЕРЕВКА

    ДТС: URUQ веревка (МК ІІ 205).

    **ДТ ұрұқ;Рус. в(ерев)ка; Каз. өру, иіру.

    ВЕРЕНИЦА

    СТМ: СУҒУРУТЧУН встать в ряд (Эвенк.)<Як.су(бурутчу) – протяженно, вереницей.

    **Каз. шұ(бырын)ды; Рус. (верен)ица.

    ВЕРНЫЙ (верность, преданный)

    ДТС: BER давать, вручать, даровать: qizimin qalinsiz bertim – своих дочерей я выдал замуж без выкупа (Е 747);

    СТМ: БЕРИН поддаться (Эвенк.<Як);

    **ДТ бер, бергучі; Каз. беріл, берілген; Рус. верн)ый, (Берен)деево царство; от метатезы – пре)даться, предан)ный.

    ВЕРТЕТЬ (вернуться, вращать)

    ДТС:EVRА, EVRUL, EVRІŞ вращать, возвращаться: еr evruldi – мужчина вернулся (МК I 248); EVUR повернуть, поворачивать, обращать: ol tavariү evurdi tevurdi – он пустил товар в оборот

    (МК ІІ 81).

    **ДТ е(вр)үл, е(вүр); Қаз.бұр, бұрыл, кері, үйіру, үйіріс, бұрыс; Рус. вертел, (вращ)ать, п(овер)нуть, вернуть, п(оворач)ивать. (См.бурить, веретено.

    50

    ВЕРТИКАЛЬ

    1.ДТС:ӨRKІ находящийся вверху: өrki kisilәrkә içanүil – остерегайся людей, занимающих высокое положение (ТТ І65).

    *СТМ: УРЭ (уро) гора (Эвенк.); Нан. хурэ – гора.

    **ДТ өргі.Каз. өр, өргі – верхний; Рус. в(ерху), г(ор)а, в(ер)шина, буг(ор), г(ор)батый,

    2. ДТС: ТІК втыкать, ставить (торчком), задирать: baz qaүaniү balbal tikmiş – поставил балбал Баз-кагану (КТ16).

    **ДТ өр+тік; Каз. өр – верх; гор)ка; тік – вер(тик)ально; өр+тік Рус. вер+тик)альный.

    ВЕРХ (вершина)

    ДТС:ӨRKІ находящийся вверху: өrki kisilәrkә icanүil – остерегайся людей, занимающих высокое положение (ТТ І65).

    **ДТ өркі; Каз.өргі; Рус.в(ерху), в(ерх)ний; Каз. өр+шың – вер+шина; (См..(орга)низация, органиизовать).

    ВЕСЕЛЬЕ

    ДТС: SEVIN, SEVINÇ веселье (МК ІІІ 373).

    **ДТ (сев)ін, севінч; От метат. «сев» Рус. (вес)елье, веселый; Каз. сүйін, сүйінші.

    ВЕСИТЬ (вешать, повесить, вешалка, весы)

    ДТС: AS вешать (КР 797); повесить (МҚ І 173); казнить (через повешание) (МҚ І 173); ДТС:ASLIN – страдат. от as-: быть повешенным на чем-либо. (МҚ І 258).

    **ДТ ас; Каз.ас; Рус. веш)ать, по(весь)ить, вес, весы, вешалка,

    и др.

    ВЕСЛА

    ДТС: EŞ, EŞІТ грести, разгребать: ol qajirni eşdi – он греб песок

    (МК І 166).

    **ДТ еш, ешіш, ешіт; Каз. ес, есу (ескек); Рус. гр(ес)ти, в(ёс)ла; *СТМ: Л(ЭСУ взмахивать (Ма.).

    ВЕСНА

    ДТС: JAZ весна: jaziңa oүuzүaru su tasiqdimiz – к весне мы вышли с войском против огузов (КТ б48).

    **ДТ йаз, йазыңа; Рус. (вес)на; Каз. жаз.

    51

    *СТМ: УСИ(Н) пашня, огород (Ма.).

    **Каз. өс – расти, өсімдік – растение; Рус. в(есн)а?

    ВЕСТИ (известия, вестовой)

    ДТС: EŞID, EŞIT слышать: bu sabimin edguti eşid – слушай хорошо эти мои слова (КТ м2). EŞKINÇI вестовой; EŞTUR известить

    (МК І 109).

    **ДТ ешід, ешіт; Каз. есіт; Рус. в(ести), в(ест)овой, из(вестие.

    (См. сл(ушать), уши).

    ВЕТЕР

    ДТС: JELPIR дуть: jel jelpidi – ветер дул (МК ІІІ 93).

    **ДТ йелпір; Қаз. желпір; Рус. ветер, веер.

    ВЕТКА

    ДТС: BUTA обрезать ветку, ветка; (МК ІІІ 337); BUTAQ ветка: men butaq egsәdim – я согнул ветку (МК І 277).

    **ДТ бұта, бұтақ; Каз. бұта, бұтақ; Рус. ветка.

    ВЕЧЕР (вечно, вчера)

    ДТС: KEÇ 1. долго, вечно: uzar keç qalur – тянется долго и останется (неоконченным) (QВН 306). KEÇÄ ночь, поздний вечер: künlәrdәn soң keçәlәrdіn soң jigit boldi – после (многих) дней и ночей он стал юношей (ЛОК 29).

    **ДТ кеч, кеча; Каз. кеш, кеше; Рус. (веч)ер, вечно; от метатезы – вчера. (См. ночь).

    ВЕЩЬ

    ДТС:NEŞNÄ (neң) нечто, вещь (Юг С6).

    **ДТ нешнә; Рус. нечто, вещь.

    ВЗДОР

    ДТС: SANDIRI говорить бессвязно, болтать вздор (МК ІІІ 281).

    **ДТ сандыр)ы;Каз. (сандыр)ақ; Рус. вздор.

    ВЗМЫЛ

    ДТС:OMIL взмывать: kөk qaliq ara omilip – поднимаясь в небеса (Suv 7519).

    **ДТ омыл; Рус. взмыл, взмыть.

    52

    ВЗЯЛ

    ДТС: AL брать, взять, принимать: elig aldi açti oqidi bitig – правитель взял письмо, развернул, прочитал (QВН 1227);

    **ДТ ал; Каз. ал; Рус. вз(ал), бр(ал).

    ВИД

    ДТС: ВІТ лицо, физиономия (ТТ ҮІІ 414);

    СТМ: БАДЭ лицо, вид (Эвен.);п.мо.bajdal состояние, вид, облик; дт.тюрк. bit лицо.

    **ДТ біт; Каз. бет, бітім; Рус. вид. (Не путать с «ведать, видеть»

    от сл. «ведьма»).

    ВИЛЫ (вилка)

    ДТС: IL цеплять, зацаплять: tikәn tonnіү ildi – колючка зацепила шубу (МК І 169); ILІ: ili qapuү – дверь, закрытая на крючек (МК І 192).

    **ДТ іл; Каз. іл, ілу – цеплять; Рус. вилы. (См. улов, лов, улика).

    ВИХОР

    СТМ: ҺОРОІ вершина, макушка, темя (ср.мо.); п.мо.оrоі; Ма.форон – вихор (в волосах), кудри.

    **Каз. орай – темя; Рус. вих(ор).

    ВЛАГА (влажный)

    ДТС: SUVLА смочить водой: er tetik suvladi – мужчина смочил водой глину (МК ІІІ 297).

    *СТМ: УЛА намочить (Эвенк.); Ма. улға.

    **ДТ су(вла);Каз. сула, шыла – намочить;ылғал – влага; Рус. влага, влажный; влагалище?

    ВЛАГАЛИЩЕ

    ДТС: ILIQ (iliqtur) портиться, оскверняться: muni bilsә jaңluq iliqar etuz – если человек усвоит их, он испортит себя (QBN368);

    **ДТ ылық; Каз. ылық, былық – беспорядок, грязь; ылғал – влага; Рус. влаг)алище. (Ср. влага – ылғал).

    * JILIY теплый:jiliү suv – теплая вода (МК І 31, 64).

    ВЛАСТЬ (владеть)

    ДТС: BILAK 1. запястье; предплечье; 2. перен. хватка:qaristuqta esri bilәki kerәk в борьбе нужна хватка тигра (QBK 12311).

    53

    **ДТ біләк; Каз. білек – хватка; билік, биле – вла)деть; Рус. вла)деть, вла)сть, Владимир, Владивосток.

    ВМЕСТЕ

    1.ДТС: JUMYIN все, вместе: qordaj quyu anda uçup jumүin өtәr – там летают пеликаны (?) и лебеди и вместе издают разные звуки (МК ІІІ 240);

    **ДТ йұмғы, йұмғын; Kaз. ұйым – организоватся;

    2. ДТС:JUŞ скопление: bodun juş boldi – народ был в скоплении (теснился) (МК ІІІ 4).

    **ДТ йұш; Каз. ұйыс – скапливаться; От йұм+йуш Рус. (вмес)те

    ВНЕДРИТЬ (недра)

    ДТС: ENDUR (entur) побуд. oт еn: спускать вниз: jel jeltirip endirdi lim sindi – ветер, дуя, наклонил балку, и она сломалась

    (ТТ І 225).

    **ДТ ендүр; Каз. ендір – внедрить; Рус. в(недр)ить, недра.

    ВОДИТЬ (возить)

    ДТС: ӨТ, ӨТКÜR побуд. от өt – проводить, отправлять: ol evgә bitig өtkürdi – он отправил домой письмо (МК І 226).

    **ДТ өт, өткүр; Каз. өт, өту – про(ход)ить; Рус.в(од)ить, пр(оход), про(вод), про(воз), (воз)ить, о(боз).. (См. п(уть), утюг, обоз).

    ВОЖДЬ

    ДТС: QULAVUZ проводник, вожак: bir ança qulavuz – часть из них проводники (QBN 221).

    **ДТ құла(вуз);Рус. (вож)дь, вожак, вожатый, про(вожать).

    *ДТС: BAŞ 1.голова; 2. ответственность; BAŞLA побуд. от baş- глава:ol su başladi –он возглавил войско (МК 5723).

    ** ДТ баш; Каз. бас)шы – глава, вож)ак?

    ВОЖДЕЛЕНИЕ (жаждать)

    ДТС: AZ, AZLIQ недостаток: azdiq doldi – было недостаточно (ЛОК 314); AZLAN (Suv 2204) – хотеть,жаждать; AZLANMAQ вожделение, жадность, алчность (МК 26620).

    **ДТ аз, азлан; Рус. ж(аж)дать, в(ожделен)ие; Каз. аз, азсыну – жаждать;

    54

    ВОЗБУЖДЕННЫЙ

    ДТС: BUŞI возбужденный, раздраженный: buşi bolma – не будь раздражителным (QВК 674).

    **ДТ бұшы; Рус. воз(буж)денный, (буше)вать.

    ВОЖЖИ (узда)

    СТМ: УСИ (ус) узда, вожжи, ремень (Эвен.): усиву – связывать; усилэн – оцепленный; женатый.

    **Каз. ұста – держать; Рус. узда, в(ожжи), взн(узда)ть.

    ВОЗЬМИ

    ДТС: MA на, возми! (МК ІІІ 213).

    **ДТ ма! Каз. мә! Рус. на, воз(ми!)

    ВОЗРАЖАТЬ

    ДТС: ӨZNӘ возражать, восставать. **ДТ өзнә;Рус.в(озра)жать.

    ВОЙЛОК

    ДТС: UJUQ войлочный чулок (МО І10).

    **ДТ ұйұқ;Каз. ұйық; Рус. в(ойлок). (См. чулок, сап(ог).

    ВОЙНА (воин)

    ДТС: ДАЙ война (Сол.) < монг; п.мо.daila воевать; ссориться, шуметь; dain воин.

    **Каз.– даула, жаула, шула – ссориться, шуметь; Рус. война, воин.

    ВОЛ (волоч)

    ДТС: ULAY вьючное животное: esәk ulaү kergәk bolup – нужен был осел в качестве вьючного животного (Usp 33).

    **ДТ ұлағ; Каз. көлік – транспорт; Рус.волок, волоч, вол; волокита, волокуша, увлечь, влечение.

    ВОЛДЫРЬ

    СТМ: БУЛДУРУ кочка (Эвенк.) < п.мо.bulduru 1. шишка, волдырь. 2. бугор, холмик.

    **Рус. волдырь; Каз. күлдіреу – волдырь.

    ВОЛК

    ДТС:ULI, ULIТ выть: bөri ulidi – волк выл (МК ІІІ 255).

    55

    *УЛЭ волк (Эвенк.). п.мо. улакчын – волчица.

    **ДТ ұлы, ұлыт;Каз. ұлы, ұлыт, (ұлақ)шын; Рус. выла, выл, выть, (вол)чица, волк.

    ВОЛНА

    СТМ: ДОЛГИЛА волноваться, плескаться (п.мо): dolgi, dolgila

    волноваться; Як. долгун.

    **Каз. толқын – волн)а; толқу – волноваться; Рус. (волн)оваться, волн)а. (Ср. вал).

    ВОЛОС (волокно)

    ДТС: TALQAN поджаренная мука, толокно (МК ІІ 189).

    **ДТ талқан; Каз. талқан, талқылау; Рус. толокно, толочь.

    ХНН: «Волокно из льна и конопли изготавливается путем толчения».

    Возм. от «волокно» – волос.

    *ДТС: QIL волос: qil uçi – кончик волос (Suv 1142). (Қыл+ұчы – волос?)

    ВОЛШЕБНИК

    СТМ: БОЛЖА условиться; предугадать (п.мо.- bolжa).

    **Каз. болжа, болжау – предсказать; Рус. волше)бник.

    ВОЛЬНЫЙ

    ДТС: BӨL делить, разделить (Suv 31317); BӨLUK доля: boluk jernin satiүi – стоимость доли земли (USp 124).

    **ДТ бөл, бөлүк; Каз. бөл, бөлін — отделиться, (вольн)ый; Рус. вольн)ый, воль)я, у(воль)ить.

    ВОНЗИЛ

    ДТС: SANÇ, (SANÇIL) вонзать (МК ІІІ 420).

    **ДТ санч, санчыл; Каз. шаныш, ш(аншыл); Рус. в(онзил), вонзить.

    ВОПРОС (спрос)

    ДТС: SOR, SORUL спросить: jemә kuşi sorulmiş – о его славе вновь спросили (Man І 2628).

    **ДТ сор, сорыл; от метатезы слг. «сор» Рус. спросил, спросить, спрос, вопрос; Каз. сұра, сұрал, сұрас.

    56

    ВОР

    ДТС: OYRI вор, грабитель: oүri erig çubartti – вор раздел мужчину (МК ІІІ 429).

    **ДТ оғры; Каз.ұры;Рус. воры,вор, урви, д(ери), (огра)бить.

    ВОРОНА

    ДТС: QARYA ворона (МК ІІ 26).

    **ДТ қарға; Каз. қарға; Рус. ворона, (қара ат – (вороно)й конь). (См. галка.)

    ВОРОНОЙ

    ДТС: QARA черный (о цвете): al saçlari qaslari qara erdilәr erdi – а волосы и брови были черными (ЛОК 17).

    **ДТ қара; Каз. қара; баран ат; Рус. (ворон)ой конь.

    ВОРОТИЛСЯ

    ДТС:OYRA, OYRAL идти, направляться: ol jerkә oүraldi – он вернулся к тому месту (МК І 247).

    **ДТ оғра; Каз. орал.Рус. в(оро)тил, пов(оро)т.

    ВОСК

    ДТС: AVUS воск (МҚ ІІ 59). **ДТ авус; Каз. балауыз; от слг. «вус» Рус. воск.

    ВОСТОК (восход)

    (В книге ДТС нет 391 страницы, где должны были слова от ӨS – рос, расти).

    1. СТМ:ИСЭВ расти (Эвенк); п.мо. өs — расти.

    **Каз. өс, өстi – расти; Рус. р(ос)т, р(ас)ти;высь, высокий, выше, вышина, в(ос)ток.

    2. ДТС: ТOY рождаться, возникать, появляться, восходить: toүar qut küni elkә inçlik bolur – взойдет солнце счастья, и на страну снизойдет спокойствие(QBК 31812); TOYАR восток: toүardin batarqa – с востока на запад (QBN 31811);

    *СТМ: ДУВ)АРГА восток (Ма.);

    **ДТ тоғ, тоғар; Каз. ту, туар – рождаться;появляться; Рус. вос+ток – өс+тоғ. (Ср Англ. ост – өсті, вос)

    ВРАГ

    ДТС: JAYI враг: taş jaүiү jaүiladim – я воевал с внешними врагами (Е 454).

    ** ДТ йағы. Рус. вр(аги), враг; Каз. жау.

    57

    ВРАТЬ

    ДТС: QABАR распухать (МК ІІ 71); QABАRТҮАN перен. любитель приврать (МК ІІІ 430).

    **ДТ қа(барт)ған. От слога «барт» Рус. врать, приврать; Каз. қабындыр, (асқындыр).

    ВРАЧ

    ДТС: AYRIҮ боль, болезнь (МК 6116); AYRІŞ- совм. от aүri- переживать, мучиться: olar bu isqa aүristilar – они мучились из-за этого дела (МK 1249).

    **ДТ ағрығ, а(ғрыш; Рус. врач, врачевать; Каз. ауру, ауырыс. (См. хворь, хворать).

    ВРЕД

    ДТС: BERТ увечить, наносить вред, портить: ol aniң eligin bertti – он покалечил его руку (МК 62815); BERТІN повреждаться, быть вывихнутым: elig bertindi – рука была вывихнута (МК 3853).

    ** ДТ берт; Каз. мерт, мертігу; мерт болу; Рус. вред, вредитель; от Каз. «мерт» Рус. вред, повреждение. (См. мерт)вый, с(мерть, у(мерет)ь.

    ВРЕМЯ См. вымя, май.

    ВРУЧАТЬ

    ДТС:BERІŞ совм.от ber-:olar bir birkә qiz berişdi – они выдали замуж друг другу дочерей (МК 3161).

    **ДТ беріш; Каз. беріс – вруч)ать; Рус. вруч)ать, поруч)ать, выруч)ать (отдавая что-либо). (Ср ручка, рука).

    ВСАДНИК

    ДТС: ATÇI всадник: bir atçi maңa suv berür – какой-то всадник дал мне воду (QBК 36114).

    **ДТ атчы. Каз. атшы. Рус.вс(ад)ник.

    ВСЕ

    ДТС: ТОZА, ТӨZІ все (ТТ VАприм.41). **ДТ тоза, төзі; Рус. все, всё.

    ВСТРЕЧА

    ДТС: UÇRA встречаться: bitig uçrasar – встретится документ (USp 55).

    **ДТ ұчра; Каз.ұшырасу; Рус. встреча.

    58

    ВСХЛИПНУТЬ

    ДТС: SIYTA плакать, рыдать (МК ІІІ 275): siүtap kөzi өrtülür – плача, обливаются слезами (МК І 189).

    ** ДТ сығта; Каз. жылап-сықтап (сықлап) – плакать; Рус. в(схлип)нуть.

    ВТЫКАТЬ

    ДТС: TIK втыкать, водружать: başlaju qirqiz qaүaniү balbal tikdim – вначале я поставил балбал кыргызскому кагану (КТ б25).

    **ДТ тік; Каз.тік;Рус.в(тык)ать.

    ВЫБОР

    ДТС: АDÜR (adir, aжir) выделять, выбирать: qajusin tilәsә өdürgin birin – если чего-нибудь захочешь, выбирай одно (QBH 1824).

    **ДТ адүр, адыр; Каз. айыр, айжырат; Рус. выбор, в(ыбир)ать, избир)ать.

    ВЫБИВАТЬ

    СТМ: ГИВ выбивать (Эвенк.); п.мо.gubі выбивать, трясти.

    **Каз. күбі (посуда для выбивание кумыса, масло); Рус (выби)вать, (См. кувшин).

    ВЫЕМКА

    ДТС:OJ яма, углубление (МК І 49).

    **ДТ ой; Каз. ой, ойым – яма; Рус. яма, выем)ка. (См. яма).

    ВЫКОЛАЧИВАТЬ

    ДТС:KÜJÄLÄ выколачивать моль, жучков (МК ІІІ 329).

    **ДТ күйала; Каз. күйеле (қуала – изгонять); Рус. вы(кола)чивать.

    ВЫМЯ

    СТМ: ЕМЫJА (ием) май (месяц) (Эвенк.); < Як.ыам – 1. доение; 2. время доения коров, кобыл; ыамыjа май (месяц удоя, икрометания).

    **Каз. ию, иім айы – месяц удоя; Рус. вымя.

    ВЫПУКЛЫЙ

    ДТС: BUQ опухоль:buq belgülәri muntaү – признаки опухоли таковы (ТТ ҮІІІ І2).

    **ДТ бұқ; Рус. вы(пук)лый,пух)лый, о(пух)оль), от метат. ДТ «бұқ» Каз. күп (ісу).

    59

    ВЫСЕКАТЬ

    ДТС: ÇAQ высекать (искру, огонь): оl çaqmаq çaqdі – он огнивом высекал (огонь) (МК 27213).

    **ДТ чақ, чақмақ; Каз. шақ, шақпақ; Рус. вы(сек)ать.

    ВЫСОК

    1. СТМ: ИСЭВ расти (Эвенк); п.со. өs расти.

    **Каз. өс, өстi – расти; Рус. р(ос)т, р(ас)ти;

    2. ДТС: JOY, JOQАRU высокое место, возвышаться, вверх: basin joqaru kөturup – подняв высоко голову (Маn І 61). **ДТ йоғ, йоқару.Каз. ж(оғ)ары, (Оге)тай. Рус. выс(ок). От өс+оғ – высок, высокий.

    ВЫШИБАТЬ

    СТМ: ТУЧИБУН выводить (Эвенк.);

    **Каз. шық, шығар – выводить, вытурить; Рус. вы(шибать.

    ВЫТУРИТЬ

    ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55); СТМ: ТУРКУ выйти (Эвенк.).

    **ДТ тұр; Каз. тұрғыз, тұр+ет – заставить вставать и покинуть

    место; Рус. вы(турить.

    ВЫТЬ (выл)

    ДТС: ULI, ULIТ выть: bөri ulidi – волк выл (МК ІІІ 255).

    **ДТ ұлы, ұлыт. Каз. ұлы, ұлыт. Рус. выл, выть. (Ср. волк).

    ВЫЩЕРБАТЬ

    ДТС: ÇERТ выщербать, отламывать: ol jarmaq uçin çertti – он отломил край у монеты (МК 6295).

    **ДТ черт; Каз. шеку, шерту; Рус. вы(щерб)ать.

    ВЬЮГА

    СТМ: ҺОРОЛ крутиться (Эвенк.); Бур. арьюл, арье – крутиться.

    **Каз. орал, үйіріл; Рус. вьюга. (См. юла, юлить).

    ВЬЮК

    ДТС: JÜК вьюк, груз: ol tevagә jük jüklәdi – он грузил вьюк на верблюда (МК ІІІ 309).

    **ДТ йүк, йүг; Каз. жүк, үйік; Рус. вьюк.

    60

    ВЬЮН См. вьюга.

    ВЯЗАТЬ (узы, связь)

    ДТС: JUS – скопление: bodun jus boldi – народ (подданные) был в скоплении (МК ІІІ 4).

    **ДТ йуш, йус; Каз. ұйыс (жүз) – объединяться, союзничать;

    Рус. вязь. (См. союз, связь, узы, узел, и др.) (Ср. «развязать» от ДТ йаз).

    ВЯЛИТЬ

    СТМ: ҺУЛИ (һолокто) вялить (Эвенк.).

    **Каз. қақта; Рус. вялить.

    Г

    ГА-ГА (о гусях)

    ДТС: QAY (qaү qaү) гоготать (о гусях) (МК ІІІ 128).

    **ДТ қағ кағ;Каз. қақ-қақ; Рус. га-га.

    ГАДАТЬ

    ДТС: JAD, JADÇI волшебник, заклинатель: lü ontürgüçi jadçi boltumuz ersar – если мы стали заклинателями драконов и волшебниками (ТТ IV A60).

    **ДТ йад, йадчы; Каз. жады, жадышы; Рус. гад, гадалка, гадать, нагадать, нагадить, гадость, и пр. (См. ведьма, ведать; яд, ядовитый).

    ГАД (гадить, гадость) См. гадать

    ГАЛКА

    СТМ: ГАКИ ворона (Эвенк.). п.мо.үаүаүiа каркать.

    **Каз. қарға – ворона; Рус. галка.

    ГАЛСТУК (глотка)

    СТМ: КУЛЭКТЭ глотка (Нан.).

    **Каз. қыл кеңірдек – глотка; От Нан. «кул» и Каз. «қыл» Рус. (гл)отка, (гол)ос, (гал)стук «қыл+ұстақ» – глотку держать, или «тақ» – повесить. (См. глас, глаголить, голос).

    61

    ГАРАЖ

    СТМ: О(ҒОР изгородь (Эвенк.).

    ** Каз. (қор)ша – (гор)одить; Рус. (гар)аж (См.городить, ограда)

    ГАРЬ (загар)

    ДТС: QARA черный (о цвете): al saçlari qaslari qara erdilәr erdi –

    а волосы и брови были черными (ЛОК 17).

    **ДТ қара; Каз. кара, қар)аю – почернеть; Рус. гарь, загар, за(гара)ть.

    ГАСНУТЬ (погас)

    ДТС: ӨÇ, ӨÇÜR гаснуть, тушить, исчезать: ot jalini өçti – пламя огня погасло (ТТ І124).

    **ДТ өч;Каз. өш;Рус. по(гас), (гас)нуть. (См.т(уш)ить, (исч)езать).

    ГДЕ?

    ДТС:QAJDA где?: qajda men – где я? (МК І 52).

    **ДТ қайда? Каз. қа(йда?) Рус. где?

    ГЕГЕМОНИЯ

    ДТС:IDI, IЙI, IGӘ, IJӘ хозяин, владелец, господин: ev igasi – хозяин дома (TT VII 2817); өtükәn jişda jeg idi joq ermi – в Отюкенской земле не было хорошего хозяина (КТ м4).

    СТМ: ЭЖЭН хозяин (монг.); п.мо. ежеn; др.тюрк. іdі – хозяин.

    **ДТ іді, ігә, ийә; Каз. ие, еге, егемен – владеть, хозяйничать;

    Рус. г(егемон, ига (монг.-татарск. ига!). (См. хозяин).

    ГЕНЫ

    СТМ: ТЭКЭН корень, основа (Эвенк.).

    ДТС: ТЕGIN титул, присоединяемый к именам младших членов ханской семьи; принц (КЧ 24; МК І 413).

    **ДТ тегін; Каз. тегі, тек – корень, основа; (прим. ДТ: Кюль-тегин, Алп-тегин); от слг. «кэн, гин, гін» Рус. гены, генеология.

    ГЕРМОФРОДИТ (нейтральный)

    СТМ: ЭРМЭК гермофродит (Сол.); п. мо. еrеsu 1. гермофродит; 2. нейтральный.ДТС: ARA, ARALIQ промежуток, середина

    (МК І 87).

    **ДТ ара, аралық; Каз. арасы, арама – промежуток; аралық – нейтральный; Рус. г(ермо)фродит.

    62

    ГЕРОЙ

    ДТС: ЕRÄJ усваивать манеры мужчины, стать похожим на мужчину (МК І 208); ERÄN муж, воин (МК ІІІ 155); ERGU мужская сила (ManІ 1412).

    **ДТ ерәй; Каз. ерей, ерею – возмужать; ерен – очень; Рус. герой, геройство, героический.

    ГИБЕЛЬ

    ДТС:BUQ, BUК, BUY сгиб, подгибать: ob ajaqin buqdi – он подогнул ноги (МК ІІ 16). СТМ: БУКДА сгибать, гнуть (Ма.).

    **ДТ бүк, бұғ; Каз. бүк, бүгіл – согнуть, согнуться; от метатезы слога «бүг» (гиб) Рус. гибель, по(гиб).

    *ДТС: ÜZÜLMÄK прекращение, гибель (Suv 16516).

    **ДТ (үзүл)мәк;Каз. (үзіл)мек; Рус. гибель

    ГИБКИЙ

    СТМ: ҺЭБГЭ изгибать (Эвен.). ДТС: EG,EGDU, EGIL сгибать: ol butaq egdi – он пригнул ветку (МК І 168).

    **ДТег, егду, егіл; Каз.и, иді, иіл; Рус. г(иб)кий, изг(иб). (Ср. гибель).

    ГИРЯ

    СТМ: КИРИ мера (п.мо.); Бур. хирэ — мера, размер, время.

    **Каз. гір – весы; Рус. гиря. (См. равный, ровный).

    ГЛАДКИЙ

    СТМ: ГИЛБЭ блеск, заблестеть (Урм.); п.мо.gilbelze блестеть; Бур. (гила)гар – гладкий, глянцевый; Як.кылбағыр, (қіл)бар – блестящий.

    **Каз. жылт)ыр; Рус. (глад)кий, (гля)нцевый.

    ГЛАДИТЬ

    ДТС: AJA ладоши; AJALA xлопать в ладоши, рукоплескать (МК 5887).

    ** ДТ аяла; Каз. аяла – беречь, ухаживать; а(лақан – ладонь; Рус. ладонь, гла)дить, ладить.

    ГЛАЗ

    ДТС: KӨZ глаза: kөrür kөzüm kөrmaz teg bolti – зрячие мои глаза … словно ослепли (КТб50); KӨZÜN казаться: kөzündi neң – нечто показалось (МК ІІ 157).

    63

    **ДТ көз; көзүн; Каз. көз, көрін. Рус.(глаз)а; по(каз)ывать, (каз)аться, (каж)ется;

    ГЛАЗЕТЬ

    ДТС: KÜZӘT сторожить, присматривать: at küzәtgüçi–тот, кто присматривает за лошадьми (МК ІІ 318).

    **ДТ күзәт; Каз. күзет – сторожить (букв. көз+ ет Рус. глаз+еть.

    ГЛАЗУРЬ

    ДТС: SIR краска; глазурь (МК І 324).

    **ДТ сыр;Каз. сыр; Рус. гла(зурь). (См. от метат. «сыр» – (рис)овать, к(рас)ка).

    ГЛИНА

    ДТС:ІGLÄ мять, топтать: ol jerig iglәdi – он топтал (мял) землю

    (МК І 287).

    **ДТ иглә; Каз. иле, илен; Рус. глин)а.

    ГЛОТКА

    СТМ: (КУЛ)ЭКТЭ глотка (Нан.);

    ДТС QILDRUQ усик на колосе, ость (МК ІІІ 417).

    **Каз. қыл (кеңірдек) – глотка; (қыл)қындыр – душить за глотку;

    От слово «қыл» происходят связанные с глоткой слова на Рус.(гло)тка, глотать, (гла)гол, (гла)голить, (гла)с, (гол)ос, голод, (гал)стук

    ГЛУБЬ (глубина)

    СТМ: ЧУҢГУН впадина, глубокое место(реки) (Як.); МЭҢ(ГЭЛЭ углубление, яма (Эвенк.).

    **Каз. үң(гіле), шұң(ғыл) – углубление; Рус. (глу)бина, глубокий, (углу)бление.

    ГЛУМИТЬСЯ

    ДТС:GÜLÇIR улыбаться: azun gülçirәr baz alin qas çatar – мир улыбается, а затем хмурит лоб и брови (Юг С20); KÜL смеяться, улыбаться: azun külçirar – мир улыбается (Юг В205).

    **ДТ гүлчір, күл; Каз. күл, күлу – смеяться, насмехаться; Рус.(глу)миться.

    64

    ГЛУПЫЙ

    ДТС: MUҢ(QUL глупый: muңqul bolup bilinmәz men – став неразумным, я (ничего) не сознаю (Suv 62418); QAL глупый: turu qalma qal – не стой глупцом (QBN 3345).

    **ДТ мұң(құл), қал; Рус. (глу)пый.

    ГЛУХАРЬ (зоол.)

    СТМ: ҺУРКИ глухарь (Эвенк.).

    **Каз. құр; күрке (тауық); Рус. глухарь.

    ГЛУХОЙ (глух)

    ДТС: QULАQ ухо (МК І 383): bajat berdi qulqa eki kөz qulaq – бог дал рабу два глаза и уха (QВК 2148).

    **ДТ құлақ; Каз. құлақ – ухо; Рус. глух, слух, ухо.

    ГЛЫБА

    ДТС: АLР трудный, тяжкий: jujqa qalin bolsar toplaүuluq alp – когда тонкое становится массивным, трудно скомкать (Тон13).

    **ДТ алп; Каз. алып – глыб)а; Як.тү(өлбә) – глыба, ком земли;

    Рус. глыба. (См. Альпы (горы).

    ГЛЯНЦЕВЫЙ См. гладкий.

    ГЛЯНЬ! (взгляд)

    СТМ: ЭЛЭН оглянуться (Эвен.).

    **Каз. елең, елеңдеу, алаңдау – оглядываться; Рус. глянь! глянуть, глядеть, (оглян)уться, взгляд.

    ГНЕВ

    ДТС: КÜNI зависть:өpkә biligsiz bilig küni kuvanç – гнев, невежество, зависть, надменность (Uig II 7614).

    **ДТ күні; Каз. күндеу – завидовать; Рус. гнев.

    ГНИТЬ

    ДТС:JIDIY смердящий: tidiү sөz tüpi asli barça jidiү – основу всех недозволенных слов составляют нечто смердящее (QBN 3915).

    **ДТ йыдығ; Каз. жиду, жиді(ген); Рус. гнить, гниль, гнилой, сгинуть.

    65

    ГНЕТ

    ДТС: QIJIN наказание, кара, мучение, пытка: qijin unç bolur – все мучения успокоятся (TT VII 2215).

    **ДТ қыйын; Каз. қиын (қинат, қиянат) – мучить; Рус. гнет, угнетать. (Ср. согнуть)

    ГНУСНЫЙ

    ДТС: QUN грабить, похищать (МК ІІ 29); QUNUQ похититель, жулик, мошенник (QВN 1346); QUNUS совм. от qun-: olar ekki tavar qunusti – они похитили имущества друг у друга (МК ІІ 112).

    **ДТ құн, құнұқ, құнұш; Каз. құнығу; Рус. гнусный, гнусавый.

    ГНУТЬ См. согнуть.

    ГОВОР (говорить)

    СТМ: ГӨБ, ГӨП говорить (Эвенк.); ХЭБЭСИ советоваться (Нан.); п.мо.кеbеі – совет; монг.хэвий.

    **Узб. гап, гапир – говорить; Рус. говорить. Каз. гәп – слово (диал.); кеңесу; күбір-сыбыр – шепот.

    ГОДНЫЙ (негодный)

    СТМ: ҺОДИ)ҺОН хуже стать (Эвенк.);

    **Як.содоғон – негодяй. Рус. не(годный), годный. (См. не(годяй), хуже).

    ГОДУНОВ

    ДТС:KED, KEDIN (кеt) конец, задная часть (МК ІІ 142).

    **ДТ кед, кедін, кейін; Каз. көт, кейін; Рус. я(годи)ца; (Годун)ов;

    (См. кода, каден)ция), (Ср. зад, (задн)ий, (зат)ем).

    ГОЛОВА

    СТМ: ГӨЛО (гили) 1.темя, маковка; 2. прическа, головной убор (Ма.); Нан. жили голова; жилики – головка; ЭЛЛЭ череп (Эвенк.).

    **Узб. кәлла – голова; Рус. голова. Каз. кең(келе)с.

    *ЭЛИВУН главный (Эвенк.); **Каз. елеулі – главный, значительный.

    ГОЛОС

    СТМ: ДАВЛАЛАН талантливый певец (Эвенк.); п.мо.daүula петь; da(үulaç)і певец.

    **Каз. дауыс – голос; да(улас); Рус. голос. (См. глотка, гулять).

    66

    ГОЛЫЙ

    ДТС: JALAҢ, JALІҢ голый, нагой: jalaң bodunuү tonluү qiltim – нагой народ я снабдил одеждой (КТ б29).

    СТМ: ГИЛА)ЖАН голый (Ма.). ҢОЛАХИН голый (Нег.).

    **ДТ йалаң, йалың; Рус. (голый, на(гой); Каз. жалаң, жалаңаш.

    ГОЛУБОЙ (голубь)

    ДТС: QALІQ небо, небеса, небесный, воздушный: qaliq qasi tügdi – небо нахмурило брови (QBN 1813).

    **ДТ қалық; Каз. қалық)та– взмыть; Рус. (голуб)ое;голубь;

    ГОРА (гарбыль)

    ДТС: ӨRU, ӨRKI вверху: qajusi өrurәk qajusi qodi – один из них повыше, другие внизу (QBH 1532);

    CTM:УРЭ (уро) гора (Эвенк.); ҺӨРӨГӨ гора, горка (Эвен.); Нан. хурэ – гора.

    **ДТ өру, өркі; Каз. өр, өргі – возвышенность; Рус. горка, гора, горы).

    *QIR плоскогорье (МК І 324).

    **ДТ қыр. Каз.қыр, қырат – плоскогорье;Рус. плоско(горье).

    ГОРБ

    ДТС: ӨRКU горб верблюда (МК І 129).

    СТМ: КОРДОКО горбатый (Эвенк.).

    **ДТ өрку; Каз. өркеш; бү(кір)– (гор)батый; Рус. (гор)б, (гор)батый; гарбыль.

    ГОРДЫЙ

    ДТС: KÜR отважный, смелый: kür еr – смелый мужчина (МК І 324).

    *ДТС: Kөküz kerdi гордиться (букв. выпячивать грудь); от «керді» Рус. гордый?

    **ДТkүр; Каз. (өр)кө(кір)ек – гордый; Рус. гордый.

    *СТМ: ГУР твердый (Эвенк.); п.мо.үordui – быть твердым.

    ГОРЕ

    ДТС: QADYUR (QAJYUR) горе, горевать, грустить, скорбь: nerәk qadүurar sen – зачем ты горюешь? (QBK 558).

    **ДТ қад(ғұр), қайғұр;Каз. қай(ғыру); от слг.«ғұр, ғыру» Каз. (күр)сіну, Рус.кручина, горе, горевать, (гру)стить, с(кор)бь.

    67

    ГОРЕТЬ

    ДТС: ӨRТ огонь: өrt uza өrtәnip – горя в огне (Uig III 52).

    **ДТ өрт; Каз. өрт – пожар; Рус. г(орет)ь, горящий, горячий.

    *СТМ: ИХ(ЭРЭ) гореть (о свече) (Нег).

    ГОРКИЙ (горчить)

    ДТС: QIÇI горщица (МК ІІІ 238);

    СТМ: ГОҺТИ ~ ГОЧЧИ горький, кислый (Эвен.). п.мо.үasiүu/n горький; кислый.

    **ДТ қычы; Рус. (горщи)ца,горький; Каз. ащы, қышқыл.

    ГОРН

    ДТС: KӨRÜK горн ювелира или жестянщика (МК І 191).

    **ДТ көрүк. Каз.(көр)ік. Рус.(гор)н.

    СТМ: ӨР (өрън) плавить (Эвенк.); ЖЭРИН наковальня, горн; (жерн)ова (Ма.);

    ГОРОД

    ДТС: ORDU ставка, резиденция хана, дворец: kelip tegdi elig turur orduүa – он дошел до ставки правителя (QBH 2720).

    **ДТ орду. Қаз. орда. Рус. г(ород), г(орода), град, д(вор), дв(оре)ц. (Ср. огород, гараж).

    ГОРСТЬ

    ДТС: АVUC, AVUT горсть: uqussuz kisi bir avuçça titik – неразумный человек подобен горсти грязи (QBN 3314).

    **Каз. уыс, уыста (ұста) – горстью; Рус. горсть.

    ГОСТЬ

    ДТС: KELIS- kelis-baris парн.посещать друг друга, общаться: ol meңa kelisdi barisdi – он общался со мной (МК ІІ 110).

    **ДТ келіс; Каз. кел, келіс – приходить; Рус. гость, гостиный, гостиница.

    ГОТОВИТЬ

    ДТС: QAT готовить смесь, примешивать (QBN 8812).

    **ДТ қат; Каз. қат (шайға сүт қат); Рус. (гот)овить. (Ср. заготовка)

    68

    ГРАБИТЕЛЬ

    ДТС: QARAQÇI разбойник, грабитель: ariltүil qaraqçi barin – очищай от всевозможных грабителей (QBN 3981);

    **ДТ қарақчы; Каз. (қара)қшы, (қыру); Рус.(гра)битель, (гра)бить, (кра)жа, у(кра)л.

    *ДТС: OYRI вор, грабитель: oүri erig çubartti – вор раздел мужчину (МК ІІІ 429).

    **ДТ о(ғры); Рус.(гра)бить, урви, в(оры), д(ери), (огра)бить?

    СТМ: Ж(ОРОКО вор (Эвенк.); п.мо.de(gere)m грабеж.

    ГРАВИЙ (галька)

    СТМ: КАВИ (каир) галька (Эвенк.); п.мо.xajir;монг.хайр – галька; хайрги – гравий.

    **Каз. қайраң, құм қайыр – гравий; Рус. гравий.

    ГРАНИЦА (край)

    СТМ: ҺУЛИ край чего-либо (Эвенк.); Эвен.һули – край, кромка чего-л., борт; берег (реки), окраина; һулимкэр нижняя земля.

    **Каз. қиыр – даль, окраина; Қырым, кемер; Рус. край, Кры)м, У(краи)на. Кемерово, киммерийцы.

    ГРАНЬ (гребень)

    СТМ: КИРА край, грань (предмета) (Эвенк.); п.мо.кіrа гребень. **Каз. қыры – край, грань; қырат — хребет (горы) Рус. грань; гре)бень, хре)бет (горы), кро)ма (корабля). (См. хребет, ср. граница).

    ГРЕСТИ См. весла (ес).

    ГРЕТЬ

    ДТС: JILIT побуд. от jili- : er suviү jilitti мужчина согрел воду (МК ІІ 317);

    *СТМ: ҺИЛЪТ греться (Эвен.); Нег. хилэт – греться.

    **ДТ йылыт; Каз. жылыт; Рус. греть.

    ГРЕХ

    ДТС: АҮАR (аүаr ajiү) тяжкий, греховный:аүаr ajiү qilinçliү uvlarintin odүurup – разбудив их от греховных снов (Uig III 118). ; (См. ДТAҮRUQ груз).

    **ДТ ағар; от слг. «ғар» Рус. гр)узный, гр)ех; Каз. ауыр – грузный

    69

    ГРОБ

    ДТС: QABIRÇAQ 1.ящик, сундук; 2. погребальные носилки

    (МК І 501).

    **ДТ қабырчақ;Каз. қапшық, қорап – ящик; От қорапРус. короб, коробка, гроб, кораб)ль. (См. кора, ящик).

    ГРОЗНЫЙ

    ДТС: QIR (qir jaүi) злобствующий враг (МК І 324).

    **ДТ қыр, қыр йағы; Қаз. қыр, (қыру)шы – истребляющий; Рус. (гро)зный.

    ГРОМ (громко)

    ДТС: КÜRLAN греметь, грохотать: көк кürlаndі – небо гремело (МК ІІ 252); KӨKRAKӘ гром: kөkrakә ünlüg – имеющий звук грома (Uig I 209).

    **ДТ кө(крә)кә; күрлән; Рус. гром, громко, греметь; Каз. күркүреу – греметь (грому).

    ГРОМИТЬ (погром)

    ДТС: QIRUQ погромщик (QBN 1346).

    **ДТ (қырұ)қ; Рус. (гро)мить, по(гро)м; Каз. қыру, қарақшы;

    ГРОТ

    ДТС: ÜҢÜR пещера, грот (МК І 94).

    **ДТ үңүр. Каз. үң(гір), ұра. Рус. грот.

    ГРУДЬ

    ДТС: KӨKÜZ грудь: kөksi ara ot tütәr – у них в груди дымится

    огонь (МК І 230); Kөküz kerdi гордиться (букв. выпячивать грудь), гордый.

    **ДТ көкүз; Каз. кө(кірек – грудь; от «кірек» Рус. грудь;(См. коклюшь (болезнь груди).

    *СТМ: БҮДҮРГӘЙ грудина (выпуклость на груди) (Як.). от метатезы бү(дүрг) Рус. грудь.

    ГРУЗ (грузовой, грузщик)

    ДТС:AҮIR тяжелый, весомый: uluү aүir jük teg – словно большой тяжелый груз (Uig III 312); AҮRUQ груз, имущество, скарб: aүir aүruq qajuda qaldi – куда девался тяжелый груз? (МК 6215);

    70

    **ДТ ағыр, а(ғруқ; Рус. груз, грузный, грузщик, грузить, грузовой, груженный, разгружать; Каз. ауыр;

    ГРЫЖА

    ДТС: URRA грыжа (МК І 39). **ДТ ұрра. Рус. г(рыжа)

    ГРЫЗТЬ

    СТМ: КИРГЭ грызть (Эвенк.);

    ** Як.кір – грызть; Каз. кемір; Рус. грызть.

    *ДТС: KEМÜR, KEМRІŞ грызть: ol sөңük kemürdi – он обгладывал кость (МК ІІ 85).

    **ДТ кемүр, кем(ріш). Каз. кемір, кем(іріс). Рус. г(рыз)ть, о(грыз)аться.

    ГРЯДКА (ряд)

    СТМ: ЖЕРГЕ ряд, шеренга (п.мо.): жerge.

    **Каз. рет – ряд; жүру, шеру – идти шеренгами (поход); Рус. (гря)дка, ряд. (См. шеренга).

    ГРЯЗЬ (грязный)

    ДТС: KIR, KIRLIG гряз, грязный: kirlig kirsiz nomlar – «грязные»

    и «чистые» дармы (Suv 24515).

    **ДТ кір, кірліг; Каз. кір – грязь; Рус. (гр)язь.

    ГУБЫ

    ДТС: ӨР целовать: ol meni өpdi – он меня поцеловал (МК І 163).

    **ДТ өп; Каз. өбу – поцел(ова)ть; Рус. губы (Ср. л(юб)(овь).

    ГУЛ

    ДТС: ÜNLÜG с голосом (QBN 1847); от метат. «лүг»

    ** Каз. гуіл; Рус. гул, гудеть, гудок.

    *СТМ: ДУЛАН шум, гам, гул (Эвен.).

    ГУЛЯНИЕ (гулять)

    СТМ: ДАҒУЛА петь (п.мо.); монг.зугаала – гулять. п.мо.daүula петь; daүulaçі(n) певец;

    От «да(ғула)чын»

    **Каз. күй, күйле, күйлет; Рус. гуля)ть, гуляние.

    (Каз. и Монг. языках слово «күй», «күйлеу», «хүйлех» является омонимом Рус. слова «течка». Каз. күйлеу, Монг. хүйлэх – со71

    бираться стаями в период течки (о животных); Монг. хүй – пуповина; хүйс – половое принадлежность; от них Рус. дисфемизм «ху…».

    ГУРТ (группа)

    ДТС: ÜGÜR стадо, табун: kisi jilqi qus qurt өz ügrün bilir – человек, лошадь, птица, червь знают свое стадо (QBN 24111).

    **ДТ үгүр; Каз. үйір – стадо, табун; Рус. гурт, гурьбой, группа.

    ГУСАР

    ДТС: QAVSA окружать, охватывать: qalti jalin ot qamaүtin barça qavsamis teg – как будто все-все охватил огонь и пламя (Suv 64015);

    *ДТС: QAVSUR соединять, складывать: elig qavsura tut – руки сложи (QBH 11625).

    **ДТ қавсур; Каз. қаусыр – соединять; қузау – торопить; Рус. гусар.

    ГУСТОЙ

    ДТС: JOZ сгущаться, запекаться: qani jozup turuqti – кровь запеклась (МК І 192).

    **ДТ йоз; Каз. ұйыс; Рус. (гус)то, (сгущ)аться.

    ГУСЬ

    ДТС: QAZ гусь (МК І 254).

    СТМ: ГАСА птица (водоплавающая) (Уд.).

    **ДТ қаз; Каз. қаз, құс; Рус. гусь, дичь.

    Д

    ДАВКА (давить)

    СТМ: ДАПТА сплющить (Эвен. (Алл, Учр.); п.мо.dabta ковать, клепать.

    **Каз. тапта – топтать; Рус. давка, давить. (Ср. топтать).

    ДАВНО (недавно)

    СТМ:ДАҮА, ДАҮАМА близкий, недавно (Эвенк.), Кч. даакан – близехонький; Як.дағын – прикасаться; др. тюрк. jaү, jaүu.

    **Каз. жақын, т(ақа, т(ақау — около; Рус. (око)ло, близ(ехон)ький; не(давно).

    72

    ДАМБА (вал)

    СТМ: ДАЛАНГ 1. насыпь, гряда, вал, дамба; 2. загривок (у лошади) (п .мо. dalang).

    ** Каз. жал – загривок; жал – дамба; Рус. вал, дамба.

    ДАРИТЬ

    ДТС: TARAТҮU дары, дань: taratүu tartip dost tutar tep tedi – поднесу дары и буду обращаться как с другом (ЛОК 132).

    **ДТ (тарат)ғу; Каз. тарат, тaрту; Рус. дарить, дар, подарок, дать, давать, сдавать, продавать, продавец, подаяние, даром, одаренный, дармоед.

    ДВА

    СТМ: ДУДГУН пара, чета (Эвен.); Кит. дуй пара.

    **Каз. (дү)дамал, екі (дай) – двоякое; Рус. два, дуэль; Италь. дуэт; ДТС: ТOY рождаться, возникать (QBК 31812).

    **ДТ тоғ; Каз. ту, туу – появиться (удвоиться); Рус. два.

    ДВЕРЬ

    ДТС:EVUR повернуть, поворачивать, обращать: ol tavariү evurdi tevurdi – он пустил товар в оборот (МК ІІ 81).

    **ДТ е(вр)үл, е(вүр); Қаз.үйір, бұр; Рус. дверь, вертел, (вращ)ать, п(овер)нуть, вернуть, п(овор)от, ворота.

    СТМ: УИР двер (Эвенк.)

    ДВИГАТЬ

    ДТС: ТЕВRӘТ двигат, шевелить (МК ІІ 329). ТИВНУТ двигать (Эвен.).

    **ДТ тебрәт. Каз. тербет, тебрент.Рус. двигать, ш(евелит)ь.

    ДВОР (дворец) См. город.

    ДЕБРИ

    ДТС: ТÜР низ, дно основание (МК ІІІ 119); ТÜРКӘR постигать, исследовать, доходить до основы сущности: ol isiү tüpkәrdi – он постиг (существо) дела (МК ІІ 179).

    **ДТ түп, түпкәр; Каз. түбі, түбірі, түпкір – дебри; Рус. дебри.

    ДЕВУШКА

    ДТС: EVÇI женщина: bolma evçi quli – не будь рабом женщины (QBN 3243).

    73

    **ДТ ебчи; Рус. д(евуш)ка (д(евоч)ка; Каз. үйші– хозяйка (букв. смотрительница жилья).

    ДЕГУСТАЦИЯ .

    СТМ: ДӨЖИ первинка (Эвенк.); <мо.; п.мо.degezi1. лучшая часть; 2. проба; degezile брать первую пробу.

    **Рус. дегустация.

    *ДТС: JЕGÜÇI едок, поедающий (QBК 8014).

    **ДТ йегүчі; Каз. жеуші?

    ДЕГОТЬ

    СТМ: ДАБИРКАJ деготь (п.мо.): dabirxai 1.смола; 2.деготь; Як. (дабах)ай – деготь.

    **Рус. деготь.

    ДЕД (деда)

    ДТС: DEDӘ отец (MK III 220).

    **ДТ дедә; Рус. дед, дедушка, дядя.

    ДЕЖУРНЫЙ

    СТМ: ТЭРГУ дежурный, засада (Эвенк.): тэргучин.

    **Каз. тору – засада; тергеу, тексеру – проверять; Рус. (дежур)ный. (Ср. с(торо)ж).

    ДЕЛИТЬ

    ДТС: ÜLӘ, ÜLӘТ дели, делить, раздавать (МК І 214). ÜLӘŞ делись (МК І 189).

    **ДТ үлә, үләт. Каз. үлес, бөлу, бөліс, (үлест)ір; Рус. д(оля), д(елись), делить. (Ср. полка, полк).

    ДЕЛО (деятель)

    СТМ: УИЛЭ работа, дело (выделыват шкуру) (Орок.); И мять (Эвенк.): илэн – мастер по обработе кожы. <Як.улә; п.мо. уіле дело.

    **Каз. иле, илеу – выделывать шкуру; Рус. (увле)чение, д(ело), д(ела)ть, деятель.

    *ДТС: QILIN делаться: ekin ara kisi oүli qilinmis – между обоими появились сыны человеческие (КТ б1).

    **ДТ қ(ылын; Каз.қ(ылын (илен) – д(елан)ный.

    74

    ДЕНЬГИ (монета)

    СТМ: МЭҢНЭ монета, деньги (Эвен.); п.мо.mөnggun серебро, деньги; Монг. зеез мөнгө — медяк. **Каз. тенге; Рус. деньги, монета.

    ДЕРГАТЬ (судорога, держать).

    СТМ: ДЭРБЭ трясти (п.мо.): derbe.

    **Каз. тербе, тербет – качать; Рус. дергать, су(дорога), держать.

    (См. теребить).

    ДЕРЕВО (дрова)

    ДТС: ТЕRAК тополь: bir tizig terәк – один ряд тополей (МК І 387).

    СТМ: ТУРУ столб (Эвенк.);

    **Каз. терек – тополь; Рус. дерев)о, дров)а.

    ДЕРЕВНЯ

    ДТС: ТURA укрепленное жилище, крепость: qajusi turada juluүda qarir – а кто стареет в крепости, (ожидая ) выкупа (QВК 8412); ТURAҮ убежище, прибежище, логово (МК І 373).

    СТМ: ТУРА п.м.tura крепость, город (п.м.tura); Бур.тура – изба, дом, здание, город; др.тюрк. тұр – стоять.

    **ДТ тұра, тұрақ, тұрұқ; Каз. тұрақ – жилье; Рус. (дере)в)ня.

    ДЕСНА

    ДТС: ТІŞ зубы: otuz iki tişim ürüң jençulәr – мои тридцать две зубы, словно жемчуги (QBN 4045).

    **ДТ тіш; Каз. тіс – зуб; Рус. (дес)на.

    ДЕШЕВЫЙ

    ДТС: TÜŞÜR побуд. от tüş- спускать, опускать: ol eligdәn jarmaq tüşürdi – он выронил из рук монету (МК ІІ 78).

    **ДТ түш, түшүр; Каз. түсір – опускать (цену, стоимость); Рус. (дешев)ый.

    ДИКИЙ (дикарь)

    ДТС: TAY стадо (?): kedik taүi birlә tirliglik qilaji – пусть я буду жить среди диких зверей (QBК 3897).

    **ДТ тағ; Каз. тағы – дикий; (горный?); Рус. дики)й, дика)рь.

    *СТМ: ДИКЭ спрятаться (Эвенк.), Олкм. дикэри – скрываться. **Каз. тық, тығыл – скрываться, прятаться; Рус. дикий, (дика)рь (букв. прячущийся)?

    75

    ДИЧЬ См. гусь.

    ДНО

    СТМ: ДӨ (дөн) нутро, нижний (Эвенк.); п. мо. dotuүsi внутрь; Орок. дө, дөну – внутри; душа; в глубине; Ма. дөқу – внутри,

    в себя, в уме.

    **Каз. тоқу – в уме, в себя; Рус. дно; (См. тонуть).

    ДО (послеслог) .

    ДТС: TEGІ послелог до, вплоть до: temir qapiүqa tegi ertimiz – мы преследовали (их) до Темир-Капыга (Тон45).

    ** ДТ (те)гі; Каз.(де)йін; Рус. до.

    ДОБЛЕСТЬ

    ДТС: QAYAZ, QAYAZLUQ доблесть: qari bolүundin meniң qaүazluqum joq turur – из-за старости у меня нет моей прежней доблести (ЛОК 381).

    **ДТ қағаз, қағазлұқ; Каз. қағылез, қағылездік; Рус. доблесть.

    ДОБРАЛСЯ

    ДТС: ВАRІL страд. от ваr-: ol jerkә barildi – было хожено туда

    (МК 3377).

    **ДТ бар, барыл; Каз. бар – ходить; барады – пойдет; барды – добрался; Рус. до(брал)ся, до(брат)ься.

    ДОБРЫЙ

    ДТС: АМІR любить (ТТ ІІІ98); АМІRАN – возвр.от amra – любить: өtrü ertiңü amranu meniң atamin ataju oqidi – потом он, преисполнившись любовю, позвал, называя меня по имени (Маn ІІІ 2312); АМІRАQ друг, любимый (ЛОК 146);

    **ДТ амыр, амыран; Каз.емірен (емірену, тамыр болу); Рус. добр, добр)ый, амур (Итальян. «л аморе»).

    ДОБЫЧА

    ДТС: ТАР, ТАРІŞ находить, преобретать, получать: өzin tutүuçi er qutuү tabүuçi – муж, который сдерживает себя, обретет счастье

    (QBN 2054).

    **ДТ тап, тапыш; Каз. тап, табыс, табу – добывать; Рус. добыч)а,

    добыв)ать. (См., товар).

    76

    ДОВОЛЬНЫЙ

    ДТС: TAPLA, TAPLAN одобрять, любить: ol tonuү tapladi – ему нравилась эта одежда (МК ІІІ 293).

    **ДТ тапла, таплан; Рус. доволен, у(довле)творен.

    ДОГАДЫВАТЬСЯ См. гадать.

    ДОГОВОР См. говор, говорить.

    ДОИТЬ

    ДТС: UD корова: adaqi ud adaqi deg– ноги его подобны ногам коровы (ЛОК 23).

    **ДТ уд; от ДТ «уд ет» и метатезы «ұд» Рус. ду+ ить –доить.

    ДОКАНАТЬ

    ДТС: QAJNAT – побуд. от qajna – кипятить, доводить до кипения: ol asiç qajnatti – он пищу кипятил (МК ІІ 357).

    **ДТ қайнат; Каз. қайнат; қанымды қайнатты – (букв. вскипятить кровь); Рус. до(канать).

    ДОКЛАД

    СТМ: КУЛЭКТЭ глотка (Нан.); п.мо.da(үula) петь; daүulaçі(n) певец.

    **Каз. қыл (кеңірдек) – глотка; Рус. гло)тка, гла)сить, до(кла)д.

    ДОКУМЕНТ

    СТМ: ДУКУ (доку) писать (Эвенк.): дукуун – документ, текст.

    **Каз. оқу – читать; тоқу, тоқыс – вязать, плести (буквы); Рус. (доку)мент.

    ДОЛГ

    ДТС: ӨТӘG долг (ТТ ІІ В23); ӨТӘGLA погашать долги;

    **ДТ ө(тәг), ө(тәгл)ә; от метат. Рус.долг; Каз.өтеу.

    ДОЛИНА (длина, долгий)

    СТМ: ДАЛАИ 1. океан, море, большое озеро; 2. много, множество (п.мо.); др. тюрк. taluj море; ДЭЛЭҒЭЙ обширный (Як.).

    *ДТС: ТАLA степь. ТАLAJ (dalai) oкеан, море; большая река: munda etil murәn degәn bir talaj bar erdi – здесь находилась большая река, называемая Итиль-рекой (ЛОК 185).

    77

    **ДТ тала, талай; Каз. дала – степь; талай – множество; (дали)ған, телегей – обширный; Рус.(доли)на; даль, далекий, (дли)нный, долгий, и др. (Ср. Далай -лама).

    ДОЛЯ

    ДТС:BӨL делить, разделить (Suv 31317); BӨLUK доля: bolük jernin satiүi – стоимость доли земли (USp 124).

    **ДТ бөл, бөлүк; Каз. бөл, бөлік.; Рус. доля, (дел)ить, раз(дел)ить, (дел)ежь.(Ср. делить, полк, полка).

    ДОМ

    ДТС: ТАМ стена: ol tаmqа tіrәndі– он прислонился к стене (МК ІІ 146).

    **ДТ там – стена; Каз. там – дом; Рус. дом.

    ДОРОГА

    ДТС: JOR, JORI, JORIYU идти, ходить:adaq berti iki joriүu üçün – две ноги дал (бог), чтобы ходить (QBH 10424); ORUQ дорога: oruquңuz uçin bulmatin – не зная начала твоей дороги… (ТТ ІІІ16); jol oruq.

    **ДТ йорығу,орұқ.Рус. д(орога. Каз. жүр (жүрік?), жол-жорық.

    ДОРОГО (дорогой)

    ДТС: AҮІ драгоценность: qazina uzasa kümüş ham aүi – да увеличатся (букв. удлинятся) в казне серебро и драгоценности (QВН 7412). ** ДТ ағы; Каз. л(ағы)л, (ақы)қ; Рус. агат, б(огат)ый др(аго)ценность, дор(ого)й.

    ДОСАДА

    СТМ: УСА (оһа, оһадал) плохой (Эвенк.); Ма. усаки – жалкий; усун – досадный; Уд. васа — мало.

    **Каз. ұсақ – мелкий, мелоч, мелочный; ұса)қ Рус. д(оса)дный.

    ДОСКА

    СТМ: ОЛ(ДОКСО) (удаки) доска (Эвенк.);

    **Каз. тақта, тақтай – доска; Рус. доска.

    ДОСТАТОК

    ДТС: TOQ сытый: bodun boүzi toq erti – народ был сыт (Тон8); TOQLUQ достаток: kedim birlә tap tut qarin toqtuүin – довольствуйся одеждой и сытостью желудка (Юг В186).

    **ДТ тоқ. Каз.тоқ; ас та-төк – достаток, остаток? Рус. доста(ток).

    78

    ДОСТИГНУТЬ

    ДТС: TEGIN возвр. от teg -:burqanlar biligiңә teginәlim – мы хотим достигнуть знания будды (ТТ VI380); TEGIŞ касаться: meniң eligim tarusqa tegdi – моя рука достала до крыши (МК ІІ 105).

    **ДТ тегін, тегіш; Каз. тигіз;Рус. дос(тигн)ул, дос(тяжен)ие.

    ДОХОДЯГА (дохлый)

    СТМ: ДОХОЛО хромой (Сол.); Ма. доқoло – скакать на одной ноге; п.мо. doүula хромать.

    **Каз. (шоқалақ)тау – скакать (хромая); Рус. доходяга, дохлый.

    ДРАГОЦЕННЫЙ См. агат, богатый.

    ДРАКА (дерись)

    ДТС: URUŞ драка, сражение (МК ІІ 83).

    **ДТ ұрұш; Каз.ұр, ұрыс. Рус. д(ерис)ь, с(раж)ение, сс(ора).

    СТМ: ДИРЧЭ драться (Эвенк).

    ДРЕВНИЙ

    ДТС: ÜR, ÜRDIN давно, давний (Suv 51421).

    **ДТ үр, үрдін; От метатезы обеих слг. (дру+ні) Рус. древний; Каз. үрдіс – древний обычай.

    ДРОБЬ (дробить)

    ДТС: ТАRА рассеивать: aniң susin taradi – он рассеял его войско (МК ІІІ 260).

    **ДТ тара; Каз. тара)т, бытырат – рассеять, раз(дробит)ь; бы(тыра – (дро)бь;Рус. дро)бить.

    ДРОВА См. дерево.

    ДРОЖЬ

    ДТС: TITRА, TITRАŞ дрожать, трепетать (Uig III 1211).

    **ДТ тітрә, тітрәш; Рус. дрожь, дрожать, вз(дро)гнуть; Каз.тітіре – дрожать. (См. трепетать, трель).

    ДРУГ

    ДТС: ORTAQ, ORTUQ друг, компаньон: ortaq erdәn artuq almas – друг у друга лишнее не возьмет (МК І 99).

    79

    **ДТ ортақ, ортуқ; Рус. друг. Каз. ортақ – общее;

    *СТМ: ДОҒОР друг (Эвенк.) < Як.доғор – товарищ.

    ДРУГОЙ

    ДТС: АDIRUQ (ajruq) разный, раличный, разнообразный: taqi jema adruq üzlәr kentü kentü өz – и разные мастера заняты каждый своим делом (КР 25).

    **ДТ а(дыруқ), айруқ, ажруқ; Рус. (друг)ой. Каз. айрық)ша, ерек – не такой, другой;

    СТМ: ГОЙ другой (Ульч.). Каз. өгей; Рус. другой, (См. изгой).

    ДУБАСИТЬ

    ДТС: TӨPÜ темя, макушка, голова, вершина; TӨPÜLӘ бить по голове: ol jaүini tөpülәdi – он ударил врага по голове (МК ІІІ 322).

    СТМ: ДУВЭ конец, вершина (Эвен.); Ма.дубэ кончаться; умирать; Як.төбө – вершина, макушка, голова.

    **ДТ төпү, төпүлә; Каз. төбе – темя, верх; төпеле – дубасить; төбелес – драка; Рус. дуба)сить, отдать дубы (скончаться). (См. темя).

    ДУГА

    СТМ: БӨЛГӘ ярмо (Эвенк.) – мо; п.мо.buүulүa ярмо; монг.буулга – дуга.

    **Каз. доға, доғал, дөңгел)ек; Рус. дуга.

    ДУЙ!

    ДТС: TAJ поскользнуться, упасть: tajaq bila tajmas – с посохом не падают(МК ІІІ 166).

    **ДТ тай; Каз. тай! – сколзи! (переносн. убирайся!; Рус. дуй отсюда!

    ДУЛЯ (фига)

    СТМ: ДУЛИ середина (Сол.): дулгу – средний палец; долин – полдень; пополам; Эвен.дулағ – середина; п.мо.duli средний.

    **Каз. (тыла)қ – дуля (фига); Рус. дуля (букв. среди двух пальцев. (См. два (ду); доля).

    ДУМА (подумать)

    СТМ: БОДО думать, обдумывать (п.мо.bodu).

    **Як.бодоғоло – предпологать. Рус. поду)мать, (ложные корни: дума, думать, ум; пред(полога)ть.

    80

    ДУРАК

    СТМ: ДОРАҚУ бесчестный; беспутный (Ма.).

    **Каз. дөрекі – грубый; дарақы – развязанный, вульгарный; Рус. дурак, дурной. (Ср. Ма. дурахун – грязный, пьяный).

    ДУТЬСЯ

    СТМ: БУГСА дуться (Монг.);

    **Як.бугуі; п.мо.buүsa дуться, сердиться. Рус. дуться, сер(диться).

    ДУНЬ (дунуть)

    ДТС: TIN дыхание, дышать: er uluү tindi мужчина тяжело дышал (МК ІІ 40).

    **ДТ тын; Каз. тыныс – дыхание; Рус. дун)уть, вз(дох, воз(дух), дух, дым.

    СТМ: СУГ(ДУН) пар (от пищи) (Нан.); Ма. суқ(дун) – дух, во(дух), вз(дох), (дых)ание, воз(душ)ный, душа, пар.

    **Каз. дым, дымқыл – пар, сырость;

    ДУХИ (святые духи)

    ДТС: QUT душа, дух: qamaү qutlar – все духи (TT VII18).

    **ДТ құт; Каз.құт; от метат.Рус.дух.

    ДЫРА

    ДТС: OJTUR, ӨТÜR сверлить, пробивать дыру: ol tam өtürdi – он пробил дыру в стене (МК І 176).

    **ДТ ойтұр, өтүр; Каз. ойдыр, өттір, от слг. «тір», «дыр» Рус. дыра.

    ДЮЖИЙ

    ДТС: TÜZÜK правильный, верный, ровный (QВН 2274);TÜZÜK- is tüzüldi – дело уладилось (МК ІІ 127).

    **ДТ түз, түзүк, түзүл; Каз. түзу, түзік – ровный, исправный; Рус. дюжий.

    Е

    ЕБЛА

    ДТС: EBLA наделять жилищем, женить: ebladim oүlumin – наделил своих сыновей жилищем (женил) (С 6).

    **ДТ ебла; Каз. үйле (үйлендір). От «ев ет, үй ет» – наделить жильем (женить) Рус. дисфемизм «ебать».

    81

    ЕДА

    ДТС: JЕ есть (кушать): er as jedi – мужчина ел пищу (МК ІІІ 67); JЕDI ел, съел;

    **ДТ ие;йеді; Каз. же, жеді; Рус. еда, съел.

    ЕГЕРЬ

    ДТС: EGIR окружать, обходить, кружить: on erig egirip өlürtimiz – убили, окружив десять мужей (КТ б47).

    **ДТ егір; Каз. иір, үйір, игер; Рус. егерь, (окр)ужать.

    ЕЗДА (ездить)

    ДТС: JЕZА обходить, осматривать (МК ІІІ 88); КЕZ ходить, бродить, странствовать: ol jerig kezdi – он обошел землю (МК ІІ 10).

    **ДТ йеза, кез;Каз. кез, кезді; Рус. езда, ездить, съездить, съезд.

    ЕЛИ-ЕЛИ

    ДТС: ALA межд. спокойно! без спешки! не торопись!:tegma evat isqa kөrüp turүil ala – не приступай быстро к делу, рассмотри (сперва), не спеши! (МК 4556); ala ala – тише-тише! без спешки (МК 5812).

    **ДТ ала-ала; Рус. ели-ели; Каз. әрең-әрең, әзер-әзер.

    ЕМ (съем)

    ДТС:JEM еда, съестное: jem keldür – принеси еду (МК ІІІ 144). JEJIM корм; jem içim.

    **ДТ йем, йейім; Каз. жем, жеймін; Рус. ем, съем.

    ЕПАНЧА (жупан)

    ДТС: JAPIN возвр. от jap-: ol qapuү japindi – он закрыл дверь (МК ІІІ 83).

    **ДТ яп, япын; Каз. жап – запереть, закрыть; шапан – верхняя одежда; Рус. епанча, жупан.

    ЕРАЛАШ

    ДТС: ARA, ARALIQ промежуток, середина (МК І 87).

    **ДТ ара, аралық; Каз. аралас, араластыр – перемешать (устроить хаос); Рус. ералаш.

    ЕРЕСЬ (еретик).

    ДТС: ERSІ испытывать отвращение(ТТ VIIІI8).

    **ДТ ерсі; Каз. ерсі – извращенное; Рус. ересь, еретик.

    82

    ЕРШИТЬСЯ

    ДТС: ÜRPАŞ ершиться, щетиниться (МК І 229).

    **ДТ үрпәш; Каз. үрпек, үрпию; Рус. (ерш)иться, от нее: (щет)иниться.

    ЕСМЬ (аз есмь, сам)

    ДТС: ӨZІМ сам: men өzüm qaүan olurtuqum üçün – так как я сам сел каганом (БК36).

    **ДТ өзім; Каз. өзім – сам, я сам; Рус. я сам, я есмь (устар.).

    ЕЩЕ

    ДТС: JEÇӘ еще, снова: türk bodunuү jeçә etdi – снова устроил тюркский народ (КТ 16).

    **ДТ йечә; Каз. есе ; Рус. еще.

    Ж

    ЖАЖДА

    ДТС: AZLIQ недостаток: azliq doldi – было недостаточно (ЛОК 314);

    AZLAN хотеть,жаждать,алкать (Suv 2204); AZLANMAQ вожделение, жадность, алчность. (МК 26620)

    **ДТазлық, азлан; Каз. аз, аздық, азсыну – мало, считать недостаточным; Рус. ж(аж)дать, в(ожделен)ие.

    ЖАДНЫЙ

    ДТС: JUТ глотать: ol jumurtүani jutti – он проглотил яйцо (МК ІІІ 313).

    **ДТ йұт; Каз. жұт, жұтты — проглатить; Рус. жад)ный.

    ЖАЛКИЙ (жаль, жалеть)

    ДТС:JАLІN просить, умолять (Маn ІІІ 245);

    СТМ: ЖАЛ (жали) І печаль, жалеть, желать (Эвенк.);

    **Каз. жалынышты – жалкий; жалын – жалеть, желать; Рус. (жал)еть, жаль, жалкий, по(жал)уйста; жаловать, пе(чаль).

    ЖАЛО (ужалить)

    СТМ: ЧОЛИ (соли) язык, болтать языком (Эвенк.): чоливун — жало.

    **Каз. сөйле — говорить; тілi – язык, жало; Рус. жало; слово.

    83

    ЖАРИТЬ

    СТМ: СИРА жарить (п.мо.): sіrа, sіru жарить, печь.

    **ДТС: ÇІR – жир; Каз. шыр – жир; шыжғыр – жарить; Рус. жарить.

    ЖДАТЬ

    СТМ: ГЭТЭ смотреть(п.мо.): gete подсматривать; выжидать.

    ** Каз. жіті (қара) – смотреть внимательно; шыда; Рус. вы(жида)ть, (жда)ть.

    ЖЕ (приди же)

    ДТС: ŞÜ постпозитивная усил. частица при повел. форме гл-а: kel-şü – приди же! (МК ІІІ 211).

    **ДТ кел-шү; Каз.келші! Рус.приди же!

    ЖЕВАТЬ (жвачка)

    СТМ: ЖЭБ есть (Эвенк.): жептурэ – обжора; жептиғин – жевать; др.тюрк. jе есть.

    **Каз. же – есть; Рус. (жев)ать, жва)чка, об(жо)ра, (съе)сть.

    ЖЕЛАТЬ

    ДТС:TILӘ, TILӘK желать, пожелание (МК І 412); JEGLӘ предпочетать: өzum jeglәduki bu qulluq ati – я сам предпочел это имя раба (QBN 1479).

    **ДТ тілә, тіләк, йеглә; Рус. желать, желание; Каз. тіле, тілек.

    *СТМ: ГЭЛЭ желать (Эвенк.): гэлэн – желание; КАЛАJ желаемое (Нег.).

    **Каз. қала, қалау – желать;

    ЖЕЛУДОК

    СТМ: ЖАЛУР (жалутти) ненасытный, жадный (Эвен.).

    **Каз. жалма, жалмауыз – ненасытный; Рус. (желу)док.

    ЖЕГ (жечь)

    ДТС:JАQÇIRTот jаq – жечь, воспламенять (Suv 615);

    СТМ: ЖАКУГДИ (жэгди) жаркий (Эвенк.).

    ** ДТ йақ, йақчырт; Каз. жақ, жағу; шақ)пақ – спичка; Рус. жег, жгучий, жечь, и др.

    84

    ЖЕМЧУГ

    ДТС:ÜNЖÜ жемчуг: aniң tisi ünжü teg erdi – ее зубы были подобны жемчугу (ЛОК 95). Ср. jençü jünço жençü;

    **ДТүнжү, йенчү; Каз. інжу; Рус. жемчуг.

    ЖЕНА (женщина)

    ДТС: JEҢGА жена старшего брата или дяди (МК ІІІ 380).

    **ДТ йеңгә; Каз. жеңге; Рус. жена, женщина.

    ЖЕНИХ

    СТМ: ЭДИ муж (Эвенк.): эдиңэт — жених.

    **Каз. жігіт – парень, жених; Рус. жених, джигит.

    ЖЕРЕБЕЦ

    ДТС: AJYIR жеребец: qulan quduүqa tüssә qurbaqa ajүir bolur –

    и лягушка становится жеребцом, когда кулан упадет в колодец

    (МК 4964).

    СТМ: АЖИРГА п.мо. aжirүa жеребец, самец.

    **ДТ айғыр, ажғыр; Каз. айғыр; Рус. жеребец.

    ЖЕРНОВА

    СТМ: ДИJЭН наковальня (Нег.); Ма. жэрин – наковальня; ҺУРГУ дробить (Эвенк.); Нан. ху(жирэ)ку –жернова; ср.мо. tegirmen мельница.

    **Каз. (диір)мен; Рус. (жерн)ова.

    ЖЕРТВА

    ДТС: ЕR, ЕRTІ следовать, находиться (МК І 430).

    **ДТ ер, ерті; Каз. ерді, ертпе, ерме – последовавший за кем-л;

    Рус. жертва.

    ЖЕСТОКИЙ

    ДТС: JAVUZ плохой, скверный (МК І 227).

    **ДТ йауыз; Каз. жауыз; Рус. жес)токий, жес)ткий.

    ЖЕСТЬ

    ДТС: JЕZ желтая медь (ТТ VІІ 2411, 2512).

    **ДТ йез; Каз. жез. Рус. жесть.

    85

    ЖИДКИЙ

    ДТС: ÇIGІ частый шов (МК 54615); СТМ: ЖІЖІ мелкий (п.мо.).

    ** Каз. жиі; Рус. жидкий.

    ЖИЗНЬ

    ДТС: JASА жить:er uzun jasadi – мужчина жил долго (МК ІІІ 89). JASАN возвр. от jasa-: neң jasin jasanmas – никак не проживет он свою жизнь (ТТVIIIA8).

    **ДТ йаша, йашан; Каз. жаса , жасы – возраст; Рус. жизнь, жить.

    *(AZUN (согд. `zwn)? мир, свет, жизнь: bu tus teg azundin ozun terk keçar – ты скоро уйдешь из этой жизни, (мира), подобного сновидению (QBN 297).

    СТМ: НАСУН жизнь, возраст (п.мо.): nаsu(n) возраст, годы, лета; жизнь.

    **Каз. жасы – возраст.

    ЖИЛ (жить, жив, живой)

    ДТС: JIL год: bir jil keçti – один год прожил (МК ІІІ 5).

    **ДТ йыл; Каз. жыл; Рус. жил, про(жил) ;

    ДТС: JILLА жить: qarimaz bu ejgu neça jillasa – сколько ни будет жить хороший, не постареет (QBN 373).

    **ДТ йылла; Каз. жылда; Рус. жить и жить.

    ЖИЛЕТ (жилетка)

    ДТС: JILIT побуд. от jili- : er suviү jilitti мужчина согрел воду (МК ІІ 317).

    **ДТ йылыт; Каз. жылыт, жылытқы – утеплить, согревать; Рус. жилет, жилетка.

    ЖИЛКА

    СТМ: ЖИ родник (Нег.). ** Каз. жылға; Рус. жилка.

    ЖИЛЬЕ

    СТМ: ЖОҒЛА жилье (Нан.); Сол. ж(үғ) – дом; Эвен.жум; Як.жіә – жилище; **Каз. жай; үй; Рус. жилье, жилище, чум.

    ЖИР

    ДТС: ÇIR жир: bu etta çir joq – на этом мясе нет жира (МК 16217).

    **ДТ чыр; Каз. шыр (шыр бітпеген, арық); Рус. жир, (жир)ный, о(жир)еть., обез(жир)енный.

    86

    ЖМУРИТЬ

    ДТС: JUМ закрывать, зажмуривать: er kөz jumdi – мужчина закрыл глаза (МК ІІІ 64).

    **ДТ йұм; Каз. жұм; Рус. за(жму)ривать, жмет, жмот. зам)кнуть, замок (дверной), сжим.

    ЖРАТЬ (жри, обжора)

    ДТС:AVZURI кушанье (МҚ І 145).

    **ДТ авзуры; Каз. обыр, жемір; Рус. обжора, (жр)и,( жра)ть, упырь, вампир.

    ЖРЕБИЙ

    СТМ: ЧИБ бросить жребий (Эвенк.); п.мо. sibaүаn жребий; монг.шавга;

    **Каз. сыбаға, сауға; Рус. жребий.

    ЖРЕЦ

    ДТС:JORUG толкование, объяснение, значение: толкование сна (МК ІІІ 18).

    **ДТ йөрүг; Каз. жору, жорыс – толковать, объяснить, предвидеть; Рус. жрец.

    ЖОПА (зад)

    ДТС:ÇOPUN большой сосуд (для омовения): çopunta qodup – вылить в сосуду для омовения (Suv 4784).

    **ДТ(чоп)ун, (жоп)ун; Қаз. жуын (дәрет алу); Рус. жопа (букв. мыться – жопун, жуын); жуды – задн)ий, зад, затем.

    ЖУЛИК

    ДТС: JULQ тащить, обдирать: ol andin neң julqdi – он тащил у него нечто (МК ІІІ 436). СТМ: НУЛТИ теребить (Эвен.); п.мо.жulgа выдергивать.

    **ДТ йулқ; Каз. жұлқ, жұлқы – урвать; Рус. жулик, жульничать.

    ЖУПАН См. епанча (шапан).

    ЖУРАВЛЬ

    ДТС: TURUJAJA (turna) журавль (ThS II94).

    **ДТ туруйа)йа, турна; Рус. журавль; Каз. тырна.

    87

    ЖУТЬ (жутко)

    ДТС: JUТ 1. гололедица, вызывающая гибель животных; 2. бедствие, несчастье: azunqa balә ol bodunqa jutu – для мира он – беда, для народа – несчастье (QBN 362).

    **ДТ йут; Каз. жұт; Рус. жуть, жутко, жуткий.

    З

    ЗАБЫЛ

    ДТС: JAҢIL заблуждаться: jaңilmaz kisi kim aju ber meңa – скажи мне, кто не ошибается?! (QBN 273).

    **ДТ йаңыл; Каз. жаңыл – заблуждаться, ошибиться; Рус. забыл, забыть, (забл)уждаться, блуд)ный, блуд.

    ЗАБАВА

    СТМ: ЖУҒА забава (п.мо.): жuүa; монг.зугаала – гулять.

    **Рус. (заба)ва, (гуля)ние; Каз. жырға – веселиться; шырқа – петь; күйле.

    ЗАБОР

    ДТС: JAР, JAРUL закрывать: er qapuү japti – мужчина закрыл двер (МК ІІІ 57).

    **ДТ йап, йапул; Каз. жап, жабыл; Рус. запер, (зап)рет, заб)ор.

    (См.(зап)онки).

    ЗАВОРАЧИВАТЬ

    ДТС:OYRA, OYRAL идти, направляться: ol jerkә oүraldi – он вернулся к тому месту (МК І 247).

    **ДТ оғра, оғрал; Каз. орал; Рус. в(оро)титься, зав(ора)чивать, в(ер)нуться.

    ЗАВТРА

    1. ДТС: JAT класть (МК ІІ 313); JATYA лежать вместе: ol aniң birlә jatүasdi – он лежал вместе с ним (МК ІІІ 103);

    **ДТ йат; Каз. жат – лежать;

    2. ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55).

    **ДТ тұр; Каз. тұр, тұру – встать; жатып + тұра; Рус. зав+тра – ложится и встать.

    88

    ЗАБОТА

    ДТС: JEVAT снабжать, обеспечивать: iki türlüg jeviglarin egsüksüz jevatip – снабдив без недостатка двумя разновидностями снаряжения (Suv 4296).

    **ДТ йевәт; Рус. забот)а, заботиться; Каз. жұбату.

    ЗАВИСТЬ

    ДТС: ТЕРІZ зависть, завистливый: tepiz kisi – завистливый человек (МК І 365).

    **ДТ тепіз; Рус. зависть.

    ЗАГАДКА См. гадать.

    ЗАГОВОР

    ДТС: JOYUR заговаривать: aniң joүuru usarsiz – не сможете ли заговорить их? (КР 397).

    **ДТ йоғұр; Рус. заговар)ивать, заговор; Каз. жору.

    ЗАГОТОВКА

    СТМ: ЖОД заготовить (Эвен.): жодон – вещь, вещи, имущество, утварь,…

    **Каз. жиды, заты, зат – (загото)вка; Рус. (загото)вка, готовь, готовить.

    ЗАДЕТЬ

    ДТС: ТЕР пинать, лягать: it isirmas at tepmas temә – не утверждай, что собака не укусит, а лошадь не лягнет (МК І 178).

    **ДТ теп; Каз. теп; Рус. за(деть).

    ЗАЖИМ

    ДТС: JUМ закрывать, зажмуривать: er kөz jumdi – мужчина закрыл глаза (МК ІІІ 64).

    **ДТ жум; Каз. жұм; Рус. за(жму)ривать, жмет, жмот; замкнуть, замок, сомкнуть (глаза)

    ЗАКАЗ

    СТМ: ЖАКИА(Н) письмо, заказной (п.мо. ): zakija(n); Ма. жаси, жасихан – писать, посылать письмо.

    89

    **Каз. жаз, жазған – писать, написаное; Рус. заказной, заказ. ДТС: JAZ писать: jazsun– пусть пишет (ТТ VІІ 2519).

    ЗАКАТ

    СТМ: ЖАХА багровый (Ма.).

    **Каз. жағал – багровый; Рус. закат (багровые облака).

    ЗАКАТЫВАТЬСЯ (от смеха)

    ДТС: QATUR, QATҮUR хохотать, закатываться смехом

    (МК ІІ 201).

    **ДТ қатұр, қатғүр; Каз. ішегін (қат)ыру (күлдіру). Рус. хо(хот)ать, за(кат)ываться.

    ЗАКОЛОТЬ

    СТМ: ЖУЛКУНЧЭ заколоть (Эвенк.).

    **Каз. сұққыла; Рус. (заколо)ть.

    ЗАКОН

    СТМ: ЖАНГ нрав, поведение (п.мо.zang); Монг.зан(г) – нрав, поведение.

    **Каз. заң – закон; Рус. закон.

    ЗАКРЫТЬ

    ДТС: KIRIT ключ (МК І 357); KIRITLӘ закрывать: qapuү kiritladi – дверь заперли (МК ІІІ 345).

    **ДТ кіріт; Каз. кір – входить, заходить; Рус. за(крыть), от(крыть). (Ср. запереть).

    ЗАКУПОРИТЬ

    ДТС: QОР, QОРUR поднимать (в разных значениях): оl meni ornumdin qopurdi – он поднял меня с места (МК ІІ 72).

    **ДТ қопур; Каз. қопар – копать; Рус. «за(купор)ить» неправильно составленное слово, не соответствующий корню «қопар». (См. копать, копи, откупорить).

    ЗАЛИВАТЬ

    СТМ: ЖАЛ (жалду) заливаться (о реке) (Эвен.).

    **Каз. жалдау – переходить воду; Рус. (зал)иваться, ложный корень «лить» и «разли»ваться.

    90

    ЗАЛОГ (налог)

    ДТС: AL брать, взять, принимать: elig aldi açti oqidi bitig – правитель взял письмо, развернул, прочитал (QВН 1227); ДТС:SALІҮ налог (USp 28).

    *СТМ: ЖОЛІҒ выкуп (п.мо.); Бур. золиг – выкуп, залог.

    **ДТ салығ; Каз. алу – брать, взимать; с(алық – н(алог; Рус. з(алог, н(алог.

    ЗАМЕЧАТЕЛЬНО

    ДТС:ТЕLІМ много, значительно(QBN 874).

    **ДТ телім; Рус. значи(тельн)о.

    ЗАОРАТЬ (орать)

    СТМ: ЖАР крик (Ма.).

    **Каз. (зар)лау, жар салу – кричать; Рус. (заор)ать, (ор)ать.

    *СТМ: ЖАРА петь, песня (Эвенк.): подражать (в пении); Нан.жаори – отозваться, заговорить; Ма.жари – петь, воспевать; п.мо.жajiran шаман.

    **Каз. жар-жар, жырла – петь; Рус. (заора)ть; от метат. «жар» – под(раж)ать, д(раз)нит; Жар птица.

    ЗАОЧНО

    СТМ: ЭЖИНЭ (эчинэ) тайно, за спиной, заочно (Ма.).

    **Каз. ашына – любовники;Рус. очно, за(очно.

    ЗАПАД

    ДТС: BAТАR запад: toүardin batarqa jorip tezginur – от востока до запада (они) обходят страны (QBN 26215).

    СТМ: БАТ вмещаться (Як.); п.мо.baүta; др.тюрк.bat погружаться.

    **ДТ бат; Каз. бат – погружаться; батыру; (бат)ыс – за(пад);

    Рус. за(пад), (пад)ать, пасть, упасть, и др. (Ср. Англ. вест – пасть, падать, бат).

    ЗАПАХ

    ДТС: JIPAR мускус: men jipar saçtim – я разбрызгал мускус

    (МК ІІ 4).

    **ДТ йыпар; Каз. (жұпа)р; Рус. (запа)х. От слога «пах» ложный корень «пах»нуть. (См. пахнуть).

    91

    ЗАПЕВАЛА (запев, завывать)

    СТМ: ЖЭДЭБ(УЛЭ) запев, завывание (Ма.).

    **Каз. ұлы, ұлу – выть; («жэ» деп ұлы); Рус. запевала, запев+ала.

    ЗАПЕРЕТЬ (запрет)

    ДТС: JAР, JAРUL закрывать: er qapuү japti – мужчина закрыл дверь (МК ІІІ 57).

    **ДТ йап, йапул; Каз. жап, жабыл; Рус. (зап)ер, (зап)рет, (зап)онки, заплатка. «За» – ложная приставка!

    ЗАПЯТАЯ

    ДТС: ÜZÜKLA читать, разбирать по слогам: bitig üzükladi – он разбирал письмо по слогам (МК І 71).

    **ДТ үзүклә; Каз. үзікте, үзіп айт – говорить раздельно; Рус. зап+ятая?

    ЗАРЯ (рано)

    ДТС: JARUN заря: jarun jarutuqta – когда засияла заря (Suv 944); SӘRI направление, сторона: andan soң uçaүusu taңsәriqa bardilar – затем трое из них пошли в сторону утренней зари (ЛОК 385).

    **ДТ йарұн; Рус. рано, заря; Каз. сәрі, арай.

    ЗАСОВ

    ДТС: SOYLI всунуть руку (МК ІІІ 297).

    **ДТ соғлы; Рус. сунул; Каз. сұқ; ұсын.

    ЗАСТЕГНУТЬСЯ

    ДТС: ТАQ прикреплять, продеть (МК ІІ 16);

    СТМ: ТОХОН пуговица (Нан.): застегнуться, застегиваться; др. тюрк. tоqu –пряжка, застежка.

    **ДТ тақ; Каз. тақ, тағын; Рус. зас(тегн)уться, зас(тегив)аться.

    ЗАСТРЯЛ

    ДТС:TURUL останавливаться, отстояться, замирать: er istin turuldi – дело мужчины застряло (МК ІІ 126).

    ДТС: TІRӘ подпирать (МК ІІІ 262); TІRӘL страд. от tіrә-: tirәldi tilim – я замолчал (букв. мой язык застрял) (QBN 3192).

    **ДТ тұр, тұрұл; тірә, тірәл; Каз. тұр – стоять; тұрыл; тіре, тірел; Рус. зас(трял), зас(трят)ь.

    92

    ЗАТХЛЫЙ (тухлый)

    ДТС: JATUQ брошенный, забытый: jatuq нең – забытая вещь (МК ІІІ 14).

    **ДТ йатуқ; Каз. жат, жатып қалған; Рус. затхлый, тухлый, протухший, тухнуть.

    ЗАТЫКАТЬ (втыкать)

    ДТС:ТІQ набивать, затыкать (Rach 258); TIQIL вталкиваться: kendükkә un tiqildi – кувшин набили мукой (МК IІ 129).

    **ДТ тық, тықыл; Каз.тық, тығыл; Рус. за(тык)ать, втыкать, тыкать.

    ЗАХОЛУСТЬЕ (захолустный)

    СТМ: АЛЧАҒАР широко расставленный (Як.).

    **Каз. алшақ, алыс, алыста – далеко; Рус. зах(олустье), зах(олус)тный.

    ЗАЧЕТ

    ДТС: SATYAŞ производить взаимный зачет платежам (МК ІІ 214); SATІY: satіү аl- покупать, совершать торговую сделку: ud küntә ud satүin alsar – если совершить покупку коровы в день коровы (ТТ VII 392).

    **ДТ сатғаш, сатығ; Каз. сат; сатушы, сатқыш, сарт – продавец, купец; Сартаул – Хорезм;Рус. за(чет), счет; Садко (имя купца).

    ЗАЩИТА (захита)

    ДТС: SAQÇІ хранитель, сторож: qiliç baldu boldu bu el saqçisi – мечь и секира стали хранителями государства (QBN 16213).

    **ДТ сақчы; Каз. сақ – чуткий, бдительный; Укр. зах)ита; Рус. защита.(См. щит).

    ЗАЯВИТЬ

    СТМ: ЭЙЭТ просить, заявить (Эвенк.).

    **Каз. айт, ет, аян ет – рассказать, заявить; Рус. заявить.

    ЗАЯЦ

    ДТС: TABIŞYAN заяц(ТһS ІІ67).

    **ДТ (табыш)ған; Рус. заяц; Каз. тышқан – тушканчик, мышь.

    ЗВЕНЕТЬ

    ДТС: SIҢ ET звенеть: qulaqim siң etti – у меня зазвенело в ушах (МК ІІІ 358).

    **ДТ чің ет; Каз. шың ет; Рус. звенеть,звон, звонить.

    93

    ЗВУК

    ДТС: ÜZÜK слог, буква: bu ne üzük оl – какая это буква? (МК І 72). **ДТ үзүк; Қаз. үзік – отрывок, обывок; Рус. звук.

    ЗВЕЗДА

    СТМ: ЖИЛДАВКИ звезда (Эвенк.); др.тюрк.julduz.

    **ДТ (йулду)з; Каз. (жұлды)з; жұлдызшы; Рус. звезда; звездоче)т.

    ЗДАНИЕ

    ДТС: BЕDIZ памятное здание: bedizіn üçün türk qan balbali – для красивого памятного здания балбал тюркскому хану (Е 3210).

    **ДТ бедіз; Каз. безендіру – украсить; от метат. Рус. зда)ние.

    ЗДОРОВО (здоровье, здравствуй)

    ДТС:TIRIG живой: tirigi küң boltaçi erti – живые из вас стали бы рабынями (КТ б49).

    **ДТ тіріг; Каз.тірі – живой; Рус. з(доро)вый, з(доро)вие, з(дра)вохранение. (См. трезвый)

    ЗЕВАТЬ (зев)

    ДТС: ЕSNА зевать (МК І 288);СТМ: ЖЭВЭ)МНЭ зевать (Эвенк.); Нан. жаван – зевать;

    **Як. жәсыі – зевать. Каз. есіне, е(сінеу; Рус. зев, зевать.

    ЗЕМЛЯ

    ДТС:JER 1. земля. 2.поверхность, верх (МК ІІІ 142); JERLӘ осваивать землю: qara senirig jerlәdim – я освоил Кара-Сенгир (Е 245).

    **ДТ йерлә; Рус. земля; Каз.жерле.

    ЗЕРКАЛО (зеркальный, сверкал)

    СТМ: ЖЭРКИЛЭ сверкать, блестеть (Ма.); п.мо.жіreski резко мелькать; Як. жәргәі мгновенно сверкающий.

    **Каз. жарқыл – сверкать; Рус. (зеркал)о, зеркальный, сверкал,

    ЗЕРНО

    ДТС: ТАRІҮ зерно, злаки, хлеб: tariү bisti jas ot өndi – злаки созрели, выросла зеленая трава (ThS II 81).

    СТМ: ҮР ТАРНА зерно (Монг.).

    **ДТ тарығ; Каз. тары; Монг. тарна; Рус. зерно.

    94

    ЗИМА

    ДТС: ÜŞІ мерзнуть, цепенеть:er üşidi – мужчина замерз (МК ІІІ 254).

    **ДТ үші; Каз. үсі, үсік, от «үсіме» — настать холоду, Рус. зим)а; озя)бнуть, оце)пенеть, цепенеть, ок(оче)неть. (Ср. осень).

    ЗЛАК

    ДТС: AŞLIQ зерно, злаки, хлеб: aşliq tariү aniң өnәr – злаки оттого произрастают (МҚ ІІ 204).

    **ДТ а(шлық); Рус.(злак)и; Каз. астық.

    ЗЛО (злодей)

    СТМ: ЖАЛИ ложь; жалинқу – лживый (Нан); п.мо.жali, жalila хитрить, обманывать.

    **Каз. жала, жалған – ложь; жалалу – очернять; от метатезы «жал» Рус. ложь, лживый; зло, злодей, зловещий;

    ЗНАНИЕ (сознание, знать)

    ДТС: SАN думать, раздумывать (Юг С133); СТМ:СА знать (Эвенк.); п.мо.sаnа думать;

    **Каз. сана – разум; Рус. (зна)ние, зна)ть, созна)ние, созна)тельно.

    ЗНАЧИТЕЛЬНО

    ДТС:ТЕLІМ много, значительно (QBN 874).

    **ДТ телім. Рус. значи(тельн)о.

    ЗОЛА (головешки)

    ДТС: KÜL зола: isig külkә kөmüp – закопав в горячую золу (Raçh I 151).

    **ДТ күл; Каз. күл, қола)мта – зола;күлше – кулич, калач; Рус.

    гол)о)вешки, (зол)а.

    СТМ: (ҺУЛЭ)(ПТЭН) зола, пепел (Эвенк.); ср.мо. һunеsun зола.

    **Рус. зола, пепел. (См. кулич, калач).

    ЗОЛОТО

    ДТС: АLТUN золото: altun kümüş kergәksiz keltirti – они доставили несметное (количество) золота и серебра (КТ 52).

    **ДТ алту)н; Каз. алты)н; Рус. латунь, з(олото),з(лота, з(лато.

    95

    ЗОМБИ

    ДТС: ÇOM, ÇOMUN окунаться, нырять, погружаться: oүlan çomdi – мальчик погрузился (нырнул) в воду (МК 27713).

    СТМ: СӨМ сомкнуть (глаза) (Эвенк.).

    **ДТ чом, чомұн; Каз. шом (ойға,ұйқыға); Рус. (сом)кнуть (глаза).

    ЗРАЧОК (зрение, зритель)

    ДТС: QARA смотреть (USp 973); QARAQ глаза, глазное яблоко: bulnadi meni qaraq – пленили меня очи (МК ІІІ 29).

    **ДТ қарақ; Каз. қа(рашық – зрачок; Рус. зрачок, зрение, зритель, призрак.

    ЗУБ

    ДТС: AZIҮ клык, зуб: toңuzuң aziүi sinmis – у кабана сломались клыки (ThS II 11);

    **ДТ а(зығ). Каз. а(зу) – клык; Рус. зуб.

    СТМ: АСУ укусить (Эвенк.); Як.асы – клык.

    И

    ИГА

    ДТС: IGӘN захватывать, овладевать: qaz qopsa өrdәg kөlig igәnur – если гуси поднимаються, утки захватывают озеро (МК І 104).

    **ДТ ігә; ігән; Каз. ие, иелен, еге; Рус. ига.

    ИГЛА

    ДТС: JIGNӘ игла: jiçі jignә sapdi – портной вдел в иглу нить (МК ІІ 3).

    **ДТ йігнә; Рус. игла; Каз. ине.

    ИГРА

    ДТС: JÜGÜR бежать; JÜGÜRÜ бегущий: oүlan jügrüsdi – дети бежали (МК ІІІ 102).

    **ДТ йүгүр, йүгүрү; Каз. жүгір, жүгіреді; Рус. (игр)а, играть.

    ИДИ (идти)

    ДТС: ID посылать: tudun jamtariү idtim – я послал туда Тудун-Ямтара (БК40).

    **ДТ ід, ид.; Рус. иди, идти; Каз. ет, ету,к(ет).

    96

    ИЗЖОГА

    ДТС: JAQTUR зажигать: ol aniң eviңә ot jaqturdi – он поджег его дом (МК ІІІ 96).

    **ДТ яқ, яқтур; Каз. жақ, жақтыр; жақ, жағу – жечь; Рус. из(жог)а.

    ИЗ-ЗА

    ДТС: ÜZӘ через, из-за:өvkә nizvani üzә quturup өgsiz kөңülsiz ertilәr – придя в бешенство, из-за расположенности к раздражению, они потеряди рассудок (ТТ ІІІ29).

    **ДТүзә; Рус. из-за.

    ИЗГОЙ

    ДТС: ӨZGA иной, другой: өkünç ol aңar joq oң anda өzga – [у невежды] нет иной доли, чем раскаяние (Юг С116).

    **ДТ өзгә; Каз. өзге, өгей – другой, чужой; Рус. изгой.

    ИЗРЕДКА

    ДТС: SЕJRАТ делать редким, разрежать (МК ІІ 332).

    **ДТ сейрәт; Каз. сирет, сирек – редкий; Рус. редкий, редеть.( См. редкий).

    ИЗЮМ

    ДТС:ÜZÜM виноград: quruү üzüm – сушеный виноград (Rach І83).

    **ДТ үзүм; Қаз. жүзім; Рус. изюм.

    ИКОНА

    ДТС: JÜКÜN покланяться, кланяться: qul tәңrikә jüкündi – раб богу поклонился (МК ІІІ84); JÜКÜNМАК поклонение, моление (Suv 337); JÜКÜNТÜR побуд. от jüкün-: basliүiү jüкüntürtümüz – тех, кто имел головы, мы заставили склонить (КТ б18).

    **ДТ йүкүн, йүкүнмак, йүкүнтүр; Рус. икона; Каз. жүгін, жүгіндір; шөкін, шоқын.

    (*Рус. моление, молю, молить; Каз. мөлию, мөли, мөлит).

    ИМЕНИЕ (иметь)

    ДТС:IDI, IGӘ, IJӘ хозяин, владелец, господин: ev igasi – хозяин дома (TT VII 2817); өtukan jisda jeg idi joq ermi – в Отюкенской земле не было хорошего хозяина (КТ м4).

    **ДТ іді, ігә, ийә; Каз. ие,еге, егемен; Рус. имение, иметь.

    97

    ИМЯ

    ДТС:ІМ знак, пароль: im bilsә er өlmәs – если мужчина знает пароль, он не погибнет (МК І 38);

    *АТІМ имя: adib ahmad atim – имя мое Адиб Ахмед (Юг В469).

    **ДТ ым; Каз. ым, ат(ым; Рус. имя.

    ИНОЙ

    ДТС: АJIN (аdіn) другой, иной: аjіn kisi neңi neң sanmas – вещи других людей вещами не считаются (МК 624); АJNА (видо)изменяться, перемениться, стать другим: jer ajnadi – земля изменилась (МҚ 14613);

    **ДТ адын, айын; Каз. айны, айну (өзгеру, құбылу); Рус. иной, иначе, инородный, иногородний, иностранный, иномарка, и др.

    ИНОК

    ДТС: ІNІ младший брат: anta kezrә inisi qaүan bolmis erinç – после этого каганами стали его младшие братья (КТ б4); ІNAN верить, доверять: mеn aңar inandim – я верил ему (МК І 206); ІNANÇ «доверенный» чин, должность (МК І 133).

    **ДТ іні (ини); инан; Каз. іні; инан; Рус. инок.

    ИСКАЗИТЬ (искажать)

    ДТС: QІJІQ, QІJІŞ косой, кривой (МК ІІІ 167).

    ** ДТқыйық, қыйыш; Каз. қисық, қиыс, қисайт; Рус. ис(кажать), ис(казить).

    ИСКАТЬ

    ДТС: ISLӘ нюхать (Raçh I14); ISTӘ искать, желать: biliglig biligni istәgәn bolur – знающий (все время) жаждет знаний (Юг С294).

    **ДТ ислә; Каз. иіс – запах; иіске – (букв. идти по запаху); Рус. искать.

    ИСКОННЫЕ

    ДТС: QON, QONUT оседать, поселяться, приют: ben өzüm өtükәn jerig qonmis – я сам избрал местом жительства землю Отукен (Тон17).

    **ДТ қон, қонут; Каз. қон, қону; (возм. от көне – древний, старинный (настоящий); Рус. ис(конные. (См., конец).

    ИСКРА

    СТМ: ҺОСИН (чисин) искра (Эвенк.); п.мо.оçі(n) искра.

    **Каз. жасын? (ұшқ)ын; Рус. (иск)ра.

    98

    ИСКРЕННИЙ

    ДТС: KIRSIZ чистый: kirsiz ariү – чистый (TT V A52).

    **ДТ кірсіз; Каз. кір – гряный; кірсіз, кіршіксіз – без грязи, чистый; Рус. ис(кре)ний.

    ИСКУСНЫЙ (искусство)

    ДТС: US, UZ искусный: ol us boldi – он был искусным (МК І 36);

    USІÇ опытный, искусный: usiç ojun – искусный игрок (ТһS ІІ43).

    **ДТ ұс, ұз; Каз. ұста, ұстаз; үздік; Рус. (ис)к(ус)ный, (ис)к(уство). (См. кузнец).

    ИССЛЕДОВАТЬ

    ДТС: IS запах; ISLӘ нюхать: saү jаүqa joүuruр іslәsәr – если смешать маслом и понюхать (Rасһ І14);

    ДТС: IZ след: atin еjgü bolsa qalir еjgü iz – если твое имя хорошее, останется хороший след (QBN 3787). IZDӘ, IZLӘ идти по следу, следить: izin izlәdi – пошел по его следу (QBN 44410).

    **ДТ ис, ислә; із, ізле; Каз. иіс, иіске; із, ізде; Рус. (сле)дить,

    (сле)дователь, исследовать (иіс+ізле ) – букв. по запаху (нюхая) идти по следу.

    ИСТЕК

    ДТС: TÜKӘ завершаться, истощаться, иссякать: is tükәdi – дело завершилось (МК ІІІ 270).

    **ДТ түкә; Каз. түгесу; Рус. ис(тек).

    ИСТЕКАТЬ (иссякать)

    ДТС: ТӨК лить, подливать, сыпать: oүlan suv tөkdi – мальчик пролил воду (МК ІІ 19).

    **ДТ төк; Каз. төк; Рус. про(тек)ать, (теч)ение, и др.

    ИСТИНА

    ДТС: ÇIN (кит.)? истина правда: çin sөz – правдивое слово (МК 50316); ÇINLA выяснять истину: ol isiү çinladi – он выяснил истину в том деле (МК 5741).

    **ДТ чын; Каз. шын; Рус. и(стин)а.

    ИСТЛЕТЬ (тленье)

    СТМ: ГИСА истлеть, испортиться (Ма).

    99

    ДТС: IS запах; ISLӘ нюхать: saү jаүqa joүuruр іslәsәr – если смешать маслом и понюхать (Rасһ І14);

    **ДТ ис, ислә; Каз. ис, иске, истену; түлеу? Рус. ис(тлен)ье, тленный.

    *ДТС: TÜLӘ, TÜLӘN линька, линять: аt tülәdi – лошадь линяла (МК ІІІ 270).

    **ДТ түлә, түлән; Каз. түле, түлеу; Рус. линять, ис(тлен)ье, тленный. (Ср. линять).

    ИСТЯЗАТЕЛЬ

    ДТС: ВІÇTАÇІ истязатель, мучитель: kim erti erki biçtaçi oguk-kijam etuzin – кто мог быть истязателем тела моего ребеночка? (Suv 62614).

    **ДТ б(ычтачы; Рус. истяза)ть, истязатель.

    ИСЧЕЗАТЬ

    ДТС: ІÇ скрываться, исчезать: ara bir içar kөr jorir – то скроется

    и ходит (QBN 12010).

    **ДТ іч; Рус. (исч)езать; UÇ исчезать, уходить: aniң quti uçdi – его счастье ушло (MK I 164).

    **ДТ уч; Каз. ұш – улететь; Рус. (исч)езать, (уш)ло.

    ЙОГУРТ

    ДТС: JOYRUT, JOYURT кислое молоко: joүurt ujiti – молоко створожилось (МК І 182). **ДТ йоғұрт; Рус. йогурт.

    К

    КАБАЛА (закабалить)

    СТМ: ГАБА бляха (Ма.). п.мо.үаbа кандалы (ручные);

    *ДТС: QAP хватать: qapmis – схватил его (ThS II68). QAPIL быть захваченным

    **ДТ қап; Каз.қап – (хват)ать; Рус. (каба)ла, за(каба)лить; (См. (хват)ать,

    (кап)кан, хапуга).

    КАБАН

    СТМ: ГАГА свинья (Сол.); п.мо. үаxаi свинья, кабан.

    **Каз. (қоқы)с – мусор, грязь, пыль; Рус. кака (грязный); кабан;

    (См. хаки (цвет).

    100

    КАБАЧКИ

    ДТС: QABAQ тыква (МК І 382): qabaq xuasi – цветы тыквы

    (Rach II 192).

    **ДТ қабақ; Каз.қабақ, асқабақ; Рус. кабачки.

    КАБИНА

    ДТС: QAР мешок, мех, бурдюк (МК ІІІ 146).

    **ДТ қап; Каз. қап – мешок, чехол; Рус. (каб)ина, (коб)ура, и др.

    КАВАРДАК

    ДТС: QAYUR (qovur) жарить, калить (МК ІІ 81): saçqa qaүurzun – пусть поджарят на сковороде (Rach ІІ 223).

    **ДТ қа(ғур); Каз. қуыр; Рус. с(ковор)ода, (кавар)дак. (См. кухарка, варить).

    КАЗАТЬСЯ (См. глаз (көз).

    КАЗЕИН

    СТМ: ЭЗЭМУҒ творог (Эвенк.); < п.мо.ежеdеmеg заквашенное молоко; ежегей –творог;

    **Як.іәзәгәі – казеин; Рус. кaзеин;

    КАЗНА

    ДТС: QAZNAQ казна: elig qaznaqi toldi – казна правителя наполнилась (QBN 874).

    **ДТ қазнақ; Каз. қазына; Рус. казна. казначей, казенный.

    КАЗНЬ

    СТМ: ШАЗИН запрет (Ма.); п.мо.çаүаzа 1.закон; 2. запрет; 3. казнь.

    **Каз. жаза – казнь, на(каза)ние; Рус. казнь, на(казан)ие.

    КАЙМА (окаймлять)

    ДТС: QIDIY, QIJIY край, граница: ajaq qijiүi – край сосуда (МК І 375).

    **ДТ қыдығ, қыйық; Каз. қиық, жиек; Рус. кайма, о(кай)млять.

    КАКОЙ?

    ДТС:QAJU какой? (МК ІІІ 218).

    **ДТ қайу? Рус. какой, каков? Каз. қандай?

    101

    КАЛ

    ДТС:QAL оставаться, отстать: türk sir bodun jerintә bod qalmadi – в стране народа тюрок-сиров не осталось подданых (Тон4).

    **ДТ қал; Каз. қал, қалдық– остаток; Рус. кал, отс(тал), ос(тал)ось, талая (вода).

    КАЛЕКА

    СТМ: ГЭЛЭК калека (Эвенк.); КЕЛТЕГЕЙ кривой, косой (п.мо.кеltegei; Як.каітаріі – крениться.

    **Каз. қитар – кривой, косой; Рус. (кри)вой, калека. (Ср. п.мо.кеlegei немой, заика).

    КАЛОШИ

    СТМ: ОЛОТ унты, туфли (Эвенк.);

    **Як.олөччу – обувь. Рус. калошы.

    КАЛЫМ

    ДТС:QALІҢ калым, выкуп за невесту: berdim saңa qaliң – я дал тебе калым (МК ІІІ 372).

    **ДТ қалың; Каз.қалың (мал); Рус.калым.

    КАЛИТКА

    СТМ: КА закрывать (Эвенк.); <п.мо.хаүа; Сол. калга, халга – ворота, забор, калитка.<мо;

    **Каз. қалқа – шит, заслон; қақпа – калитка; Рус. калитка.

    *ДТС: QAPYA ворота (МК І 425).

    **ДТ қапға. Каз. қақпа.

    КАМКА

    ДТС:QAMQI камка, шелкавая материя (USp 729).

    **ДТ қамқы; Каз. қамқа; Рус. камка.

    КАМЛАТЬ

    ДТС: QAM шаман: qam irqladi – шаман предсказал судьбу (МК ІІІ 443); QAMÇI плеть, кнут, бичь: at qamçisi – плетка для лошади (МК І 417).

    **ДТ қамчы; Каз. қамшы – бичь (орудие шамана); Рус. камлание.

    102

    КАМЫШ

    ДТС:QAMІŞ камыш: өrdәk qamisqa siңdi – утка спряталась в камыщах (МК ІІІ 391).

    **ДТ қамыш; Каз. қамыс; Рус. камыш.

    КАНАТНАЯ (дорога)

    ДТС:ӨRGÄN канат, толстая веревка: өrgәn өrildi – аркан был сплетен (МК І 195).

    СТМ: УРҒАН аркан (Ма.);< п.мо. urүа.

    **ДТ өргән; Каз. өру, өрген, арқан; Рус.аркан; от слг. «кан» – канатная (дорога, мост).

    КАНУН (накануне)

    ДТС: КÜN день; KÜNІ, KÜNKI относящийся к какому-л. дню: tükәl bіjіldi ol künki barça tapuү – были завершены все работы того дня (QBN 1899).

    **ДТ күн, күні; Каз. күні; Рус. на(кану)не.

    КАНЦЕЛЯРИЯ (канцлер)

    ДТС: КЕҢАS совет (МК ІІІ 365); КЕҢАSÇІ советчик: vәzir begkә tutçi keңәsçi bolur –визирь для бека постоянно является советником (QВН 8026).

    **ДТ кеңәс; Каз. кеңесу – советоваться; кеңсе – контора, офис; Рус. канце)лярия; Немц. канцлер.

    *СТМ: ХЭБЭСИ советоваться (Нан.); п.мо.кеbеі совет; монг.

    хэвий.

    **Каз. кеп; Узб. гап, гапыр — говорить; Рус. говорить.

    КАПКАН (хап!)

    ДТС: QAP хватать: qapmis – схватил (ThS II68). QAPIL быть захваченным.

    СТМ: КАПЕЛ капкан (Нег.); п.мо.хаbха(n).

    **ДТ қап; Каз. қап — (хват)ать; қапқан; Рус.капкан; (хап)уга.

    КАРАГАЧ

    ДТС:QARАҮАÇ карагач (Rach I26).

    **ДТ қарағач; Каз. қарағаш (қара+ағаш – букв.черное дерево);

    Рус. карагач.

    103

    КАРАКОВЫЙ

    ДТС: QARA черный (о цвете): al saçlari qaslari qara erdilәr erdi – а волосы и брови были черными (ЛОК 17).

    **ДТ қара; Каз. қара;Рус. караковый.

    КАРАНДАШ

    1. ДТС: QARA черный (о цвете): al saçlari qaslari qara erdilәr erdi – а волосы и брови были черными (ЛОК 17).

    2. ДТС: ТАŞ камень: tas balbal – каменный балбал (Е 34).

    **ДТ қара+таш; Каз. қара+тас – черный камень (графит); Рус. карандаш.

    КАРАТЬ (кара, каратель)

    ДТС: QARYA проклинать, ругать: tәңri ani qarүadi – бог проклял его (МК ІІІ 290).

    **ДТ қарға; Каз. қарғау – проклинать; қарала – очернить; Рус. кара, карать, каратель.

    КАРИЙ (карие) См. каурый.

    КАРАУЛ

    ДТС:QARAYU дозор: jelmә qaraүu edguti – расставь разведки и дозоры (Тон34).

    **ДТ қарағу; Каз. қарауыл; қарау – смотреть; Рус. караул.

    КАСАТЬСЯ (каснуться)

    ДТС:QASI, QASIT чесать, щекотать (МК ІІІ 267).

    **ДТ қасы, қасыт; Каз. қасы, қасыт, қасыну; Рус. касат)ься,

    касну)ться.

    КАСТРАТ (кастрировать)

    ДТС: KES резать: ülkәni alti baү kesdim – я разделил (букв. разрезал) область на шесть багов (Е 245); KESТÜR побуд. от kes -;

    **ДТ кес; Каз. кес, кестір, кестіру – резать, отрезать; Рус. кастрат, кастрировать; (Ср. (кос)ить, c(каш)ивать).

    КАТЕГОРИЯ

    ДТС:QUTU категория: tükәl üç qutu ol qapuүda kisi – всего три категории людей, у дверей (QBK 2468). **ДТ құтұ; Рус. (кате)гория.

    104

    КАТОК

    ДТС: QATIY твердый, жесткий, крепкий: semiz at aүuzi qatiү bolti – рот жирной лошади стал твердым (ThS II100).

    **ДТ қатығ; Каз. су қатты – вода затвердела (превратилося в лед, каток);Рус. каток.

    КАУРЫЙ

    ДТС: QOҢUR коричневый, каурый (МК ІІІ 363).

    **ДТ қоңур; Каз. қоңыр; (кер) құла, құлакер; Рус. (кор)ичневый, каур)ый, карий?

    КАЧАН

    СТМ: ДАҒАЧАН 1. корень, ствол; 2. начало, основа (Ульч.); Ма.д(алач)и – старший; (данча)нде – раньше. ДТС:AŞNU раньше, сперва, вначале: men andan aşnu keldim – я пришел раньше его (МКІ 130); AŞUN 1. опережать; 2. перейти; 3. превосходить: ol mendin aşundi – он меня опередил (МҚ І 202).

    **ДТ ашұн, ашнұ; Каз. ас, асқан, озған, алғаш, алғашқы, Алаш – начальный; Рус. (начальн)ый, раньше; качан.

    КАЧАТЬ

    ДТС: IRYA, IRYAT двигать, качать, трясти; IRYAŞ : ol menin birlә jiүaç irүaşdi – он со мной раскачивал дерево (МК ІІІ 321).

    **ДТ ырғат, ырғаш; Каз. ырғат, ырғас; от слг. «ғаш» Рус. кач)ать.

    КАЧЕЛИ

    ДТС: ÇEҢLI (çeңli meңli): игра – катание на качелях (МК 60915).

    **ДТ чеңлі; ыр(ғаш)+чеңлі – Рус. качели.

    КАШАРНИК

    ДТС:QAŞI загон для скота, связанный из прутьев (МК ІІІ 224).

    **ДТ қашы; Каз. қаша;Рус. кашарник.

    КАШЕЛЬ

    ДТС: ӨТÜL кашель (Rach II 134). **ДТ өтүл;Каз. жөтел; Рус. кашель.

    КАФТАН

    ДТС:QAFТАN верхняя одежда, кафтан: ol qaftaniү qurladi – он подпоясал халат (МК ІІ 298). **ДТ қафтан;Каз. қаптан? (күпі+тон?); Рус. кафтан.

    105

    КАЯТЬСЯ (раскаяние)

    ДТС: QАJІТ свернуться, подвернуться (QВN 681).

    **ДТ қайыт; Каз. қайту – возвратиться, воротиться; кайтым – отказаться от прежнего мнения; Рус. каят)ся, рас(каят)ься; Каюк – от «кайту» (қайтыс) – возвращаться (на тот свет), умирать.

    КВАС

    ДТС: QIMIZ, (QIMIS) кумыс: qimiz süt ja joң jaү ja joүurt qurut –

    кумыс, молоко, или кусок жира, или простокваша и сыр (QBK 2643).

    **ДТ қымыз, қымыс; Каз. қымыз; Рус. квас. (См. кумыс).

    КЕДЫ (накидка)

    ДТС:KED (кеj) надевать: ton kedti – надел шубу (QВН 2824); KEDIM (kejm) одежда: jegü kedgü ersә jegüm bar kedim – что касается пищи и одежды, есть у меня и пища, и одежда (QВН 10724); KEDÜК(кеjüк) накидка из войлока (МК І 390).

    **ДТ кед, кедім, кедүк, кейүк; Каз. ки, киім, кидім; Рус.на(кид)ка, кеды, китель.

    КЕЛЬЕ См. кладовка, класть.

    КЕМ? (работаешь)

    ДТС: КІМ вопросит.: кim sеn – ты кто? (МК І 353).

    **ДТ кім сен? Каз. кімсің? Рус. кем?

    КЕПКА (кепа)

    ДТС: КЕP (keb) форма: kөңülsüz kisilәr quruү kep bolur – бессердечные люди – пустые формы (QBN 1856).

    СТМ: КАПАЧА головной убор (Нег.).

    **ДТ кеп; Каз. кеп, кепеше, қалып, кебін, кепенек (кебенек); Рус. кепка, кепа, (См. капюшен).

    КЕРЧЬ

    ДТС: КЕRТ, КЕRТІŞ надрез, зарубка: ol jiүac kertti – он надрезал дерево (МК ІІІ 427). **ДТ кертіш; Каз. кертік; Рус. Керчь (пролив).

    КЕТМЕНЬ

    ДТС: KETМӘN кетмень (МК І 444).

    **ДТ кетмән; Каз. кетпен; Рус.кетмень.

    106

    КИБИТКА

    ДТС: KEBIT лавка, магазин: kebit kej bezәdim kisi kөrgüsi – я хорошо украсил лавку, чтобы могли видеть люди (QBN 3684).

    **ДТ кебіт; Рус. кибитка.

    КИВНУТЬ

    ДТС: EG,EGDU, EGIL сгибать: ol butaq egdi – он пригнул ветку (МК І 168).

    СТМ: ҺЭБГЭ изгибать (Эвен.).

    **ДТег, егду, егіл; Каз.ию, иіл, иді (басын); Рус.пр(игн)ул, к(ив)нуть, (изги)бать.

    КИРКА

    ДТС: KERKI кирка (МК ІІІ 181).

    **ДТ керкі; Рус. кирка; Каз.күрек – лопата.

    КИРПИЧ

    ДТС: KERPIÇ кирпич: biү kerpiç – жженый кирпич ((МК І 445).

    **ДТ керпіч; Каз. кірпіш; Рус. кирпич.

    КИСЛЫЙ

    ДТС: QIÇI горщица (МК ІІІ 238).

    **ДТ қычы;Рус.(горчи)ца.

    СТМ: ГОҺТИ ~ ГОЧЧИ горький, кислый (Эвен.). п.мо.үasiүu/n горький; кислый.

    ДТС: AÇI, AÇIҮ1. кислый: açiү nara — кислый гранат (Rach II 212);

    **ДТ ачы, ачығ; Каз. ащы, қышқыл; Рус. кислый.

    КИЧИТЬСЯ

    ДТС: КІŞІ человек, человеческий: bitig bilmasіz kişi – необразованные люди (KT м7).

    **ДТ кіші; Каз. кісімсу – чванство; Рус. (кичи)ться.

    КИШКИ

    ДТС: IÇАGÜ внутренности: içәgüsin jemәkta turur – он пожирает внутренности (ЛОК 56).

    **ДТ ічәгү; Каз. ішкі – внутренний; ішек – кишка; Рус. к(ишки).

    СТМ: ХОШКИНАҒ кишка прямая (п.мо.): х(оsкі)nаү.

    107

    КЛАД (кладовка, класть)

    ДТС: QALA, QALAT побуд. от qa- класть, складывать: ol tonuү qalatti – он сложил одежду (МК ІІ 310);

    СТМ: АКЛАТТА укладывать (Як.).

    **ДТ қала, қалат; Каз. қала – кладка (город); Рус. класть, кладка, с(клад), у(клад)ывать, клад, кла)довка, келье, кала)нча.

    КЛАНЯТЬСЯ

    СТМ:ХЭҢ(КИЛЭ) – кланяться (Ма.): хэңкидэ – кивать головой, клевать носом; СТМ: ГӨЛО (гили) 1.темя, маковка; 2. прическа, головной убор (Ма.); Нан. жили голова; жилики – головка; ЭЛЛЭ череп (Эвенк.).

    **Узб. галла – голова; Рус. голо)ва, (кла)няться, (кле)вать, с(кло)нить, по(кло)ниться; Каз. кең(келе)с – полоумный.

    КЛЕВАТЬ См. кланяться.

    КЛЕВЕТА (хула, хулить)

    ДТС:QOVLA клеветать: jazuqsuz kisig neçә qovladimiz – сколько мы не клеветали на невинных людей (Chuast L104)

    **ДТ қовла; Рус. хула, клевета;Узб. гапла – говорить? (См. хула, хулить).

    КЛЕЙ

    ДТС: JELIM клей: jelim jükkә japisdi – клей пристал к перу

    (МК ІІІ 70).

    **ДТ йелім; от метат. слг. «йел» Рус. к(лей) ; Каз. желім.

    КЛЕЙМО

    СТМ: ҺИМ (һимнэ) метка, клеймо (Эвенк.); п.мо.іm, іmе – метка, тамга, клеймо; іmlе, іmnе – метить, клеймить; др.тюрк.іm – знак, пароль.

    **Каз. ен, т(ам)ға, т(аң)ба; ым, ымда (ымла) – мигнуть; Рус. имя, метка, кл(ейм)о; (ми)гнуть. (См. имя).

    КЛЕЩИ

    ДТС: QISYAÇ щипцы, клещи (МК І 455).

    **ДТ қысғач; Каз. қысқаш; Рус.клещи; от метат. «щипцы».

    108

    КЛИЧ См. начало (Алаш).

    КЛУБОК

    СТМ: КУЛУК клубок, катушка (Эвенк.).

    **Каз. дөң(гелек) – круглый; Рус. клубок. (См. колобок).

    КЛЫК

    ДТС: AZIҮ клык, зуб: toңuzuң aziүi sinmis – у кабана сломались клыки (ThS II 11);

    AZIҮLIҮ (от aziү – клык, зуб): имеющий клык, клыкастый (МК І 147).

    **ДТ азы(ғлығ); от слг. «ғлығ» Рус. клык; Каз. азулы, азулық.

    КЛЮЧ

    ДТС: AÇQIÇ (побуд. от aç – открыть) ключ от замка: açqiç joq erdi – ключа не было (ЛОК 288).

    **ДТ ачқыч; от суфф. «қыч» Рус. ключ; Каз. ашқыш – открывашка.

    КЛЯНЧИТЬ

    ДТС:TILӘ, TILӘK желать, пожелание (МК І 412).

    **ДТ тілә, тіләк; Каз. тіле, тілек; тіленші – попрошайка, клянчить;

    Рус. клянчить; (Ср. желать).

    КЛЯТВА (проклятие, заклинание, колдун)

    ДТС: ВАÇІҮ договор, обещание (МК 18614); ВАÇІҮ QIL клясться: ol meniң birla baçiү qildi – он поклялся вместе со мной (МҚ 18616).

    **ДТ бачығ қыл; Қаз. уәде қыл; от слово «қыл» (қылады – делать) Рус. (кл)яться, (клят)ва, про(кляти)е, за(кляты)й, за(клин)ать, колдун. (См. о(бещать).

    КЛЯЧА

    СТМ: АЛАШАН кляча (Ма.): вялый, ленивый; Аз. Туркм. алаша. **Каз. аласа, аласа ат – низкий, низкая лошадь (о лошадях монгольской породы); Рус. кляча. (См. лошак, лошадь).

    КНЯЗЬ(княжичь)

    ДТС: KENÇ ребенок: kenç süt sordi – ребенок сосал молоко (МК ІІІ 181).

    **ДТ кенч; Каз.кенже – младший ребенок; Рус. князь, (княжи)чь, (меньши)й, (юнош)а, юнец, юнга; Так как верховного правителя

    109

    на Руси называли «когань» – каган, хан, то его сыновей называли «кенч» (князь).

    КОБЗАРЬ

    ДТС: QOBUZ комуз; QOBZA играть на комузе: ol qobuz qobzadi – он играл на кобузе (МК ІІІ 283).

    **ДТ қобуз, қобза; Каз. қобыз, қобызда; Укр.кобзар.

    КОВАТЬ (подкова)

    ДТС: QUJМА литые изделия, литье (МК ІІІ 173).

    **ДТ құйма; Каз. құйма алтын; сом алтын, сом – сумма; Рус. кова)ть, под(кова).

    КОВЧЕГ

    ДТС: QABIRÇAQ 1.ящик, сундук; 2. погребальные носилки (МК І 501).

    **ДТ қабырчақ;Каз. қапшық; Рус. ковгег. (См. ящик).

    КОВШ

    ДТС:QAMIÇ ковш: qamiç ajur… – черпак говорит… (МК І 52);

    СТМ: СОВУЧ ковш (Ороч.).

    **ДТ қамыч; Каз. шөміш; Рус. ковш.

    КОГТИ (ногти)

    ДТС:TARМАQ, QARҮАQ когти (QBК 3672).

    **ДТ тармақ, тар(ғақ); Каз. тыр(нақ); От слг. «нақ»Рус. (ног)ти, (ког)ти.

    КОДА (каденция – заключительная часть музыкального произведения).

    ДТС:KED, KEDIN (кеt) конец, задная часть (МК ІІ 142).

    **ДТ кед, кедін, кейін; Каз. көт, кейін; Рус. я(годи)ца; (Годун)ов; кода, каден)ция.

    КОЖА (кожура)

    ДТС: QAŞ, QAŞІQ кожа, кожура: nara qaşi – кожура гранаты (Rach II 217);

    *QOYІŞ кожа, сыромять: ol qoүişni jaүlatti – он смазал кожу жиром (МК ІІ 355).

    **ДТ қаш, қашық; қоғыш; Рус. қожа, (кож)ура.

    110

    КОЗА (козел)

    ДТС: QOZI ягненок (МК ІІІ 224): qozi birlә qatlip joridi bөri – волк ходил вместе с ягненком (QBK 177).

    **ДТ қозы; Каз. қозы; Рус. коза, козел.

    КОЗЫРЕК См. глаза (көз)

    КОЙКА

    ДТС: 1. QОJ класть, помещать, поставить: qaңa ustinda qojdi – поместили на телегу (ЛОК 318); 2. QОN оседать, поселяться (МК ІІІ 185); QОNҮU место пребывания, жительства; жилище (Man І 2735).

    **ДТ қойғы; Каз. қой, қойғы; қонғы; Рус. койка, по(кой)?

    КОКЕТНИЧАТЬ

    СТМ: КУКУ ҚАҚА хохоча (изобр.) (Ма.).

    **Каз. күлкі – смех; қарқылда – хохотать; Рус. хохот, (кокет)ничать, кокетка.

    *ДТС:QILINÇLAN (от qiliq- поведение, нрав) кокетничать: ukus qilinçlanma – слишком не кокетничай (МК ІІІ 374). (См. характер).

    КОКЛЮШЬ

    ДТС: KӨKÜZ грудь: kөküzi ara ot tütәr – у них в груди дымится огонь (МК І 230).

    **ДТ көкүз; Каз. кө(кірек); Рус. грудь; коклюшь (болезнь груди);

    КОЛ (колышка)

    СТМ: ГОЛО бревно (Эвенк.); голо, гулу – 2. чурка (обгоревшая); 3. колода (ствол упавшего дерева); Орок.голо – 1. дрова; 2. основные бревна-поленья в костре; Ма. голтон – головешки (обгорелые концы дерева); Як.голомо, калыма – шалаш, балаган, жилище (временное, из бересты).

    **Каз. қалама, қаланған – складывать (напр. балаган из бревен), кала – город; күл – зола; қола)мта – горячая зола; Рус. (коло)нна (из бревна), колода; г. Колыма, г. Коломна; (кол), (кол)ышко; (кол)оть (дрова); (голо)вешки; зола; с(кла)дывать.

    КОЛДУН См. клятва.

    111

    КОЛЕБАТЬ

    ДТС: JAJQAL колебаться: suv jajqaldi – вода заколебалась (МК ІІІ 108).

    **ДТ йай(қал); Каз. жай(қалт), шай(қал)т; Рус. (коле)баться, колы)шеться.

    КОЛЕСО

    СТМ: БӨҢГӨЛ шаровидно, клубком (Нег.).

    **Каз. до(ғал), доға, дө(геле)к) – круглый; Рус. (коле)со, (коло)бок.

    КОЛКОСТЬ (говорить колкости)

    СТМ: ҺИЛКИ стереть, вытереть (Эвенк.); Орок. пикку – потереть (руки); Нан. пилқи – натирать, потирать.

    **Каз. үйке, сүйке; Рус. пилить, (колко)сти.

    КОЛОБОК (хлебок, хлеб, калач)

    СТМ: КОЛОБОКТО скалка (для раскатывания теста). (Ороч.); От «к(оло)б(окто)»

    **Каз . у(қалау), илеу – мести (тесто); оқтау –скалка; Рус. колоб)ок, (хле)бок, (хле)б.

    КОЛОДА (лодка)

    ДТС:OLUQ 1. корыто, колода (МК І 67); 2. лодка (МК І 68).

    *ДТ олұқ; Рус. к(олод)а, лодка; Каз. ойық, қайық.

    КОЛОТЬ (раскол, кол)

    СТМ: КОЛТО расколоть, кулак (Эвенк.); п.мо.хоltura отламывать; кэлтэ отколоть; кeltele откалывать.

    **Каз. келтеле – укоротить; Рус. от(колоть), от(калы)вать.

    КОЛОННА (строительство)

    СТМ: ГОЛО бревно (Эвенк.); Як.голомо, калыма – шалаш, балаган, жилище (временное, из бересты).

    **Каз. қала, қаланған – складывать (напр. балаган из бревен), кала – город; Рус. (коло)нна (из бревна); г. Колыма, г. Коломна;

    КОЛОННА (людская)

    СТМ: ҢАЛА (ғала) рука, крыло, фланг (Эвенк.); Ма. ғалай фалангу – ладонь;

    ДТС: ELIG кисть руки, рука: oң elig – правая рука ((МК І 72).

    112

    **ДТ еліг – рука, крыло; Каз. (алу), қол – центр. часть войска, войско; Рус. колонна (людей), фланг.

    КОЛПАК

    ДТС: QAPYAQ колпачек, надеваемый на саадак (МК І 471).

    **ДТ қапғақ; Каз. қақпақ, қалпақ; Рус. колпак, на(клобучить), клобук, капот (автомоб.).

    КОЛЧАК (имя)

    ДТС:QOLIÇАQ ручка, ручонка (Uig III 6413);

    **ДТ қолычақ; Каз. қолқап.

    КОЛЫБЕЛЬ

    1. ДТС: IL цеплять, зацаплять: tikan tonnү ildi – колючка зацепила шубу (МК І 169); ILІ: ili qapuү – дверь, закрытая на крючек (МК І 192).

    СТМ: УЛГУН повесить (детскую люльку) (Эвенк.); < п.мо.өlugei — колыбель; Бур.үлгі – люлька, колыбель.

    **ДТ іл, ілі; Каз. іл, ілу; Рус. люлька.

    2. СТМ: БІЛІӘ качать (колыбель) (Эвенк.).

    **ДТ ба, бантым;Каз. бөле, байла – привязывать. От «іл» + «бөле» Рус. к(ол)ы(бель).

    КОЛЬЦО (колесо)

    СТМ: МУХАЛИ (мухули) шарообразный, круглый (Сол.).Ма. мухала – валять шарики, катыжки; ядро (пушечная), ком; п.мо.mокulіg, mокurіg круглый, шарообразный.

    **Каз. дөң(геле)к, д(оғал), уқала, (мұқал)ған; Рус. (коло)бок, (коле)со, (кол)ьцо; в(аля)ть; от метат. (комол)ый;

    КОЛЯДА

    ДТС: QOL просить, добиваться, вымаливать: er tәңrikә soqusmis qut qolmis – мужчина встретился с божеством и просил счастья (ThS II71); QOLYUR вымаливать, просить (TT VIII K5).

    **ДТ қолғұр; Каз. қол қусыр – вымаливать, просить; қолда! – просить, молить (бога) о поддержке;

    КОМАНДА (командир, кампания)

    ДТС:QAMAY, QAMAYAN все, целиком(ТТ VI363).

    **ДТ қамағ; Каз. қамту, хәммасы. Рус. цели(ком).

    113

    КОНЕЦ

    ДТС: QON, QONUT оседать, поселяться, приют: ben өzüm өtükәn jerig qonmis – я сам избрал местом жительства землю Отукен (Тон17).

    **ДТ қон, қонут; Каз. қон, қоныс – завершение кочевье, конец пути, оседание, поселение; Рус. конец.

    КОНУРА

    ДТС: QОNҮU место пребывания, жительства; жилище (Man І 2735). (См. конец).

    **ДТ қон, қонғу; Каз. қон, қону – ночевать; қоныс – место пребывания; Рус. (кону)ра.

    КОНЕЧНО

    ДТС: КӨNІ, КӨNІLІК справедливо, верно: көni sөzlәmis boldi jilqi tesә – если скажут, что он животное, то это (будет) сказано справедливо (QВN 3348).

    **ДТ көні, көнік; Каз. көн, (көніс), келісу – соглашаться; Рус. (конеч)но.

    КОНЧИК

    ДТС: UÇUQ кончаться: is uçuqti– работа подошла к концу (МК І 191).

    **ДТұчұқ; Рус. к(ончик). Каз. (ұшығ)ына жету;(См. острие).

    КОНЬ

    ДТС: QON, QONUT оседать, поселяться, приют: ben өzüm өtükәn jerig qonmis – я сам избрал местом жительства землю Отукен (Тон17); QON опускаться, садиться (ТһS ІІ 94).

    **ДТ қон, қонут; Каз. қон, атқа қон – садиться на коня; Рус. конь (лошадь).

    КОПАТЬ

    ДТС: QОР, QОРUR поднимать (в разных значениях): оl meni ornumdin qopurdi – он поднял меня с места (МК ІІ 72).

    **ДТ қопур; Каз. қоп, қобу – подниматься; қопар – копать; Рус. копать. (См. копи (рудник), откупорить).

    КОПИТЬ

    ДТС: QOP, QOPIN весь, целиком: qop jaүi ermis – все были врагами (КТ14).

    **ДТ қоп, қопын; Каз. көп ет, көбейт – размножать; Рус. копить.

    114

    КОПИРОВАТЬ (копия)

    ДТС: QOTUR переписывать, снимать копию: aүdarip өz eligin qoturu tegindim – переведя (сутру), я собственной рукой переписал ее (Suv 3319).

    **ДТ қотур; Каз. қотар, көшір; Рус. (копир)овать.

    *KӨÇÜR переселять, копировать: ol bitik kөçürdi – он скопировал книгу (МК ІІ 75).

    **ДТ көчүр; Каз. көш, көшір; көпір – мост; Рус. (коч)евать, (копир)овать.

    КОПНА

    ДТС: KÜР, KÜРLÜG пухлый, кувшинообразный: küplüg aүu teg butluүlar – имеющие пухлые, кувшинообразные бедра (ТТ ІХ85).

    **ДТ күплүг; Каз. күп (об опухоли); Рус. копна. (См. пухлый, опухоль).

    КОПОТЬ (коптить)

    СТМ: КАКТИ пригореть (Нег.); п.мо.хаүçа высыхать.

    ** Каз. қақта – копти; Рус. коптить, копченый, копоть, и др.

    КОПЧИК

    ДТС:QUDUÇAQ копчик (МК ІІІ 179).

    **ДТ құдұчақ; Рус. копчик; Каз. құйымшақ.

    КОПЫТО

    СТМ: ҺАТИҚА щетка (грубый волос под копытом оленя), подушечки (на лапе собаки) (Эвенк.); Ма. фатқа – лапа, копыто; ср.мо. һаdqu – сжимать в руке, горсть.

    **Каз. қатты – грубое, твердое; Рус. щетка, копыто.

    КОРА (короб)

    СТМ: УРА покрыть (корой) (Эвен.); Нан. орақта – скорлупа, корка (хлеба); Як.ураса – юрта.

    *ДТС: OYRA, OYRAL идти, направляться (!?) (сворачивать, возвращаться. Х.К-Т): ol jerkә oүraldi – он вернулся к тому месту (МК І 247).

    **ДТ оғра; Каз. ора, орау – обвертывать; қорап – (короб)ка; Рус. к(ора), к(орка), ск(орлу)па; короб; (кораб)ль.

    КОРЕЖИТЬ

    ДТС: QATAR обращать вспять (МК ІІ 74);

    *ДТС:OYRA, OYRAL;

    115

    **ДТ қатар; орал; Каз. қайтар, қайыру, майыру, орау, қайырыс; Рус.кореж)ить.

    КОРЕШЬ

    ДТС: QADAŞ родич: jüz er qadaşim – сто мужей моих родичей

    (Е 422).

    **ДТ қадаш, қардаш. Каз. адаш, дос, қарындас. Рус. корешь.

    КОРИЧНЕВЫЙ См. каурый, карий.

    КОРОВА

    СТМ: ҺУКУР корова (Эвенк.); <п.мо.uкеr бык; монг.үхэр – крупно рогатый скот;

    ДТС: ÜGÜR стадо, табун (QBN 24111).

    **Чув. вакор; от метатезы ва+кор Рус. кор+ва – корова; Каз. өкір – реветь. (См. гурт).

    КОРОТКИЙ

    ДТС:QIRT короткий: qirt saç – короткие волосы (МК І 342).

    **ДТ қырт; Каз. күрт, шорт, қортық; Рус.(корот)кий, (крат)кий, (корот)ышка, куртка, шорты.

    КОРСАК

    ДТС:QARSAQ корсак (МК І 473).

    **ДТ қарсақ; Каз. қарсақ; Рус. корсак, (имя) Корсаков.

    КОРЧИТЬСЯ

    ДТС: QURUL судорого, корчиться (МК ІІ 134).

    **ДТ (құрұ)л; Каз. қусырылу. Рус. корчился.

    КОРШУН

    СТМ: КАРА черный (Эвенк.); п.мо.хаrа; Ма. қарчин – коршун;

    **Каз. қарақұс – коршун; қаршыға; от метатезы Ма. қарчин (чин+қар, шун+кор)Тюрк. сұң+қар – сокол; Рус. коршун. (Ср. сокол).

    КОРЯГА

    ДТС: QURІ, QURUҮ сохнуть, высыхать (МК ІІІ 263).

    **ДТ қуры, қуруғ; Каз. қура, қураған; Рус. коряга; (См. курага).

    116

    КОСА (волосы)

    ДТС: QОŞ соединять, присоединять, добавлять:ol qojqa eçku qoşdi – он присоединил к овце козу (МК ІІ 14); QОŞA двойной, парный: qutluүqa qoşa jaүar – счастливому выпадает двойная (доля) (МК ІІІ 60).

    **ДТ қош, қоша; Каз. қос, қос бұрым – пара кос; Рус. коса, косичка.

    КОСА (косить, скашивать)

    ДТС: KES резать: ülkәni alti baү kesdim – я разделил область на шесть багов (Е 245).

    **ДТ кес; Каз. кес; Рус. (кос)а,(кос)ить, c(каш)ивать, (кус)ок.

    КОСМАТЫЙ

    СТМ: ҚОСХОРИ косматый, лохматый (Ма.): хосхори индахун – косматая собака.

    **Каз. қасқыр – волк; Рус. (кос)матый.

    КОСОЙ (искось)

    ДТС:QIJIQ косой, кривой (МК ІІІ 167); QIJIŞ срезать на искось (МК ІІІ 189).

    **ДТ қыйық, қиыш; Каз. қисық, қиыс; Рус. косо, косой, искось.

    КОСЯК (дверной)

    ДТС: ЕŞІК дверь: til arslan turur kөr esikda jatur – язык – лев, смотри, лежит у двери (QBN 2410).

    **ДТ ешік; Каз. есік – дверь; (босағ)а – дверной косяк; Рус. косяк.

    КОТЕНЦЫ

    СТМ: КЭТИНЧЭ чулок (Эвенк.); < Як.кәт — надевать что-л, одеваться.

    **Каз. ки, киді – одевать; Рус. на(кид)ка, (коте)нцы, кеды;

    КОФТА

    ДТС: KÜРIK верхняя одежда на вате (МК І 408).

    **ДТ күпік; Каз. күпі; Рус. кофта, кафта)н, (фуфа)йк)а. (См. фуфайка).

    КОЧЕВАТЬ

    ДТС:KӨÇ кочевка, кочевье: kөçüңni өzüңdә oza ij – посылай свое кочевье раньше себя (QВN 3733).

    117

    **ДТ көч; Каз. көш; Рус. (коч)евка, (коч)евье, кошовка (сани), Кошевой (имя), кочевник, кощей.

    КОЧЕРГА (кочегар)

    ДТС:KӨZAGÜ кочерга: kөzәgü uzun bolsa elig kөjmәs – если кочерга будет длинной, рука не сгорит (МК І 448).

    **ДТ көсәгу; Қаз. көсе)у; Рус.коче)рга, коче)гар.

    КОЧКА

    СТМ: БӨҢКЭЧЭ кочка (Эвенк.): боңсоқо – голая сопка.

    **Каз. шоқы — сопка; от метатезы «шоқ» Рус. (коч)ка; (См. сопка).

    КОШКА

    ДТС: MIŞKIÇ кошка (Raçh I57).

    **ДТ мышкыч; от слог «мыш» и «кіч» Рус. мышь, кош)ка; Каз. мысық – кошка.

    КОШМА (кошмар)

    ДТС: QOŞ, QOŞA соединять, добавлять, парный: qutluүqa qoşa jaүar – счастливому выпадает двойная (доля) (МК ІІІ 60).

    **ДТ қош, қоша; Каз.қос, қоса, қоспа – смешанный, добавленный что-л;Рус.кошма; кошмар – смешаться проблемам, хаос;

    КРАВЧИЙ

    ДТС: QARA смотреть:turdi qarap – стоял и смотрел (USp 973); QARAYU дозор, сторож,охрана:bu kun men-me davlat qaraүu – сегодня именно я считаюсь стражем государство (QBN 589).

    **ДТ қара, қарағу; Каз. қараушы – смотритель; Рус. кравчий.

    КРАЖА

    ДТС: QARAQÇI разбойник, грабитель: ariltүil qaraqçi barin – очищай от всевозможных грабителей(QBN 3981);

    **ДТ қарақчы, қарақла. Каз. қарақшы, қарақтау;Рус. кража, у(красть),(гра)битель, (гра)бить, у(кра)л.

    КРАЙ

    СТМ: ҺУЛИ край чего-либо (Эвенк.); Эвен.һули – край, кромка чего-л., окраина; һулимкэр нижняя земля.

    118

    ** Каз. қиыр – край, окраина; Қырым, кемер; Рус. край, Кры)м, У(краи)на. Кемерово, киммерийцы. (См. грань.)

    КРАСОТА

    ДТС: JARАŞ красота, приятность: jaraşi jumsaq savi sөzi – их красота, их мягкие речи (Man III 206); kөrk jaraş;

    **ДТ йараш; Каз. жарас, жарасу; Рус. (крас)ота,украсить, красивый, красный, красить, краска, прекрасный, украшать.

    КРАТНО (во сто крат)

    ДТС: QATA, QATNA, QATNAT раз,кратно (во сто крат), повторять (QBК 5313).

    **ДТ қата; Каз. қат, қата, қайтара; Рус. крат, кратно.

    КРЕМЛЬ

    ДТС: KIR входить, проникать внутрь чего-л.: içkәrü kirip өlüg birlә jatti – войдя внутрь, он лег вместе с мертвецом (Маn І 53); KIRІL страд. от kir-:evkә kirildi – вошли в дом (МК ІІ 136).

    **ДТ кір, кіріш;Каз. кір – входить; кіремін – войду; Монг. гэр – дом, жилище; Рус. крем)ль, кровля; имет (кры)шу – иметь жилье; от(крыл).

    КРЕПКИЙ (крепость, крепостной)

    ДТС: BERІК укрепленный: jaqsi berik baluqqa jumsadi – послал (сына) в хорошо укрепленный город (ЛОК 205); BERК крепкий: berk qamiş – крепкий камыш (Suv 3701, 60814).

    **Каз. берік; ДТ берк; от полной метатезы Рус. креп; крепкий, крепость, крепостной, крепленный, закрепить, и др.

    КРИВОЙ

    ДТС: QIҢIR кривой, косоглазый: eki kөzi qiңir – косой на оба глаза (МК ІІІ 363).

    **ДТ қыңыр; Каз. қыңыр, қыли; Рус. кривой,кренить, на бе(крень).

    КРИК (кричать)

    ДТС: QIQIR, QIQIRIŞ кричать: qatiү unin qiqirişu – вскричав громкими голосами (Uig IV C21).

    **ДТ қықыр, қы(қырыш); Рус. (крич)ать, крик, и др. Каз. ақыр, ақыру.

    119

    КРОВАТЬ

    СТМ: ҺАРАН (һаравин) площадка (для танца) (Эвенк.); Эвен.арән – постель, кровать; һарәнтъ – пользоваться кроватью; др.тюрк.аrаn – скотный двор.

    **Каз. аран – ограда для сена в скотном дворе; Рус. кровать.

    КРОИТЬ

    ДТС: QIRQ – стричь, подрезать (волосы, шерсть): ol qojun qirqdi – он остриг овцу (МК ІІІ 422). СTM: Як.кырыш – кроить.

    **Каз. қырқ; Рус. кроить.

    КРОМЕШНАЯ (тьма)

    ДТС: КӨR видеть, смотреть: kөrür kөzüm kөrmәz teg bolti – зрячие мои глаза стали словно невидящими (КТ б30).

    **ДТ көрмәз; Каз. көрмес – не видеть; Рус. кромеш)ная (тьма).

    КРОТКИЙ (робкий)

    ДТС: QOTQI кроткий, смиренный: qotqi er – мужчина с кротким характером (МК І 427).

    **ДТ қотқы; Рус. кроткий, робкий, робеть.

    КРОШЕЧНЫЙ

    ДТС: QORА, QORАМАQ уменьшаться, убывать: baru artti soqluq qoradi sevinç – увеличилась жадность – уменьшилась радость (QBK 3843).

    **ДТ қора, қорамақ; Каз. қораш – мелкий, ничтожный; Рус. (крош)ечный.

    КРОШИТЬ (кромсать)

    СТМ: КЭРЧИ крошить (п.мо.): кеrçi.

    **Каз. керті; Рус. кроши, Керчь.

    КРОПИТЬ

    ДТС: QIRАҮU иней, изморозь (МК І 446).

    **ДТ қырағу; Каз. қырау; Рус. кро)пить, кру)па.

    КРУГЛЫЙ (округлый)

    ДТС: OQLAYU округлый: jilan oqlaүu – змея круглая (Юг С213).

    **ДТ оқлағу; Рус. округлый.

    СТМ: ТОҒУРУJ окружить (Як.): тоғурук – круг, круглый; п.мо.toүuri.

    120

    **Рус. вокруг, круглый, окружить.

    **Каз. үйіріл; Рус.кружил, круг. (Ср.юлить, юла, (вью)га.

    КРУПНЫЙ

    СТМ: Н`Э(ҒУРКИ) крупный (Эвенк.).

    **Каз. ірі – (кру)пный; Рус. крупный.

    КРУТОЙ

    ДТС: TÜRK сильный, могучий: türk burxanlarta kin intiңiz – Ты низашел вслед за могучими буддами (ТТ ІІІ66).

    **ДТ түрк; от полной метат. Рус. (крут)ой; Каз.түрік, түрк.

    КРУЧИНА

    ДТС: QADYUR (qaйүur) горе, горевать, грустить, скорбь: nerәk qadүurar sen – зачем ты горюешь? (QBK 558).

    **ДТ қад(ғұр), қайғұр; Каз. қай(ғыр); от слг. «ғұр, ғыр» Рус. (гор)е, (гор)евать, (гру)стить,с(кор)бь. От ДТ қай(ғұрыш) Каз. (күрс)іну Рус. кручина.

    КРЫТЬ (закрыть, скрыть)

    ДТС: KIRIT ключ (МК І 357); KIRITLӘ закрывать: qapuү kiritladi – дверь заперли (МК ІІІ 345).

    **ДТ кіріт; Рус. крыть, скрыть, за(крыть); Каз. кір – входить.

    КРЫША

    ДТС: QIRTIŞ покров (МК І 461).

    **ДТ қыртыш; Каз. қыртыс (сырты); Рус. крыша, крыть, покрышка, кровля.

    КРЮК

    ДТС:IRYAҮ крюк (TT V A118). **ДТ ырғағ; Каз. (ырғ)ақ; Рус. крюк.

    КРЯЖ

    ДТС: QIR плоскогорье (МК І 324).

    **ДТ қыр; Каз. қыр, қырат – плоскогорье; Рус. плоско(гор)ье

    КУБАРЕМ

    ДТС: QОР, QОРUR поднимать (в разных значениях): оl meni

    ornumdin qopurdi – он поднял меня с места (МК ІІ 72).

    **ДТ қопур; Каз. қопарыла; Рус. кубар)ем (покатиться).

    121

    КУБЫШКА (дупло)

    ДТС: QABUÇAQ дупло: bu iүaçnuң qabuçaqinda bir qiz bar erdi –

    в дупле этого дерева находилась одна девушка (ЛОК 89).

    **ДТ қабұчақ; Каз. қауашақ, қуыс; Рус. кубыш)ка.

    КУБОК См. кувшин.

    КУВАЛДА

    ДТС: BALTU секира: iki eligimtә boktә baltu tuta bedizlәsun –

    вложив в обе мои руки кинжал и секиру, пусть (меня) украсят

    (Suv 54416).

    **ДТ балту; Каз. балта – топор; Рус. ку(валда).

    КУВШИН

    ДТС: KÜР кувшин: jarim küp bor – пол сосуда вина (USp 3211).

    **ДТ күп; Каз. күбі, күбішік; Рус. кувшин, кубок.

    КУДА?

    ДТС: QAJDA куда? (направляешься?) (МК І 52).

    **ДТ қайда? Каз. қайда? (барасың); Рус. куда?

    КУДРИ (кучерявый)

    СТМ: БУЖИР кудрявый (Эвенк.).

    **Каз. иір, бұйыра; Рус. кудри, кучеря)вый, (кур)чавый.

    КУЗНЕЦ (кузня)

    ДТС:US, UZ искусный: ol us boldi – он был искусным (МК І 36); USІÇ опытный, искусный:usiç ojun – искусный игрок (ТһS ІІ43).

    **ДТ ұс, ұз; Каз. ұста, үздік; Рус. к(уз)нец, к(уз)ня. (См. ис(кус)ный, иск(уство).

    КУКУРУЗА

    ДТС: ÜGÜR просо (МК І 54). JÜGÜR просо (МК ІІІ 9).

    **ДТ үгүр; Каз. жүгері; Рус. к(укур)уза.

    КУКУШКА

    ДТС:KӨKIŞ название птицы: kөkiş turna kөkdә ünün jaңqular – кёкиш и журавли курлыкают на небе (QВN 187).

    **ДТ көкіш; Каз. көкек; Рус. (кукуш)ка.

    122

    КУЛАН

    ДТС: QULAN кулан (МК І 415).

    **ДТ құлан; Каз. құлан; Рус. кулан.

    КУЛАК

    ДТС: ELIG кисть руки, рука: oң elig – правая рука ((МК І 72).

    **ДТ еліг; Каз. алу, (алық), қол; Рус. (кул)ак.

    КУЛИК (Куликово)

    ДТС: KÜLÜG знаменитый (МК І 391).

    **ДТ күлүг; Каз. сәй(гүлік); Рус. Куликово (поле).

    КУЛИЧ (калач)

    ДТС: KÜL зола: isig külkә kөmüp – закопав в горячую золу (Raçh I 151).

    **ДТ күл; Каз. күл, қола)мта – зола;күлше (букв. печенный на золе); Рус. гол)о)вешки, (зол)а. кулич, калач

    КУМЫС

    ДТС:QIMIZ, QUMUZ (QIMIS) кумыс: süt qimiz bolur – молоко становится кумысом (ЛОК 98).

    **ДТ қымыс, құмұз; Каз. қымыз. Рус. кумыс, (квас).

    КУНЖУТ

    ДТС:KÜNÇІТ кунжут: künçit jaүi – кунжутовое масло (Raçh II 186).

    **ДТ күнчіт; Каз. күнжіт.Рус.кунжут

    КУНИЦА

    ДТС: QUNDUZ зоол. бобр (МК І 458).

    **ДТ құндұз; Каз. құндыз; Рус. куница.

    КУПАТЬСЯ

    СТМ: КЭПКЭН всплыть, плавать (Эвенк.); п.мо.хөbbu; Як.көп – плавать; пучить, надувать.

    **Каз. қоп, қобу – пучить, надувать; возм. от изобр. күмп ет – плюхнуть в воду (купать); Рус. (куп)аться.

    КУПИЛ (купля, платить, плата)

    ДТС: QAP хватать: qapmis –схватил его (ThS II68).QAPIL быть захваченным

    123

    **ДТ қап, қа(пыл); Каз. қап, (қапқан); Рус. (хап)ать, (хапу)га, (куп)ил;

    СТМ: ГА (ГАП) брать (Эвенк.); Нег.гапла – купленный; ФУЛУН жалование (Ма.). (от слг. «пыл, пла» происходит слово «пұл»).

    **ДТ қапыл, пұл;Рус. купля, купил, плата, (зар.плата); Каз. пұл;

    (См. получить).

    КУРАГА

    ДТС: QURІ, QURUҮ сохнуть, высыхать (МК ІІІ 263).

    **ДТ қуры, қуруғ; Каз. қура, қураған; Рус. курага.

    КУРГАН

    ДТС: QORIYAN, QURYAN стан, военный лагерь: kün tuү bolүil kөk qoriүan – будь знаменем солнце, небо – военным лагерем (ЛОК123); QUR, QURUL устраивать, сооружать: xan çuvaç qurdi – хан соорудил шатер (МК ІІ 7).

    **ДТ құр, құрұл. қорыған; Каз.құр, құрыл. қорыған; Рус. курган.

    СТМ: КОРИГАН ограда (Эвенк.); <п.мо.хоri — запирать; хоrіүuі — загородка

    КУРДЮК

    ДТС: QUDRUQ 1. хвост. 2. задняя часть, зад: qus qudruqі – хвост птицы (МК І 473).

    **ДТ құдрұқ; Каз. құйрық; Рус. курдюк.

    КУРЕНЬ (устар.)

    ДТС: QUR, QURUL устраивать, сооружать: xan çuvaç qurdi – хан соорудил шатер (МК ІІ 7).

    СТМ: КУРЕ ограда (п.мо.):кurjie(n) ограда, двор, стан, ставка.

    **ДТ құр, құрұл; Каз. құрыл, қора, күрен (устар.); Рус. курень (устар.).

    КУРИЦА

    СТМ: ҺУРКИ глухарь (Эвенк.).

    **Каз. құр; күрке – индюк; қораз – петух; Рус. (куриц)а.

    КУРНОСЫЙ

    СТМ: ПОРНОГОР курносый (Як.)

    **Каз. ор – яма, низина; мұрныор; Рус. г(ор)боносый, к(ур)носый.

    124

    КУРОК

    ДТС: KӨRÜK горн ювелира или жестянщика (МК І 191).

    **ДТ көрүк; Каз. көрік; Рус. курок. (Ср. горн, жернова).

    КУРТКА

    ДТС:QIRT короткий: qirt saç – короткие волосы (МК І 342).

    **ДТ қырт; Каз. күрт, шорт – короткий; күрте – куртка; Рус. куртка; короткий; шорт)ы.

    КУСАТЬ (укус)

    1.ДТС:TIŞ зуб (QBN 4045); TIŞLӘ кусать (QBN 31313).

    **ДТ тіш, тішлә; Каз. тіс, (тіс)те; Рус. (кус)ать, от(кус)ить.

    ТІŞLАТ – побуд. от tisla-: ol ani tislatti – он заставлял кусать его

    (МК ІІ 343).

    **ДТ тішләт; Каз. тістет; Рус. кусать.

    2. ДТС: QIS стискивать, сжимать: hava өpkә kelsә serip qisүu tis – когда разгорятся страсти, нужно терпеливо стиснуть зубы

    (QBK 6916).

    **ДТ қыc. Каз.қыс. Рус. (сж)имать, (стис)кивать.

    *ДТС: QISYAÇ щипцы, клещи (МК І 455).

    КУСОК (казак, казачество)

    ДТС:KESAK от кеs-: кусок, часть: kesәk nең – кусок, нечто отрезанное (МК І 14); bir kesak etmәk – кусок хлеба (МК І 391).

    **ДТ кес, кесәк; Каз.кесек, кесінді; қазақ; Рус. кусок; (Казак,

    казачество – отделивиеся люди, группа от основного народа

    (этноса).

    КУТЕРЬМА

    ДТС: QUTUR выходить из нормы, беситься, быть одержимым: quturmis bөri teg azunni ulittim – я терзал мир подобно бешеному волку (QBK 38711).

    **ДТ құтұр; Каз. құтыр, құтырма; Рус. кутерьма; (имя) Футурлин;

    КУТУЗОВ (имя)

    ДТС:QUTUZ як: qaliң kөp qutuz – многочисленные яки (QBK 32011).

    **ДТ құтұз; Каз. қодас; Құтұз; Рус. Кутузов.

    125

    КУХНЯ (кухарка)

    ДТС:QAYUR (qovur) жарить, калить (МК ІІ 81): saçqa qaүurzun – пусть поджарят на сковороде (Rach ІІ 223).

    **ДТ қағур; Каз. қуыр – жарить; Рус. (кухар)ка, (кух)ня. (См. с(ковор)ода, (кавар)дак, варить).

    КУЧА

    ДТС: ÜК собирать, накапливать: ol jarmaq ükdi – он собирал

    деньги (МК І 168); ÜКÜŞ много (БК31);ÜКÜL скапливаться:

    kü er ükülür – увеличится число знаменитых мужей (Тон22).

    **ДТ ү(күч); Рус. куча, (окуч)ивать; Каз. үйу, үйіл, үйіс.

    СТМ: КУРЧА весь (Эвенк.); <Як.: күчча – все, совсем.

    КУЧЕР

    ДТС: KӨÇ кочевка, кочевье (QВN 3733); KӨÇÜR переселять, копировать: ol bitik kөçürdi – он скопировал книгу (МК ІІ 75).

    **ДТ көчүр; Каз.көш, көшір; Рус. пере(коч)евать, кучер, (копир)овать.

    КУШ

    ДТС: QОŞ соединять, присоединять, добавлять: ol qojqa eçkü qoşdi – он присоединил к овце козу (МК ІІ 14).

    **ДТ қош; Каз. қос; Рус. куш.

    КУШАК

    ДТС:QURŞAY пояс, кушак (МК І 464).

    **ДТ құршақ; Рус. кушак.

    КУШАТЬ

    ДТС:AŞAТ побуд. от aşa-: угощать: ol mana aş aşatti – он меня угостил едой (МҚ І 210).

    **ДТ ашат; Каз.асат; (күйсе, күйсет?); Рус. кушать, уг(ощать), уг(ост)ил. (Ср. гость).

    КУЦЫЙ

    СТМ: ХУСЭ борода (Ма.); <монг.хууз; < кит. хуңзы – борода, усы.

    **Каз. күзе – брить; көсе – безбородый; Рус. куцый; (Ср. усы).

    126

    Л

    ЛАБАЗ

    СТМ: ЛОБОЗО погреб (Нан.).

    **Каз. лапас; Рус. лабаз.

    ЛАВА

    ДТС: AL алый, ярко-красный, светло-красный; оранжевый: jasil kөk sariү al aүi ton kedip – надев зеленые, голубые, желтые и алые шелковые халаты (QВН 1662);

    СТМ: Ң(УЛЕН`Э алый (Эвен.). п.мо.ulaүаn алый, красный (Улан-Батор).

    **ДТал;Каз. алау, алаула, лаула – пылать; Рус. алый, лава.

    ЛАГУНА

    СТМ: ЕЛАХИ бухта (Ульч.);

    **Каз. ай(лақ; Рус. (лаг)уна.

    ЛАДАН

    СТМ: ЛА свеча (п.мо.): ла; <Кит. лә – воск, свеча?; ләдэн – восковая свеча. др.тюрк.avus воск.

    **Каз. лаула – гореть пламенем; Рус. ладан. (Ср. лава.)

    ЛАДИТЬ

    ДТС: АJА хороший (Эвенк. – ласкать, ладно!); Тмт. айал – похрошеть.

    **Каз. аяла, аялады, (айма)ла – ласкать; Рус. (ла)дить, (ла)скать. (См. ладонь).

    ЛАДНО

    ДТС: ІLAL да, ладно!: ilal tep turup çiqti өgdülmis-ә – сказав «ладно», Огдюльмиш вышел (QBH 14127).

    ** ДТ ылал; Рус. ладно!

    ЛАДОНЬ (лапа, ладоши)

    ДТС: AJA ладоши; AJALA xлопать в ладоши, рукоплескать: qiz ajaladi – девушка хлопала в ладоши (МК 5887);

    **ДТ айа, айала; Каз. алақан; Рус. ладоши.

    127

    ЛАЙ

    СТМ: ЛАУ лаять (о собаке) (Орок); Ма. лоо – выть.

    **Каз. абалау – лаять; ұлу, (ұл)ы – выл; Рус. лаять.

    ЛAKATЬ

    СТМ: ИЛЭ лизать, лакать (Нан.): илэчэ;

    **Рус. лизать, лакать; Каз. жа(ла).

    ЛАНЬ

    СТМ: ТУОЛАН олень-самец, большой (Як.); Калм. түлң – пятилетний.

    ** Каз. бұлан; Рус. олень.

    ЛАПТИ (лапоть, лохмоть)

    СТМ: ЧОБТО лохмотья (Ма.).

    **Каз. шоқпыт – лохмоть; шабата – лапти; Рус. лохмотья, лохматый, лапти.

    ЛАПШA

    ДТС: LAQŞA пшеничная мука; лапша (ТТ VII 2411).

    **ДТ лақша. Рус. лапша, (лаг)ман.

    ЛАСТОЧКА

    ДТС:QARYILAÇ, QARLIYAÇ ласточка (МК І 529).

    **ДТ қарғылач, қарлығач; Каз. қарлығаш; от слг. «лач» Рус. (лас)точка.

    ЛАТУНЬ

    ДТС: АLТUN золото: altun kumuş kergaksiz keltirti – они доставили несметное (количество) золота и серебра (КТ 52);

    СТМ: АЛТАН золото ( п.мо. altan); др. тюрк.аltun.

    **Каз. алтын; Рус. з(олото), латунь, з(лато), з(лото);

    ЛАЧУГ

    ДТС: ALAÇU шатер (МК 8013).

    **ДТ алачу; Каз. лашық; Рус. лачуг. (Ср. ша(лаш).

    ЛГУН (ложь)

    ДТС: JALYAN лживый, ложный: jalүan kisi – лгун (МК ІІІ 37).

    СТМ: ЖЭЛЭНобман, ложь (Ульч.); Ма. жэ(лэхун) – лгун.

    128

    **ДТ йа(лған); Каз. жа(лған); Рус. лгун; от метат. слг. «жал»

    Рус. ложь.

    ЛЕБЕДА

    1. ДТС:ALА пегий, в яблоках: ala at – пегий конь (МК 5316).

    2. ДТС: BUTA обрезать ветку, ветка; (МК ІІІ 337); BUTAQ ветка: men butaq egsәdim – я согнул ветку (МК І 277).

    **ДТ ала бұта; Каз. а(ла бұта, (бұтақ); алабота; Рус. ле+беда.

    ЛЕД См. холод.

    ЛЕГЕНДА

    ДТС: ТЕ (tegәn) говорить, сказать; называть, именовать: qiriq kündün soң muz daү tegәn taүnuң adaүiүa keldi – через сорок дней он пришет к подножию горы, называемое Ледяной горой (ЛОК 158).

    **ДТ тегән; Каз. деген, деген екен; Рус. (леген)да.

    ЛЕГКИЕ (анат.)

    ДТС: ӨРКӘ легкие: өpkәsin baүirin tumsiqlarinta tuta – держа в своих клювах их легкие и печени (Uig III 791).

    **ДТ өпкә;Каз. өкпе; Рус.л(егкие).

    ЛЕЖАТЬ (ложить, лечь)

    ДТС: JAT класть (МК ІІ 313); JATYA лежать вместе: ol aniң birlә jatүasdi – он лежал вместе с ним (МК ІІІ 103); Ср. jad, jaj,

    jaq, jaz;

    **ДТ йат, ятғаш; Каз. жат, жатқыз. Рус. ле(жать), ле(жит), ло(жить), ложе, логово, бер(лога, и др. (См. ложка).

    ЛЕКАРЬ (лекарство)

    ДТС:LІ пилюля (Rасһ ІІ 230).

    **ДТ лі; Рус. пи(лю)(ля), (ле)карство, (ле)карь.

    ЛЁН

    СТМ: УИЛЭ работа, дело (выделыват шкуру) (Орок.); И — мять (Эвенк.): илэн – мастер по обработе кожы. < Як.улә;п.мо.уіле дело.

    ** Каз. иле, илен – выделывать шкуру, толоч лен;

    *ДТС: QILIN делаться: ekin ara kisi oүli qilinmis – между обоими появились сыны человеческие (КТ б1).

    129

    **ДТ қылын; Каз. қы(лын( – делать; от «лын». «илен» Рус. лен, (увле)чение. (См. дело).

    ЛЕПЕСТКИ (лист)

    ДТС: JAPIRYAQ лепесток, лист: saүri japirүaqi – листы сагры (Suv 69323).

    **ДТ (йапы)рғақ; Каз. (жапы)рақ; Рус. (лепе)сток, листок,лист, листовка.

    ЛЕПЕШКА

    ДТС: BUŞKAÇ лепешка, хлеб (МК І 452).

    **ДТ (бушка)ч; Рус. ле(пешка); Каз. піс, піскен – печь, печеный.

    ЛЕС

    СТМ: АВЛАН поляна, луг (Эвенк.); п.мо.аүlaү – дественный

    (о лесе); уединенный;

    **Як.а(ләс) – поле, луг (окруженные лесом). Рус. лес; Каз. алаң, ай(лақ), ау(лақ), (лағ)у;(См. поляна, поле).

    ЛЕСТЬ (прелесно)

    СТМ: УЛЭСИ хороший, лучший, хвалить (Ульч.); Орок. улэ-улэ оси – улучшаться.

    **Каз. үлгі, үлгіші – лучший, примерный; Рус. лучший, лестный, прелестно.

    ЛЕТАТЬ

    ДТС: QALІQ небо, небеса, небесный, воздушный: qaliq qasi tügdi – небо нахмурило брови (QBN 1813). QALІТ поднимать вверх, вздыбливать (КР 523).

    **ДТ қалық; қалыт; от слг. «лыт» Рус. (лет)ать, лет)чик, по(лет);

    Каз. қалықта – взмыть;

    ЛЕТО

    ДТС: JILITU побуд. от jilit-: er suviү jilitti – мужчина согрел воду (МК ІІ 317).

    **ДТ йылыт; Каз. жы(лыт, жы(лыту – согреть; Рус. лето.

    ЛИК (личико, лицо)

    ДТС: JÜZ лицо, лик: aniң jüzi aүdi – его лицо побледнело (МК І 173); JÜZLÜG имеющий лицо: seviglig jüzlüg uluү erig – великий прави130

    тель с приятным лицом (Uig III 4615). Jaliңjuz(lug) лик – гладколицый);

    **ДТ йүз, йүзлүк; от слг. «лүк» Рус. лик, облик, личико, лицо;

    Каз. жүз, жүзді, өңді.

    ЛИКОВАТЬ

    ДТС: MEҢALIG ликовать (QВК 882).

    **ДТ меңаліг; от слг. «ліг» Рус. (лик)овать.

    ЛИНИЯ

    ДТС: TILIN страд. от til-: tеri tilindi – кожа была разрезана на полосы

    (МК ІІ 149).

    **ДТ тілін; Каз. тілін; от суфф. «лін» Рус. (лин)ия.

    ЛИНЯТЬ

    ДТС: TÜLӘ, TÜLӘN линька, линять: аt tülәdi – лошадь линяла

    (МК ІІІ 270).

    **ДТ түлә, тү(лән); Каз. түлеу – (лин)ять; Рус. линька, линять.

    ЛИПКИЙ

    ДТС: JAРI, JAРU от jap: jelim jükkә japisdi – клей пристал к перу (МК ІІІ 70).

    **ДТ (йап)ыш; Рус. (лип)нуть, (лип)кий; Каз. (жаб)ыс.

    СТМ: ЛИПА липкая грязь (Як.): лікпә, лікпәрәң;

    ЛОБ

    СТМ: ЛОП прямо (Ороч); Як.лоп –ловко, точно.

    **Каз. дөп – прямо, точно; Рус. лоб;

    ЛОБЗАТЬ

    ДТС: ӨР, ӨV, ӨРÜŞ целовать, поцелуй: ol meniң birlә өpüşdi – он целовался со мной (МК І 180).

    **ДТ өп, өпүш; Каз. өп, өбіс; Рус. л(обз)ать, цел(ов)ать, (об)нять;

    от слг. ө(пүш) Рус. (поц)елуй; (См. любовь).

    ЛОВ (ловить, ловкий, улов)

    ДТС: ABLA (avla): ab abla (av avla) устраивать облаву на зверей: ab ablasar – когда устраивали облавную охоту (КЧ9); AVLA охотаться; поймать (в сети): кejik av avlaja turur erdi – он охотился на оленей (ЛОК 28).

    131

    **ДТ абла, авла; Каз. аула – ловить; Рус. улов, лов, ловить, ловкий. (См. облава).

    ЛОДКА

    ДТС: OLUQ1. корыто, колода (МК І 67); 2. лодка (МК І 68).

    **ДТ олұқ; Рус. к(олод)а, лодка, ладья; Каз. ойық, қайық.

    ЛОЖКА См. лежать, ложить.

    ЛОКОТЬ

    ДТС: QOL рука (Suv 3699); QOLLUY имеющий руки, с руками: eki qolluү – с двумя руками (Suv 2716).

    **ДТ қол, қоллұғ; от метат. «қол» (или от суфф. «лұғ») Рус. (лок)оть; Каз. қол.

    ЛОМОТЬ

    ДТС: TILIM ломоть, кусок (МК І 397).

    **ДТ ті(лім); Каз. ті(лім); от слг. «лім» Рус. (лом)оть, лом, ломать, сломать.

    ЛОСКУТ

    СТМ: ЛӨСКАМА оборванец, оборванный (п.мо.): lоbçі ветошь, хлам;

    **Як.лоскуі – лоскут.

    **Рус. лоскут; Каз. лас, ескі-құсқы.

    ЛОХАНЬ

    СТМ: ЛАҒАН таз (Як.).

    **Каз. леген – таз; Рус. лохань. (Ср. др. тюрк. лағун деревянная чаша.).

    ЛОХМАТЫЙ

    СТМ: ЧОБТО лохмотья (Ма.).

    **Каз. шоқпыт – лохмоть; шабата – лапти; Рус. лохмотья, лохматый, лапти.

    ЛОШАДЬ

    СТМ: ЛОСА мул, лошак (Ма.); < Кит. лөцзы – мул; <п.мо.lаүusа > **Рус. лошадь; Аз. Туркм. алаша – кляча; Каз. аласа ат.(См. кляча).

    132

    ЛУГ

    СТМ: АВЛАН поляна, луг (Эвенк.); п.мо.аүlaү – дественный

    (о лесе); уединенный; Як.аләс – поле, луг (окруженные лесом).

    **Каз. алаң, ай(лақ), ау(лақ), (лағ)у; Рус. п(олян)a, поле; от слг. «лағ» Рус. луг, лужайка.

    ЛУК

    ДТС: SOYUNLUY место, где растет лук (МК І 499).

    **ДТ соғұн(лұғ),от слг. «лұғ» Рус. лук.

    ЛУК(оружье)

    ДТС: JA лук:bojun erdi oq teg kөңül erdi ja – мое тело было подобно стреле, сердце – (словно) лук (QBN 3814).

    **ДТ йа; Каз. жақ; Рус. лук, лучник.

    ЛУКАВЫЙ

    СТМ: ТҮ(КҮ)Н лукавый (Як.).

    ** Каз. қу, қулық; от метатезы «қул» или от суфф. «лық» Рус. (лук)авый.

    ЛУНА

    ДТС: TOLUN полный (о луне): tolun bolsa andin azunqa jarur – если (луна) становится полной, от нее идет свет (всей) вселенной (QBK 305).

    **ДТто(лун); от слг. «лун» Рус. луна; Каз. толы – полный.

    ЛУЧШИЙ

    СТМ: УЛЭСИ хороший, лучший, хвалить (Ульч.); Орок. улэ-улэ оси – улучшаться; ДТС: ÜLGÜ, ÜLGÜLÜG имеющий меру, размеренный, взвешенный, уровновешанный (QВN 1371).

    **Каз. үлгі, үлгіші – лучший, примерный; Рус. лучший, лестный, прелестно.

    ЛЫСЫЙ

    СТМ: ТОСИ пятно, лысина (на лбу у лошади) (Ма.);

    **Як. ту(осахта); Каз. қасқа; Рус. (лыси)на

    ЛЬНУТЬ

    ДТС: IL цеплять, зацаплять: tikәn tonnү ildi – колючка зацепила шубу (МК І 169); ДТС: ILІ от: ili qapuү – дверь, закрытая на крючек (МК І 192).

    **ДТ іл, ілі; Каз. іл, ілу, іліну; Рус. льнуть, уло)в..

    133

    ЛЮБОВЬ

    ДТС: ӨР, ӨV, ӨРÜŞ целовать, поцелуй: ol meniң birlә өpüşdi – он целовался со мной (МК І 180);СТМ: АБУ целовать (Эвенк.).

    **ДТ өп, өпүш; Каз. өбу, өб; Рус. (об)нять, л(юб)ить, л(юб)(овь), л(об)зать, цел(ов)ать. (См. губы).

    ЛЮДИ (люд)

    СТМ: ИЛЭ человек (Эвенк.): и(лэди); п.мо.еl человек;

    ДТС: EL народ, страна, племнной союз: bilgә tonuquq ben өzüm tabүaç eligә qilintim – я сам, мудрый Тоньюкук, получил воспитание (на манер) китайского народа (Тон1).

    **ДТ ел; Каз. ел – народ; от метатезы Рус. лю)д, лю)ди.

    ЛЮЛЬКА

    ДТС: IL цеплять, зацаплять: tikan tonnү ildi – колючка зацепила шубу (МК І 169); ILІ : ili qapuү – дверь, закрытая на крючек (МК І 192);

    СТМ: УЛГУН повесить (детскую люльку) (Эвенк.); < п.мо.өlügei — колыбель; Бур.үлгі – люлька, колыбель.

    **ДТ іл, ілі; Каз. іл,ілу; Рус. люлька, лямка.

    ЛЯМКА См. люлька.

    М

    МАЙ (месяц)

    СТМ: ЕМЫJА (ием) май (Эвенк.); < Як.ыам – 1.доение; 2. время доения коров, кобыл; ыамыjа – май (месяц удоя, икрометания).

    **Каз. иім, иіме айы – месяц удоя; Рус. май, вр(емя).

    МАЙМО (Укр.)

    ДТС: MUJMUL (bujmul) дикий, не прирученный животный

    (ТТ Viприм.254).

    **ДТ муймул, буймул; Каз. маймыл – обезъяна; Укр. маймо; Рус. буйный?

    МАКАТЬ

    ДТС: MAN обмакивать, макать: er etmәk sirkәgә mandi – мужчина обмакнул хлеб в уксус (МК ІІ 30);

    **ДТ ман; Рус. макать; Каз. мал, матыр.

    134

    МАЛЫЙ

    ДТС: ВАLА слуга, помощник (особенно в сельском хозяйстве) (МК 54717);

    СТМ: БАЛА быстро, скоро; Ульч. бала-бала – быстрее; БОЛ раб (Coл.)<п.мо. bjүul раб; монг. боол;

    **ДТ бала. Каз. бол-бол, бала; Тат. малай; Рус. малой, малый, маленький, молодой, младенец, малыш, мальчик, мало, и др.

    МАМА

    ДТС: MAMU женщина, сопровождающая невесту в первую брачную ночь (МК ІІІ 235). СТМ: МЭМЭ мама (Сол.); Нан. грудь, соски, вымя.

    **ДТ маму; Каз. ему – сосать; мама бие; Рус. мама.

    МАНУЛ

    ДТС:MANU степная кошка, манул (Suv 61014).

    **ДТ ману; Каз. мәлін; Рус. манул.

    МАССАЖ (мнуть, мять)

    СТМ: МОНИ мять, мнуть (Эвенк.); Ма. монжи, монжу; Ульч. монжичи;

    **Каз. мыжы, мыжыс – мять, мнуть; Рус. массаж, мять, мнуть.

    *СТМ: МАСИЖИ крепко (Нег.);

    МАССИВ

    ДТС: BASҮUQ массив: uluү beduk taүlarnin basүuqlari jemrilti – массив высоких гор разрушилась (Uig IV C168).

    **ДТ басғұқ; Рус.массив.

    МАТЕРИЯ (мате)риал) См. вата (мата).

    МАТКА

    ДТС: UМАJ чрево матери: өg qarininta umajta – в животе, чреве матери (Suv 55016).

    СТМ: МОТОКО орган половой женский (Эвенк.).

    **ДТ ұмай, ұ(майта);Рус. матка; Каз. ұмай-ана?

    МАЯК (маячить)

    ДТС: MAJAQA устанавливать знаки, оставлять следы, знаки: art saju majaqa jur – будет оставлять знаки на каждом пригорке (ТТ VII 425).

    135

    **ДТ майақа; Рус. маяк, маячить; Каз. мая, маяла – окучивать сено, стог.

    МЕЖА

    СТМ: МУJЭ край, рубеж (Эвенк.); Ульч. муча; ЖЭЧЭН межа, граница (Ма.).

    **Каз. меже; Рус. межа, ру(беж).

    МЕННИНГИТ

    СТМ: МЕНЕНГ (менере) слабоумие, тупеть, глупеть (п.мо.): meneng; Як.мәнәрәк истеричный; мәнік глупый.

    **Каз. мәңгіру, меңіреу; Рус. меннингит, маньяк?

    МЕНЬШЕ (меньший)

    ДТС: KENÇ ребенок: kenç süt sordi – ребенок сосал молоко (МК ІІІ 181).

    СТМ: ЭМЖЭ младший (брат, сестра) (Эвенк.); монг.хэнз.

    **ДТ кенч; Каз. кенже; Рус.(меньши)й, меньше. (См. князь, княжичь; юноша).

    МЕНЯ (мне, мнение)

    ДТС: MAҢA (дат. от men); мне: qop maңa kөrti – многие народы мне подчинились (КТ30). **ДТ маңа; Каз. маған; Рус. мне.

    ДТС: МЕNI, (МЕNIG) меня: ariүlati menig jazuqluү qulun – (бог) очистел меня, раба грешнего (QBH 2320)

    **ДТ мені, меніг; Каз. мені, менмендік; Рус. меня, мне, мнение.

    МЕРА (измерять, время, пора)

    ДТС:ARILA отмерять: bu satiү bөzni tükәl sanap arilap berdim – эту ткань, предназначенную для продажи я, сполна сосчитав, отмерил (МБ 27); QARILA измерять, мерить (МК ІІІ 324); QARIS пядь (мера длины) (МК І 369).

    **ДТ қарыла), арыла; Каз.қ(арыла), қарыста; Рус. ар, (ар)шин,

    м(ер)а, м(ерила).

    МЕРТВЫЙ (смерть, умереть)

    ДТС: BERТ увечить, наносить вред, портить: ol aniң eligin bertti – он покалечил его руку (МК 62815); BERТІN повреждаться, быть вывихнутым: elig bertindi – рука была вывихнута (МК 3853).

    136

    **ДТ берт; Каз. мерт, мертігу; мерт болу; Рус. вред, вредитель;

    От Каз. «мерт» Рус. (мерт)вый, с(мерть), у(мереть). (См. умерет).

    *СТМ БЭРТЭ получить травму (п.мо.berte ушибиться; надорваться; изувечиться);

    МЕСТЬ (мстить)

    ДТС: ӨÇ, ӨÇÜТ месть: bizkә kelip өç өtәr – подойдя к нам, взывают о мести (МК ІІ 103).

    **ДТ өч, өчүт;Каз. өш; Рус. м(есть),мстить.

    МЕТЕЛЬ

    ДТС: JEL ветер: uluү jel kelip – поднялся великий ветер (Suv 6173); JELTIR побуд. от jel- : isig jel jeldirmaz – горячий ветер не будет дуть (Man III 457).

    **ДТ йел, йелтір; Каз. жел; Рус. мет(ель).

    МЕТКА

    СТМ: СӘМЭ (сәмэлки) метка, знак, сигнал (Эвенк.); Ма. самха – пятно.

    **Каз. ым ет; от «сәмел» и «мэлки» Рус. сигнал, метка, мелькать, меткий, метить, заметить, меченый. (Ср. имя).

    МЕЧЬ

    ДТС: QILIÇ меч: jaliң qiliç – (TT I162).

    **ДТ қылыч; от слг.«лыч» Рус. меч;Каз. қылыш?

    МЕШОК

    ДТС: JEMAÇUK небольшой мешок (МК ІІІ 48).

    **ДТ йе(мачүк); Рус. мешок.

    МЗДА

    ДТС: TAMUZ – побуд. от tam -: ol suv tamuzdi – он капал воду (МК ІІ 86).

    **ДТ тамуз; Каз. тамыз, та(мызды) – капля, капнул; Рус. мзда.

    МИГНУТЬ (миг, мимика)

    ДТС:ІМ знак, пароль: im bilsә er өlmәs – если мужчина знает пароль, он не погибнет (МК І 38);

    **ДТ ым; Каз. ым, ымда (ымла) – мигнуть; Рус. мигнуть, миг, мимика.

    137

    МИЛЫЙ (мил)

    ДТС: AMIL спокойный, тихий: olarniң amil javaş kөңüli – их спокойные, нежные сердца (Man III 206).

    **ДТ амыл; Рус. мил, милый.

    МИМО (минуя, мимолетный)

    СТМ: СИ(сими) миновать, минуя, мимо (Ульч.).

    **Каз. маңы, маңайы, маңайла – около; Рус. мимо, минуя.

    МИР (мирный)

    ДТС: АМRUL (АМRІL) успокаиваться, приобретать покой: qajnar asiç amruldi – кипящий котел успокоился (т.е. перестал кипеть)

    (МК І 248); AMURT – успокаивать; ol beg opkasin amurtti – он успокоил гнев бека (МК ІІІ 428);

    СТМ: АМУР мир, спокойствие (п-мо.amur):амаржи успокаиваться.

    **ДТ амрул; Рус. мир, мирный, смирный, усмирить.

    МИР (вселенная)

    СТМ: ТУР (туэр) земля, мир (Эвен.); ДТС: JER земля: jerni kөkni jaratqan – создал землю и небо (QBH 23).

    **Каз. жер; Рус. м(ир).

    МИСКА

    СТМ: МИСАН миска (Ма.). **Каз. мескей; Рус. миска.

    МИШЕНЬ

    СТМ: НИШАН клеймо, метка (Ма.).

    **Каз. нысан, нысана, нышан; Рус. мишень.

    МНЕНИЕ (мнить)

    ДТС: МЕNI, (МЕNIG) меня: ariүlati menig jazuqluү qulun – (бог) очистел меня, раба грешнего (QBH 2320)

    **ДТ мені, меніг; Каз. менің, меніңше; менмен; Рус. меня, мнение, мнить (корчить из-себя).

    МНОГО

    ДТС: MIҢ, MIҢG, MIҢGӘ тысяча: qani bu kün anlar miңgindә biri – где они сегодня, (хотя бы) один из тысячи (Юг А240). miң jil – многие годы.

    138

    СТМ: МЭНЭК (манак) много (о животных) (Як.).

    **ДТ мың, мыңгә; Каз. мың;Рус. много.

    МОГИЛА

    СТМ: МУҢҒА могила, кладбище, царский курган (Ма.).

    ** Каз. мола; Рус. могила.

    МОГУЧИЙ (могущественный, мощь)

    1. СТМ: МОЧА очень, сильно (Нан.).

    **Каз. өте; Рус. очень, мощь, немочь, мощность;

    2. ДТС: KÜÇ сила: taңri küç bertü küçün – так как бог даровал силу (КТ б12);KÜÇLÜG могущественный : antaү küçlüg men – я такой сильный (ThS II 32);

    **ДТ күч, күчүле; Каз. күш – сила; өте+күш Рус. мощь+күч – мо+гуч, мо(гуч)ий, может, мощь, нет мочи.

    МОЗОЛЬ

    ДТС: MÜҢÜZGӘК мозоль на ладони (МК ІІІ 388).

    **ДТ мүңүзгәк; Рус.мозоль;Каз. мүйізделу, сүйел.

    МОЙВА

    СТМ: МАЙБА мойва (Як.).

    **Каз. (майба)лық; Рус. мойва.

    МОЛИТЬСЯ (умолять)

    ДТС: QOL вымаливать (МК ІІ 25). QOLYUÇI проситель, нищий: boldi өzi qolүuçi – стал сам нищим (QBH 8412).

    **ДТ қол; Каз. қол қусырушы? Вероятно Рус. молить, молитва, моли, умолять – от Каз. мөлит, мөлию, мөли – жалостно смотреть.

    МОЛОЗИВО (молоко)

    ДТС: OYUZ молозиво: oүuzni içip – выпил молозиво (ЛОК 19).

    **ДТ оғұз; Каз. уыз; Рус. м(олоз)иво, м(олоч)ный, молоко.

    МОЛОТОК

    ДТС: TOQIМАQ деревянный молоток, колотушка: toqimaq eliglәrintә tuta – держа в своих руках молоток (Uig І 434); TOQ TOQ звукоподражание стуку (МК І 332); TOQІ, TOQІN ударять, стучать: er tamqa

    139

    toqindi – мужчина стукнулся об стенку (МК II 147); 2.qiliç toqindi – меч ковали (МК ІІ 147).

    **ДТ тоқ-тоқ; тоқымақ; Рус. тук-тук; Каз. тоқпақ. (О слове «молоть», «молотить» см. в Дополнении).

    МОЛЧИ (молчать)

    СТМ: МЕЛЖЕ отказываться, отпираться от своих слов (п.м. mеlже).

    **Каз. мелши, мелшию; Рус. молчи, молча, молчать.

    МОНЕТА

    СТМ: МЭҢНЭ монета, деньги (Эвен.); п.мо.mөnggun серебро, деньги.

    **Каз. тенге; Рус. деньги, монета.

    МОРДА

    ДТС: BURUN нос:qival burun – правильный нос (МК І 412).

    **ДТ бұрұн; Каз. (мұр)ын; Рус. (мор)да.

    МОРЕ

    СТМ: МУ (мукэ) вода (Эв., Ма., и др); п.мо.mөrеn река (болшая); др.тюрк.мөрән река;

    ДТС: MÜRӘN река: көр mürәnlar kөp өguzlәr bar erdi – (там) было много рек, много потоков (ЛОК 32).

    **ДТ мүрән; Рус. море.

    МОРОЗ (мерз, мерзлый)

    ДТС: MUZ лед (ЛОК 265).

    **ДТ мұз; Каз. мұз; Рус.мерз, мороз.

    МОРЩИНА

    ДТС: BURUŞ сморщиваться: buruşdi nen – вещь сморщилась

    (МК ІІ 94);

    СТМ: МОРЧІЛ морщить дицо (п.мо.): morçil.

    **Рус. морщить, (морщ)ина; ДТ бұрұш; Каз. бүріс.

    МОСТ

    СТМ: ДОСОБО перекладина над очагом (Орок.).

    **Каз. мосы; Рус. (мос)т.

    140

    МОТАТЬ (мот)

    ДТС: ÇЕRМӘТ вплетать: alp er atin çermatti (МК 43715).

    **ДТ чермәт; Каз. шырмау, шырмат; от слг. «мат» Рус. мот)ать, мот.

    МОТЫГА (мотыжить)

    ДТС: ОТ трава; OTA полоть:ol tariү otadi – он полол посев (МК ІІІ 250).

    СТМ: ЖЭТУ мотыга (Сол.); <мо: зээтүү;кит. цзю(этоу) – мотыга.

    **Каз. от, ота – полоть траву, м(оты)жить; Рус. м(отыга).

    МОХ

    СТМ: ЖАМАК мох (Эвенк.); < мо; п.мо.жamuү водоросль.

    **Каз. мүк; Рус. мох.

    МОЧА (мочиться)

    ДТС: ÇIŞ, ÇIŞA мочиться: oүlan çişadi – мальчик помочился

    (МК 5621).

    **ДТ чіш, чишә; Каз. (шыжы)н, си, сисе; Рус. мо(чись), мо(читьс)я, ссать.

    *ДТС: QAŞAN моча, мочиться: at qasandi – лошадь помочилась

    (МК ІІ 155).

    **ДТ (қаша)н; Рус.моча.

    МОЧИ (мощь)

    СТМ: МОЧА очень, сильно (Нан.).

    **Каз. өте; Рус. очень.

    МОЧИЛ (замочить)

    ДТС: ÇILA, ÇILAТ мочить : ol kepәk çilatti – он намочил отруби (МК 42016);

    **ДТ чыла, чылат; Каз. шыла; Рус. мо(чила), мо(чил), замо(чил).

    МОЧКА

    СТМ: БУЧИ ушная мочка (Эвенк.);

    ДТС: UÇ конец, вершина: qiliçuçinta – на конце меча (ТТ Х537).

    **ДТ ұч; Каз. ұшы – мочка, конечность, острие; Рус. м(очка).

    МОЮЩИЙ (мыть)

    ДТС: JUYÇІ моющий: juүçі tonqa suv pürkürdi – моющий побрызгал водой одежду (МК ІІ 171).

    **ДТ йуғчі; Каз. жуушы, (Жушы-хан). Рус. мо(ющий).

    141

    МРАК (мрачный)

    ДТС: ІҢІR рассвет, предрассветные сумерки: üç jegirmika iңirtә kөrünür – покажется в тринадцатый день на рассвете (ТТ VII 132); ІМІR предрассветные сумерки (МК І 94).

    **ДТ іңір, імір; Каз. іңір, ымырт – сумерки; Рус. мрак, сумрак, сумрачный, мрачный. (См. сумрак).

    МУДРЫЙ

    СТМ: МЕРГЕН (мэргэ) меткий, мудрый (п.мо.): mergen;

    *ЭНДУРІ мудрый (Сол.);п.мо., Монг. өндүр – высота.

    **Каз. мерген –меткий; Рус.мудрый.

    МУКА (мучной)

    ДТС: ÜGІ – молоть, растирать: er buүdaj ügidi – мужчина молол пшеницу (МК ІІІ 2545); ÜGIT помол хлеба (МК І 51);

    **ДТ үг, үгіт; Каз. үг, үгу – молоть; Рус. м(ука);

    МУКА (мучение)

    ДТС: МUҢҮАD испытывать затруднения; тяготы; страдать; сетовать, печалиться (QВН 12924);

    СТМ: МУҚЪJ (мукаj) нужда, мучиться (Эвен.); МУҢНА (муң) мучить (Як.);

    **ДТ мұңғад; Каз. мұқтаж, мұңды, мұңдық; Рус. муки, мука, мучить, мучение, мученик.

    МУНДШТУК

    ДТС: ŞÜTÜK изделие из полых рогов крупнорогат. скота (МК І 390).

    **ДТ шүтүк;Каз. түтік; Рус. мунд(штук).

    МУРАВЕЙ

    ДТС: QUMURSYA муравей: bir qari өküzüg qumursүa jemis – старого вола заели муравьи (ТhS II56).

    **ДТ құ(мұр)сға; Рус. (мур)авей; Каз. құ(мыр)сқа.

    МЫТЬ

    ДТС: ÇOM, ÇOMUN окунаться, нырять, погружаться:oүlan çomdi – мальчик погрузился (нырнул) в воду (МК 27713);

    **ДТ чом, чомұн; Қаз. шом, шому; шомыл – купаться; от слг. «мұн, мыл» Рус. мыл, мыть.

    142

    МЫШЬ

    ДТС: MIŞKIÇ кошка (Raçh I57).

    **ДТ мышкыч; от слог «мыш» и «кіч» Рус. мышь, кош)ка; Каз. мысық – кошка.

    Н

    НА!

    ДТС: MA на, возми! (МК ІІІ 213).

    **ДТ ма! Каз. мә! Рус. на, воз(ми!)

    НАБАЛДАШНИК

    ДТС: BALTU секира: iki eligimtә bөktә baltu tuta bedizlәsun – вложив в обе мои руки кинжал и секиру,пусть (меня) украсят

    (Suv 54416).

    **ДТ балту; Каз. балта – топор; балдақ – костыль; Рус. ку(валда); набалдашник (рукоять кувалды, секиры).

    НАБЕКРЕНЬ См. кривой, кренить.

    НАВЫКИ (наука)

    ДТС: UQ, UQUY понимать, разуметь (МК ІІІ 20); OQI читать: er bitig oqidi – мужчина читал книгу (МК ІІІ 254).

    **ДТ ұқ, ұғу; оқы; Каз. ұқ, ұғу; оқы; Рус.на(выки). (См. наука).

    НАГАЙКА

    СТМ: НӨКЭ кобель, самец (собаки, волка, лисицы, песца) (Эвен.); п.мо. noqаi собака;

    **Каз. 1. Ногай – имя полководца Золотой Орды в 14 веке; 2. Ногайцы – тюркское племя, народность; Рус. нагайка – форма кнута по-ногайски.

    НАГОЙ (голый, нагишом)

    ДТС: JALAҢ, JALІҢ голый, нагой: jalaң bodunuү tonluү qiltim – нагой народ я снабдил одеждой (КТ б29).

    **ДТ йалың,йалаң; от слг. «йал, йалы» Рус. (голы)й; нагой; Каз. жалаң, жалаңаш;

    СТМ: Н`ОЛАХИН голый (Нег.);

    143

    НАЖДАК

    ДТС: NIZDAY точильный камень (МК 2349).

    **ДТ ныждағ; Рус. наждак.

    НАКАНУНЕ

    ДТС: КÜN день; KÜNІ, KÜNKI относящийся к какому-л. дню: tükәl bіjіldi ol künki barça tapuү – были завершены все работы того дня (QBN 1899).

    **ДТ күн, күні; Каз. күні; Рус. на(кану)не.

    НАКИДКА

    ДТС: KED (кеj) надевать: ton kedti – надел шубу (QВН 2824); KEDÜК(кеjүк) накидка из войлока (МК І 390).

    **ДТ кед, кедім, кедүк, кейүк; Каз. ки, киім, кидім; Рус.на(кид)ка, китель, кеды.

    НАЛОГ

    ДТС:SALІҮ налог (USp 28).

    **ДТ салығ; Каз. с(алық); Рус. н(алог). (Ср. залог).

    НАНИЗЫВАТЬ

    ДТС: TIZ нанизывать: ol jençü tizdi – он нанизывал жемчуг

    (МК ІІ 9).

    **ДТ тіз. Каз. тіз. Рус. на(низ)ывать.

    НАРАСПАШКУ

    ДТС: АÇ открывать, отворять: bes tәңrikә qapaүin aça berti – он открыл свои двери пяти божествам (Маn І13);

    **ДТ ач; Каз. аш – открыть; ашық-шашық; Рус.нар(ас)п(аш)ку.

    НАРОД

    СТМ: АРАД (аран) человек ( п.мо. аrаn); Монг. аран – простолюдин, чернь; др. тюрк. аrаn – скотный двор.

    **Каз. (жаран)дар – народ; аран – скотный двор; Рус. народ.

    НАРЯДНЫЙ (наряжать)

    СТМ: ТЭРИ (тәріі) наряжать (Як.).

    **Каз. әрле; Рус. н(аря)жать, сн(аря)жать, н(аря)дный. (Ср. красивый йарас, йарат).

    144

    НАСЛЕДИЕ (наследник) См. след.

    НАСТЕЖ

    1. ДТС: АÇ открывать, отворять: bes tәңrikә qapaүin aça berti – он открыл свои двери пяти божествам (Маn І13);

    **ДТ ач; Каз. аш – открыть;

    2. ДТС: TAŞ наружный, внешний: taş jaүiү jaүiladim – я воевал с внешними врагами (Е 454).

    **ДТ таш; Каз. тыс (сырт) – наружный; аш+тыш – Рус. н(ас)+теж.

    НАСТИЛ

    ДТС: ÜSTAR, ÜSTÜN возвышаться, превосходить; верхний, старший (МК І 221).

    **ДТ үстәр, (үс)түн; Каз.үсті, үстіңгі, үстем; Рус. н(асти)л?

    НАСТИГНУТЬ См. достигнуть.

    НАТИРАТЬ (втирать, тереть)

    ДТС: TÜRT натирать, втирать, намазывать: kөңә jaү türtti – он втирал жир в кожу (МК ІІ 229).

    **ДТ түрт; Рус.на(тират)ь, в(тират)ь; Каз. түрт, сүрт.

    НАТРАВИТЬ (травля)

    ДТС: TÜTÜR натравливать: ol aңar it tütürdi – он натравил на него собаку (МК ІІ 73).

    **ДТ тү(түр); Каз. түртпектеу; Рус. на(травить.

    НАУКА

    ДТС: UQ, UQUY – понимать, разуметь (МК ІІІ 20); OQI читать: er bitig oqidi – мужчина читал книгу (МК ІІІ 254). UQUŞ постигать, вникать: baqa kөr bu sөzkә jetürgil uquş – будь внимателен и поснигни эти слова (QBN 2849).

    **ДТ ұқ, ұғу; оқы; Каз. ұқ, ұғу; оқы; Рус.на(ука).

    НАУСЬКИВАТЬ

    ДТС: ÜŞGÜR натравливать, науськивать; щипеть, свистеть: ol itiү kejikkә üşgürdi – он науськал собаку на оленя (МК І 228).

    **ДТ үшгүр; Каз. (ысқы)р, (өсектеу)? Рус. на(уськи)вать, св(ис)теть.

    145

    НАЧАЛО

    СТМ: ДАҒАЧАН 1.корень, ствол; 2. начало, основа (Ульч.); Ма.д(алач)и – старший; (данча)нде – раньше;

    ДТС:AŞNU раньше, сперва, вначале: men andan aşnu keldim – я пришел раньше его (МКІ 130); AŞUN 1. опережать; 2. перейти; 3. превосходить: ol mendin aşundi – он меня опередил (МҚ І 202).

    **ДТ ашұн, ашнұ; Каз. ас, асқан, озған, алғаш, алғашқы, Алаш – начальный; от метатезы Рус. н(ачну), н(ача)ть, н(ачало), начальный.

    НАЧЕКУ

    ДТС: SAQ чуткий, осторожный: qajusi saq ersә ol üstәң bolur – кто будет осторожен, тот одержит верх (QBN 17710).

    **ДТ сақ; Каз. сақ; Рус. на(чек)у.

    СТМ: СЭХУЛИ чуткий (о слухе) (Ульч.); ЧЕХ начеку, наготове (Нег., Ороч., Нан.).

    **Каз. саққұлақ. (См. слух, ухо).

    НАШАТЫРЬ

    ДТС: ÇATIR нашатырь (МК 20416): kimnin tis aүrisar şakar çatir jipar bilan qatsun tista ursun – если у кого нибудь заболят зубы, пусть он смещает сахар с нашатырем и мускусом и приложет к зубам (Raçh II 233).

    **ДТ чатыр; Каз. мүсәтір; Рус. на(шатырь).

    НАЯВУ (явь)

    ДТС: OJUN пробуждаться, бодрствовать: aj elig udima ojun – о правитель, не спи, проснись (QBH 10822). ( UV сон (ТТ ІІІ160).

    **ДТ ойун; Қаз. оян, ояну – просыпаться; Рус. явно, явь, наяву.

    (См. явление, явиться).

    НЕБО

    ДТС: ТЕҢӘК воздух, небо (МК ІІІ 366).

    **ДТ т(еңә)к; Рус. н(ебо).

    НЕДРА См. внедрить.

    НЕКИЙ (некому)

    ДТС: NEKIM нечто, всякий (Юг С502).

    **ДТ не(кім); Рус.некий, вся(кий), некому; Каз. некім, әлде кім, кімге.

    146

    НЕЛЬЗЯ (льзя?)

    СТМ: ЭҢЭЗЭ запрет (нельзя!) (Эвенк.): говорить иносказательно.

    **Каз. меңзе – говорить иносказательно; Рус. нельзя. (Так как это взаимствованное корневое слово, зря ищут в Рус. языке слово «льзя». Здесь «не» – не приставка, а первый слог «нель»).

    НЕУРОЧНЫЙ (час)

    ДТС: ARA, ARALIQ промежуток, середина (МК І 87).

    **ДТ ара, аралық; Каз. арасы, арама; Рус. не(уро)чный.

    НЕЧТО

    ДТС: NESNӘ (нең) нечто, вещь (Юг С6).

    **ДТ неснә; Рус. нечто, вещь.

    НИЗКИЙ (низ, нижний)

    ДТС: ENIŞ спуск, низ: aүisqa eniş ol edizkә batiү – за подъемом следует спуск, за высоким местом – низкое (QBH 479).

    **ДТеніш; Каз. еңіс; Рус. низ, в(низ), (низ)кий, (ниж)ний, (низ)менный.

    НИТЬ (нитка)

    ДТС: JIР нить: ol jip üzdi – он разорвал нить (МК І 165).

    **ДТ йіп; Каз. жіп; Рус. нить.

    ДТС: JIPKӘ нитка (TT VIII F14).

    **ДТ йіпкә; Рус. нитка; Каз. жіп.

    НИЧТОЖНО

    СТМ: НИЧИ мало (Эвенк.); ДТС: КІÇІG маленький, малый, небольшой: kiçig uluү birla turusdi – малый тягался с великим (МК ІІ 95).

    **ДТ кічіг; Каз. кіші; Рус. (нич)тожный, (ниче)го.

    НИЩИЙ

    ДТС: ВUŞІÇI нищий, живущий подаянием (КР 674);

    СТМ: ГУЙРИНЧИ нищий (п.мо.): guilinçi, үuir(inçi) нищий.

    **Каз. (күй)сіз, қайыршы; Рус. нищий.

    *ДТС: QOLYUÇI нищий, проситель: boldi өzi qolүuçi – стал сам нищим (QBH 8412).

    **ДТ қолғучы; Каз. қол қусырушы?

    147

    НОГА

    ДТС: АҮ ляжки (МҚ 535); АJАQ нога: ajaq uqisdi – нога онемела (MK 10015); **ДТ ағ, айақ; Каз. аяқ, аяғы; Рус. н(ог)а.

    НОГТИ (когти)

    ДТС:TARМАQ, QARҮАQ когти (QBК 3672). **ДТ тармақ, тарғақ; Каз. тыр(нақ); От слг. «нақ» Рус. (ног)ти, от него «(ког)ти».

    НОРА (дыра)

    ДТС:ORDU норы грызунов и др. животных (МК І 124). ORU яма для хранение овощей, темница (МК І 87).

    СТМ: ЖУРУН нора, дыра, пещера (Ма.).

    **ДТ орду. Каз.ор, ұра – яма, дыра; орда (ордалы жылан). Рус. нора, д(ыра), пещ(ера).

    НОС

    СТМ: НОСУ сморкаться (Эвенк.); < п.мо. nіsü(n) – сопли; Монг. нүсний. От п.мо. «ніс» и « сүн»

    **Рус. нос; сморкаться; Туркм. сүмгүрінмәк; Тур. һінкірмак; Кир. чимкиру; Каз. сіңбіру – сморкаться.

    НОСИТЬ (таскать)

    ДТС: TAŞU таскать, носить (МК ІІІ 266).

    **ДТ ташу; Каз. тасу;Рус. (тас)кать, тащить, (носи)ть, ноша.

    НОЧЬ

    ДТС: KEÇ 1. долго, вечно: uzar keç qalur – тянется долго и останется (неоконченным) (QВН 306). KEÇÄ ночь, поздний вечер: künlәrdәn soң keçәlәrdіn soң jigit boldi – после (многих) дней и ночей он стал юношей (ЛОК 29).

    **ДТ кеч, кеча; Каз. кеш – поздно; вечер; Рус.ночь;(См. веч)ер, вечно; вчера).

    *ДТС: ІNÇ покой, спокойствие:bodun inçkә tegdi – народ достиг покоя (QBN 22713); ТÜNÇÜLА ночью (Маn ІІ 1111). (См. тишина).

    НРАВИТЬСЯ (понравиться)

    ДТС: UNARÇA насколько можно: unarça ajajin jari ber meңa – говорить насколько смогу, помоги мне (Юг С4).

    **ДТ ұнарча; Каз. ұнаса; Рус. п(онра)виться).

    148

    НУЖДАТЬСЯ

    ДТС: MUҢYAT нуждаться: muңүatsa-ma edgü qiliqli kisi – если же нуждается человек добродеятельный… (QBK 3301).

    **ДТ мұң(ғат); Рус. (нуждат)ься;Каз. мұңаю, қат, (тап)шылық.

    НУТРО (внутри)

    ДТС: ORTA, ORTU,OТRА середина: ev ortusi – середина дома (МК І 124).

    **ДТ орта, орту; Каз.орта; Рус.нутро, в(нутри). (См. утроба).

    НЫТЬ

    ДТС: ТІТ ныть (о ране) (МК І 386).

    **ДТ тіт;Рус.ныть.

    О

    ОБЕРЕГ

    ДТС: BERКLӘ беречь: ol tavarin berklәdi – он берег свой товар (МҚ 63516).

    **ДТ берклә; Рус. беречь,оберег; Каз. берікте (бекемде).

    ОБЛАВА

    ДТС: ABLA (avla): ab abla (av avla) устраивать облаву на зверей: ab ablasar – когда устраивали облавную охоту (КЧ9); AVLA охотаться; поймать (в сети): кejik av avlaja turur erdi – он охотился на оленей (ЛОК 28).

    **ДТ абла, авла; Каз. аула, (аң аула); Абылай (имя); Рус. облава.

    ОБЕЗЪЯНА

    ДТС: ВІÇІN обезъяна: biçin jilqa jetine aj jeti otuzqa qop alqadimiz – мы все это освятили в двадцать седьмой день седьмого месяца года обезъяны (КТ 53).

    **ДТ бічін; Рус. о(безъян)а; Каз. мешін.

    ОБЕЩАТЬ

    ДТС: ВАÇІҮ договор, обещание (МК 18614);

    **ДТ бачығ; Рус. о(бещать)

    149

    ОБЖОРА

    ДТС:AVZURI кушанье (МҚ І 145); ӨР – хлебать, глотать: er suv өpdi – мужчина хлебал воду (МК І 72);

    СТМ: ЭБУРИ хлебать, жадный (Ульч.).

    **ДТ өп, авзуры; Каз. өп, обыр — обжора; Рус. обжора. (См. упырь, вампир).

    ОБИЛЬНО

    ДТС: ВОL быть в наличии, иметься: өgi bolmasa er etümәs isig – если бы у мужчины не было ума, он не смог бы выполнить работу

    (QBN 1855).

    **ДТ бол; Каз. бол, болу – быть; мол – обильно; Рус. был, было, о(биль)но.

    ОБКОРНАТЬ

    ДТС: QIRIN, QIRIL быть соскобленным, счищенным (МК І 134).

    **ДТ қырын, қырыл; Қаз.қырна; Рус. об(корн)ать.

    ОБЛАКА

    ДТС: BULIT, BULUT облака: bulіt teg şaç – волосы как облака

    (МК І 354).

    **ДТ бұлыт; Каз. бұлт; Рус. о(бла)ка. (См. белеть; плыть, флот).

    ОБЛАСТЬ

    ДТС: ULUŞ селение: baranas ulustaqi qan oүli – сын хана селения Баранас (КР 442).

    **ДТ ұлұш; Каз. ұлыс, болыс, облыс, (үлес); Рус. область, волость.

    ОБМАНЩИК (обмануть)

    ДТС: ARMAQÇI обманщик: armaqçisin uçun – из-за их обманщиков (КТ б6).

    **ДТ армақшы; Каз. алдаушы; Рус. обманщи)к; манить, за(мани)ть?

    ОБНЯТЬ

    ДТС: ӨР, ӨV, ӨРÜŞ целовать, поцелуй: ol meniң birlә өpüşdi – он целовался со мной (МК І 180); СТМ: АБУ целовать (Эвенк.).

    **ДТ өп, өв;Каз. өбу, өб; Рус. цел(ов)ать, (об)нять, л(об)зать, л(юб)ить, л(юб)(овь).

    150

    ОБОЗ (водить, возить)

    ДТС: ӨТ, ӨТКÜR побуд. от өt – проводить, отправлять: ol evgә bitig өtkürdi– он отправил домой письмо (МК І 226).

    **ДТ өт, өткүр; Каз. өт, өту – про(ход)ить; Рус.в(од)ить, про(вод), про(воз), (воз)ить, о(боз). (См. путь, проход, утюг).

    ОБОЛОЧКА

    ДТС: JAР, JAРUL закрывать: er qapuү japti – мужчина закрыл дверь (МК ІІІ 57).

    **ДТ йап, йапул; Каз. жап, жабыл; Рус. (обол)очка; (См. (зап)латка; (зап)ереть – jaр + evrul).

    ОБОРОТ

    ДТС: EVRА, EVRUL, EVRІŞ, вращать, возвращаться: еr evrüldi – мужчина вернулся (МК I 248);

    **ДТ е(врү)л, е(вүр); Қаз. бұр, бұрыл,үйіру, үйіріс, бұрыс; Рус. (обор)от, (вращ)ать (оборо)тень, по(ворач)ивать. (См. бурить, веретено).

    ОБОРУДОВАНИЕ (орудие, оружье)

    ДТС: URYU орудие, которым бьют (МК ІІ 69).

    **ДТұрғу;Қаз. ұрғы; Рус.(ору)дие, (ору)жье, ружье.

    ОБРАДОВАТЬСЯ

    ДТС: JARАŞ красота, приятность: jaraşi jumsaq savi sөzi – их красота, их мягкие речи (Man III 206); kөrk jaraş;

    **ДТ йа(раш); Каз. жарас, жа(рас)у, жарат; Рус. (обрад)овать, радость.

    *СТМ: УӨРУ (уөр) радость (Як.); Эвен.өрус-радость.

    ОБРЫВ (овраг)

    ДТС:OPRІ яма, впадина, низменность (МК І 125).

    **ДТ опры;Каз.опырыл; Рус. обрыв, овраг.

    ОБРУЧЬ См. оборот.

    ОБРУЧАТЬСЯ См. брак.

    ОБСУЖДАТЬ (суждение)

    ДТС: SӨZ слово, речь: sөzüңdin өzüңgә өkünç kelmәsun – пусть не будет у тебя раскаяния из-за твоих слов (Юг В170); SӨZLAS совм.

    151

    от sөzlә -: мы переговорили с моим младшим братом Кюль-Тегином (КТ 26).

    СТМ: ЖӨБСІЙЕЛДҮ обсуждать (п.мо.): жөbsijeldu; Монг., Бур. зөвшілде – совещаться, советоваться.

    **ДТ сөз; Каз. сөз; Рус. об(суж)дать, (суж)дение.

    ОБШАРИТЬ

    ДТС: JER ÇAYRISI поверхность земли (МК І 422);

    *ÇARUQ чарыки (род обуви) (МК 19113); ÇARIQLA надевать (на ноги) чарыки: ol ajaqin çaruqladi – он надел чарыки (МК 5925).

    **ДТ чарықла; чағрыла; Каз. шарла; шарықта; шарбы; Рус. об(шарил).

    ОБЩЕСТВО

    ДТС: КӨР много, обильно, очень: altuni kөp kümüsi kөp erdәnilәri kөp turur – у него много золота, много серебра и много драгоцненностей (ЛОК 342).

    **ДТ көп; Каз. көпшілік, көпше – обще)ство; Рус. общество, общественный, во(обще).

    ОБУВЬ

    ДТС: OYUQ род обуви (МК І 67).

    **ДТ оғұқ; Рус. обувь, сап(ог); Каз. ұйық.

    ОГЛОБЛЯ (кол)

    СТМ: ГОЛО бревно (Эвенк.); голо, гулу – 2. чурка (обгоревшая); 3. колода (ствол упавшего дерева); Орок.голо – 1. дрова; 2. основные бревна-поленья в костре; Ма. голтон – головешки (обгорелые концы дерева); Як. голомо, калыма – шалаш, балаган, жилище (временное, из бересты).

    **Каз. (қола)мта – горячая зола; қалама – складывать (напр. балаган из бревен), кала – город; Рус. о(гло)бля, (кол), (кол)ышко.

    ОГОНЬ

    ДТС: JАQÇIRT от jаq – жечь, воспламенять (Suv 615);

    СТМ: ЖАКУГДИ (жэгди) жаркий (Эвенк.); ТОҒО огонь

    (Эвенк.).

    ** ДТ йақ, йақчырт; йағу, й(ағын); Каз. жақ, ж(ағу) – жег, жечь; шақ)пақ – огниво; Рус. (ого)нь.

    152

    ОГОРЧАТЬ

    ДТС: ІКІRT быть подавленным, угнетенным: nizvaniliү qadүularqa ikirtmis siqilmis erürlәr – они угнетены печалями, связанными с (проявлением) страстей (Suv 70612).

    **ДТ ікірт; Каз. ығыр, тұқырт; Рус. (огор)чать.

    ОГРАБИТЬ

    ДТС: OYRI вор, грабитель: oүri erig çubartti – вор раздел мужчину (МК ІІІ 429).

    **ДТоғры; Каз. ұры. Рус. (огра)бить, вор, (воры).(гра)битель.

    ОГРАДА (огород)

    ДТС:ORDU ставка, резиденция хана, дворец: kelip tegdi elig turur orduүa – он дошел до ставки правителя (QBH 2720).

    **ДТ орду; Каз. орда; Рус. ог(ород), г(ород), ограда, городить.

    (Ср. город (орда).

    ОГРОМНЫЙ

    СТМ: АҒУ огромный (п.мо.aүu); монг.агуу иеке.

    **Рус. (огро)мный, громоздкий; Каз. ауыр. (См. груз (аүruq).

    ОГРЫЗАТЬСЯ См. грызть.

    ОГУЛЬНО

    ДТС: ÜKIL много, множество: ükil kisi – много людей (МК І 74); TÜKӘL полностью, совсем, сполна: davadarliүimni tükәl bilsin – пусть он узнает сполна мою преданность (Юг С80).

    **ДТ үкіл, түкәл; Каз. түгел, күллі; Рус. (огуль)но.

    ОДЕРЖИМЫЙ

    ДТС: QUDUR, QUTUR быть одержимым, беситься: buzraç jemә qudurdi – Бузрач снова стал одержимым (МК І 144).

    **ДТ қ(ұдұр), құтұр; Каз. қ(ұтыр); Рус. (одер)жимый, имя Футурлин.

    ОДИН (одинокий)

    ДТС:TUN – tun oүul – первый ребенок (МК ІІІ 137).

    **ДТ тұн; Каз. (тұң)ғыш; Рус. о(дин).

    ОЖОГ См. огонь, жёг.

    153

    ОЗЕРО

    СТМ: ОСО (озо) вода (Сол.); <п.мо.usu(n) вода;

    ДТС: SUV вода, влага: etil suvi aqa turur – воды Волги (Етиля) текут (MK I 73); SUVLAY водопой (МК І 464).

    **ДТ сув, сувла; Каз. су — вода; Рус. (озе)ро.

    ОЗОРНИК

    СТМ: АЖАРАЙ озорник, сорванец (Як.); п.мо.ажіraі – черт.

    **Рус. озорник; Каз. азар, азар-безер (?)

    ОЗЯБНУТЬ

    ДТС: ÜŞI, ÜŞÜT мерзнуть, цепенеть, озябнуть (МК ІІ 137).

    **ДТүші, үшүт. Каз. үсі, үсіт. Рус. (оце)пенеть, (озя)бнуть, остыть.

    ОКЕАН

    ДТС: ӨGÜZ река: kөp müranlar kөp өgüzlar bar erdi – были много морей и много рек (ЛОК 32).

    ** ДТ өгүз; Каз. ағыс – течение; өзен – река; Нем. оzеn – океан;

    Рус. (англ.) океан.

    ОКОВЫ

    ДТС: ВОQАҮU оковы, колодки, надеваемые на преступников

    (МК І 446).

    **ДТ б(оқағу; ); Рус. (оков)ы; Қаз. б(ұғау).

    ОКОРОК

    СТМ: ОҒО бедро, окорок (Эвенк.).

    **ДТ ағ – нога; Каз. (бөк)се+аяқ; Рус. (око)р(ок), н(ога), от «б(ок)+н(ог)»..

    ОКОЛО

    СТМ: ДАҒА, ДАҒАМА близкий, недавно (Эвенк.), Кч. даакан – близехонький; Як.дағын – прикасаться; др. тюрк.jaү, jaүu.

    **Каз. жақын, тақа, тақала – около; Рус. (око)ло, близ(ехон)ький; (См.давно, не(давно).

    ОКРИК

    ДТС: QIQIR, QIQIRIŞ кричать: qatiү ünin qiqirişu – вскричав громкими голосами (Uig IV C21); АJQIR кричать (ТТ ІІ А82).

    154

    **ДТ қықыр, қы(қырыш), айқыр; Каз. ақыр, ақыру; Рус. окрик, (крич)ать, крик.

    ОКРУЖАТЬ

    ДТС: QAVSA окружать: qavsaju olurdilar – уселись окружив (его) (Uig III 136).

    **ДТ қавса; Каз. қорша; Рус. о(кружа)ть, кружить. (См. гусар).

    ОЛОВО

    СТМ: ТО(ҚОРДОН тоқ(олгон) олово (Ульч.); п.мо.tuү(ulүаn) свинец, олово.

    **Каз. қорға)сын – свинец; Рус. олово.

    ОЛЕНЬ

    СТМ: ТУОЛАН олень-самец (Як.); Калм. түлң — пятилетний.

    **Каз. бұлан; Рус. олень.

    ОЛУХ

    ДТС: ӨLӘК (өlі) мертвый: өlәktin tirigkә qumaru sөz ol – от мертвых живым достается слово (QBH 7621).

    **ДТ өләк;Каз.өлік – мертвец; Рус. олух, лох. (См. вали, валить).

    ОМУТ

    СТМ: КОМО стоячая вода (Як.): хомо- залив, курья, глухой рукав реки.

    **Каз. қом су; Рус. омут.

    ОН

    ДТС:OL он (МК ІІ 273).

    **ДТ ол;Каз. ол; Рус.он.

    ОПАЛЬНЫЙ

    ДТС: ӨРӘL гореть: otça өpalür – горят подобно огню (ТТ В74).

    **ДТ өпәл;Рус. (опаль)ный, (опал)еный, с(пал)ить. (См. пламя, плаха, палить, спалить, палач).

    ОПОРА

    ДТС: TIRӘ подпирать: ol qapuү tirәdi – он подпер дверь (МК ІІІ 262).

    **ДТ тірә; Каз. тіре; Рус.о(пора), под(пира)ть.

    155

    ОПОХАЛО

    СТМ: АРПУКИ опахало (Эвенк.); П-Т, С(һар)пун– махать, порхать; Як.харбыр – метла.

    **Рус. опахало, п(орхать; Каз. қарпу, үр; от корня «ар», «ор», «үр» (үрлеу – дуть). (См. (ур)аган, буран, пурга.

    ОПРОКИНУТЬ

    ДТС: JAPRUL от страд. jap- : ton japruldi – одежда свалялась (МК ІІІ 107).

    **ДТ йапрул; Каз. жапырыл, опырыл; Рус. (опро)кин(ул).

    ОПТОМ

    ДТС: ТОР, ТОРLА – собирать: jujqa qalin bolsar toplaүuluq alp ermis – если тонкое станет толстым, то собрать во-едино трудно (Тон13).

    **ДТ топ, топла; Каз. топ, топта, топпен – собрать во-едино, в группу; Рус. оптом.

    ОПУСТИТЬСЯ (опущенный)

    ДТС: BOŞ пустой, свободный: boş ev – пустой дом (МК ІІІ 125).

    СТМ: ФУСИ негодяй (Ма.).

    **Каз. босаң – слабохарактерный; Рус.о(пусти)ться.

    *ДТС: TÜŞ падать, вниз, слезать: er attin tüsdi – мужчина слeз с лошади (МК ІІ 13).

    **ДТ түш; Каз.түс; Рус. (спус)к, (спус)(тись).

    ОПУХОЛЬ См. пухнуть.

    ОРАНЖЕВЫЙ

    ДТС: JEGRӘN гнедой, рыжий: jegran at binip – сев на рыжего коня (КЧ13).

    **ДТ йегрән; Қаз. жирен, шегір; күрең; Рус. (оран)жевый. (См. рыжий).

    ОРАТЬ

    ДТС:ORLAŞ кричать друг другу: bodun qamuү orlaşdi – все люди кричали друг другу (МК І 239).

    **ДТ орлаш;Рус. орать; Каз. ұрсыс.

    ОРГАН (анат.)

    ДТС: OYRI орган чувств: tegin alti oүrilar tajaqi ol– оно является опорой для шести органов чувств (Suv 3643).

    **ДТ оғры; Рус.орган, организм.

    156

    ОРГАНИЗОВАТЬ

    ДТС: ӨRGІ воздвигать: el өrginin anta өrgipan etitdim – я велел воздвигнуть там трон (правителя) страны (МЧ34); ӨRKІ находящийся вверху: өrki kisilarkә içanүil – остерегайся людей, занимающих высокое положение (ТТ І65).

    **ДТ өргі, өркі; Каз. өргі, жоғ(арғы) – верхний; Рус. (орга)низовать.

    ОРЕЛ (ореол)

    ДТС: ӨRLӘ подниматься: joqaru uçup jasil kөkkә өrlәp – полетев вверх в голубые небеса (QBN 4348).

    **ДТ өрлә;Каз. өрле, жоғ(арыла). Рус. орел, ореол.

    ОРНАМЕНТ

    ДТС: ӨR вязать, плести: ol savdiç өrdi – он сплел корзину (MK I 173); ӨRМӘ өrmә şaç – заплетенные волосы (МК І 129).

    СТМ: ҺИҒ(ЭРЭНТ)И орнамент (Эвенк.).

    **ДТ өр, өрмә; Каз. өрнек – узор; Рус. орнамент.

    ОРУЖЬЕ

    ДТС: URYU орудие, которым бьют (МК ІІ 69).

    **ДТұрғу; Каз. ұрғы; Рус. (ору)дие, (ору)жье. (См. ружье).

    *ДТС: OR жать, косить: ol ot ordi – он косил траву (МК І 172); or- biç- срезать, cкашивать: (QBN 332).

    **ДТ ор;Каз. ор, ору;Рус. (ору)довать.

    ОСАНКА

    ДТС: SIN стан,тело, туловище (МК ІІІ 138); bes kөzünür etüz sinlari soңuk siңir tamar et teri – пять членов видимого тела: кости, жилы, сосуды, мясо, кожа (Ма ІІІ 1813).

    **ДТ сын; Каз. сын, мүсін; Рус. стан, о(сан)ка.

    ОСВОБОЖДАТЬ

    ДТС: BOŞ пустой, свободный: boş ev – пустой дом (МК ІІІ 125).

    **ДТ бош. Каз.бос. Рус. (пус)т, пусто, пустой, пустыня, пусти,

    пускать, отпустить, т.б. BOSA, BOSAN, BOSUN, освобождаться: qoj bosandi – овца освободилась (от привязи) (МК ІІ 142); BOSAT освобождать: ol bulunuү bosatti — он освободил пленника (МК ІІ 307).

    **ДТ бош, боша, бошан, бошат; Каз. босат. босан, босату, бостандық; Рус. (осво)(бож)дать, пустить, (своб)ода. (Ср. опорожнять).

    157

    ОСЕЛ

    СТМ: ЭЛЖИГ осел (Сол.);< п.мо.еlжіgеn; Чж.өһ-һеn – осел.

    ДТС: EŞӘK осел (МК ІІ 246).

    **ДТ есәк; Каз. есек; Рус. (осе)л, ишак.

    ОСЕНЬ

    ДТС: KÜZ осень: ol jil küzün – осень того года (МЧ20).

    **ДТ қүз, күзін; Рус. осень; Каз.күз, күзгі.

    *ÜSI, ÜSÜT мерзнуть, цепенеть, озябнуть (МК ІІ 137).

    **ДТүші, үшүт; Каз. үсі, үсін – озябнуть; Рус. осень. (Ср. (оце)пенеть, (озя)бнуть, остыть.

    ОСКОМА

    ДТС: QAMA набиваться (об оскомине): oүli qizi tisi qamar –

    у сына и дочери на зубах оскомина набивается (МК ІІІ 272).

    **ДТ қамa; Рус. ос(коминa).

    ОСКОРБИТЬ

    ДТС: QARIT оскорбление (МК І 356).

    **ДТ қарыт;Рус. ос(корб)ить.

    ОСНОВА (ось)

    ДТС: ТӨZ корень, основа (USp 236).

    **ДТ т(өз); Каз. өз, өзек; Рус. (ос)нова.

    ОСТАНОВКА

    ДТС: ТIN остановиться, прекращаться: jiүla tinma – плач, не переставай (QBK 33812); tin – остановись! (замолчи!) (МК ІІ 28).

    **ДТ тын; Каз. тын, тыным, тыныс; Рус. ос(тан)овка, ос(тан)ки.

    (См. с(тан), с(тан)ица, с(тан)ция, и др).

    ОСТАТОК

    1. ДТС: ТАŞLА бросать (камень): ol itiү tasladi– он бросил камень в собаку (МК ІІІ 294).

    **ДТ ташла; Каз. таста, тастал – бросить, оставить, отставить; Рус. отстал, отставить, оставить.

    2. ДТС: ТӨК лить, подливать; сыпать: оүlаn suv tөkdi – мальчик пролил воду (МК ІІ19); tөk- şaç- парн. рассыпать, изливать;

    **ДТ төк-шач; Каз. шаш та төк, ас та төк; таста+ төк; Рус. оста(ток).

    158

    ОСТРОВ

    ДТС: OTRUY остров: erdәnilig otruүqa tegdilәr – они достигли острова сокровищ (КР 337).

    **ДТ отрұқ; Рус. остров.

    ОСТРЫЙ (острие)

    ДТС: ÜSTIR побуд. от üs-: ol oq üstürdi – он заставил просверлить отверстие в стреле (МК І 222); UÇURUҮ острие, вершина, шпиль (Uig ІІ 40107).

    **ДТ үштір; ұчұрұғ; Каз. ұшы, үшкір; Рус. (остр)ие, острый. (См. стрела).

    ОСТЫТЬ

    ДТС: ÜŞI, ÜŞÜT мерзнуть, цепенеть, озябнуть(МК ІІ 137).

    **ДТ үші, үшүт;Каз. үсі, үсіт, үсіту; Рус. остыть, (сту)жа, (сту)деный, (осту)дить, (оце)пенеть.

    ОСЯЗАТЬ (ощущять)

    ДТС: SEZ — ощущать, чувствовать: bajatqa bu qorqu saqinçin sezip – чувствуя страх перед богом (QBN 44012). SEZIN, SEZIT предпологать, сомневаться, подозревать (МК ІІ 117).

    **ДТ сез, сезін; Каз. сез, сезу, сезеді; Рус. о(сязать), о(щущать).

    ОТВЕРГ

    ДТС: ІТӘR отвергать: kөңül qaçiү ermәksiz nomuү tөrüg itәrur – сознание отвергат установления, которые не имеют данных для существования (Suv 36414).

    **ДТ итәр; Каз. итер; Рус. (отвер)г. отвергнуть.

    ОТВЕТ

    ДТС: JANUТ, JANТUТ ответ: jantut sevenç tapiү uduү qilduq – чтобы в ответ выразить радость и почтение (Uig I 2717).

    **ДТ й(антұт); Рус. ответ; Каз. жауап;

    ОТВЕДАТЬ

    ДТС:TATIL страд. от tat-: пищу отведали (МК ІІ 120).

    **ДТ татыл; Каз. тат, татыл; Рус. о(тведал).

    ОТДЕЛЯТЬ (отдел, отделение)

    ДТС: АDІR (АJIR) разделять, отделять друг от друга; различать: ajirmas men begsig ja qulsiү kisig – не разделяю я людей, беки они

    159

    или рабы (QBH 688); АDIRIL – страд. от adir. 1. быть отделенным; 2. отделяться, расставаться, разлучаться: türk bodun tabүaçda adirilti – тюркский народ отделился от Табгач (Тон2).

    **ДТ адыр, айыр, адырыл; Каз. ажыра, айыр, айырыл; Рус. отдел,

    отделение, (отдел)ить, отдельно;

    ОТЕЦ (отче, отечество)

    ДТС: АÇU (еçü) — отец: seziksiz bir-oq sen aj meңü açü – поистине ты ведь един, о вечный отец (QBH 1029); EÇU предки: kisi oүlinta uza eçum apam bumin qaүan istami qaүan olurmi – над сынами человеческими воссели мои предки Бумын-каган и Истеми-каган (КТ б1).

    СТМ: ЭЦЭГ отец (монг.); п.мо.еçіgе, еtіке; Як.әсәкәі- дедушка

    **ДТ ачу, ечу; Тат. әти; Рус. отче, отец, отечество, отчизна, вотчина; Каз. әке.

    ОТЛИЧИТЬСЯ (отличил)

    ДТС: SEÇIL отличаться: biligin seçildi kisi jilqidin – знанием отличается человек от животного (QBН 716).

    **ДТ сечіл; Рус. от(личил), отличиться, личность.

    ОТКРЫТО

    ДТС: ӨRТGÜSÜZ открыто: esitti tөzü xalq ani өrtgüsüz – весь народ открыто слушал это (QBN 19913).

    **ДТ (өртгү)сүз; Рус. открыто.

    ОТКУПОРИТЬ

    ДТС: QОР, QОРUR поднимать (в разных значениях): оl meni ornumdin qopurdi – он поднял меня с места (МК ІІ 72).

    **ДТ қопур; Каз. қопар – копать; Рус. от(купорить). (См. копать, копи (рудник), закупорить).

    ОТОПЛЕНИЕ (топить)

    1. ДТС: OT огонь: ot өçdi – огонь погас (МК І 164).

    2. ДТС: ӨРӘL гореть: otça өpalür – горят подобно огню (ТТ В74).

    **ДТ от+өпәл; Рус. (от+опл)ение. Ложный корень «топить, топка».

    ОТРОК

    СТМ: ЭДЭР бодрый (п.мо.):еdеr;

    **Як.әдәр – отрок; Рус. б(одрый, отрок.

    160

    ОТРОСЛЬ

    ДТС: ТАРА, ТАРАSLА рассеивать, разгонять: aniң susin taradi – он рассеял его войско (МК ІІІ 260).

    **ДТ тара, тарасла; Каз. тарау, тарам, тарас; Рус. о(трос)ль.

    ОТРОСТОК См. рост, расти (от ДТ «өс»).

    ОТСТАЛ (остался)

    ДТС: ТАŞLА бросать (камень): ol itiү tasladi– он бросил камень в собаку (МК ІІІ 294). **ДТ ташла; Каз. таста, тастал – бросить, оставить, отставить; Рус. отстал, отставить, оставить.

    ОТСЫРЕВШИЙ (сыро)

    ДТС: ЕRІК отсыревший, гнилой (МК І 70).

    **ДТ ерік; Каз. ірік, шірік, шіріген; Рус. от(сырев)ший, сырой.

    ОТТЯПАЛ

    ДТС: ÇАРIL, ÇАРIТ страд. от çар- перен. быт казненным (МК 32811).

    **ДТ чап, чапыл, чапыт; Каз. шап, шабыл – отрубить; Рус. от(тяпал), от(тяп)ать.(Ср. (сабл)я).

    ОХЛАДИТЬ (холод)

    ДТС: SOYUТ, SOYUL охлаждаться, холод (Rach I 18).

    **ДТ соғұт, со(ғул); от слг. «ғул» Рус. (хол)од, охлаждать; От второго слг. хо(лод) от «лод» ложн. корень – лед. Каз. суыт, суыл.

    ОХОТА

    СТМ: АКАТА лук (оружие) (Эвенк.); ДТС: АТ стрелять: ja qurup оq аtаr – натянув лук, выстрелил (Uіg ІІ 8749).

    **ДТ ат; Каз. ат, ату – стрелять; Рус. ох(ота);

    ОЦЕПЕНЕТЬ

    ДТС: ÜSI, ÜSÜT мерзнуть, цепенеть, озябнуть (МК ІІ 137).

    **ДТ үші, үшүт; Каз. үсі, үсіт; Рус. (оце)пенеть, (озя)бнуть, (остыть. (Ср. цепь, цеплять).

    ОЧАГ

    ДТС: OÇAQ, OTÇUQ очаг, печь (ТТ VІ86, МК І 490).

    **ДТ очақ; Рус. очаг; Каз.ошақ (от жақ)?

    161

    ОЧЕВИДНО

    1. ДТС:AÇÜQ открытый, ясный: açuq көк – яснок небо (MК 4415);

    2. ДТС: ВІТ лицо, физиономия (ТТ ҮІІ 414);

    **ДТ ач+біт; Каз. аш+бет; беті ашық – очевидно; Рус. очи+видеть – очевидно.(Ср. видеть, ведать).

    ОЧЕРК

    ДТС: UÇRA встречаться: bitig uçrasar – встретится документ

    (USp 55).

    **ДТ ұчра; Каз. (ұшыр)асу;Рус. встреча, (очер)к.

    ОЧЕРЕДЬ (череда)

    ДТС: ÇERGӘ черед, очередь: kedin kelti çergә өzüm sөzlәgü – затем пришел черед мне говорить (QВN 183).

    **ДТ чергә; Рус. черед, очередь.

    ОЧЕНЬ

    ДТС: ASA очень: asa jeg – очень хороший (TT VIII N6).

    **ДТ аса; Каз. аса, (өте); Рус. (оче)нь, хор(ошо?).

    ОЧИ

    ДТС: AÇ, AÇIL раскрыться: tәңri qapiүі açilti – раскрылись небесные врата (ТТ І144). AÇUQ открытый, ясный: açuq көк – яснок небо (MК 4415);

    СТМ: СОЛА-СОЛА ОЧИН НАСАЛ расширенные глаза (Нан.).

    **ДТ ач, ачыл; Каз. аш, ашыл – раскрыться; Рус. очи, (очнул)ся, очки, р(асши)рять.

    П

    ПАДАТЬ (пасть)

    СТМ: БАТ вмещаться (Як.); п.мо.baүta; др.тюрк. bat погружаться.

    **Каз. бат, батыру, батыс; Рус. за(пад), (пад)ать, пасть, упасть, и.др.

    ПАЛИТЬ (спалить)

    ДТС: ӨРӘL гореть: otça өpәlür – горят подобно огню (ТТ В74).

    162

    **ДТ өпәл; Рус.(пал)ить, с(пал)ить, опаленый, плавить, пламя, плаха, палач, пальба, пли!(См. опальный).

    ПАЛКА

    ДТС: TAL ива, тальник: bodi aniң tal – ее стан (словно) ивовый прут (МК І 412).

    **ДТ тал; Каз. тал; Рус. (тал)ьник, (пал)ка?

    ПАЛИЦА

    СТМ: БОЛО палица, посох (Сол.)

    **Каз. балдақ – костыль, посох; Рус. (пали)ца, (посо)х. (Ср. набалдашник).

    ПАР

    ДТС: BURUT испарять, выпаривать: ot asiçni burutti – огонь выпарил котел (т.е. воду из котла) (МК ІІ 302).

    **ДТ бұрұт; Каз. парлат; Рус. пар, испарять. (См. пернуть).

    ПАРА

    ДТС: ВІRLӘ вместе: edgu javlaq bulsar birlә bulalim – если мы найдем доброе или дурное, мы найдем вместе (КР 304);

    **ДТ бірлә; Каз. бірге – вместе, на-пару; Рус. пара, парный.

    ПАРЕНЬ

    СТМ: ҺУРКЭКЭН (уркэн, урен) парень (Эвенк.); Орок. пурэннэ – парень.

    **Каз. өркен, өрен – молодежь; Рус. парень.

    ПАРИТЬ (в воздухе)

    СТМ: ҺАРИ парить (в воздухе) (Эвенк.): һарикта, оргокту – парить, смотрет вверх; др.тюрк.qаliq – небо;

    ДТС: QALІQ небо, небеса, небесный, воздушный: qaliq qasi tügdi – небо нахмурило брови (QBN 1813); QALІТ поднимать вверх, вздыбливать (КР 523).

    **ДТ қалық, қалыт; Каз.қалықтау; Рус. парить. (См. летать, полет).

    ПАРЧА

    ДТС: BARÇIN шелковая материя: tөsәklik barçin – шелк на тюфяк (МҚ 2546).

    **ДТ барчын; Каз. баршын; Рус. парча.

    163

    ПАСМУРНЫЙ

    ДТС: BUSАR покрыться туманом, мглою, стать пасмурным: көк busаrdi – небо окуталось мглою (МК ІІ 78).

    **ДТ бұсар; Рус. пасмур)ный.

    ПАСТИ (пастух, пост)

    ДТС: PUS, PUSUS укрываться, устраивать засаду, засада: beg jaүi qapusdi – правитель устроил засаду на врага (МК ІІ 10).

    **ДТ пұс, пұсұс; Рус. (пас)ти, пастух, пастырь, пост, постовой.

    ПАУК

    ДТС: ВӨJІ паук (МК ІІІ 141).

    **ДТ бөйі; Каз. бүйі; Рус. (пау)к.

    ПАХНУТЬ (запах)

    ДТС: JIPAR мускус: men jipar saсtim – я разбрызгал мускус

    (МК ІІ 4).

    **ДТ йыпар; Каз. (жұпа)р; Рус. (запа)х. От слога «пах» ложн. корень «пахнуть, пахучий».

    ПАЧКАТЬ

    ДТС: ÇALPAŞ пачкаться, загрязняться (МК 37012).

    **ДТ чалпаш; от слг. «паш» Рус. (пач)кать, пачкаться; Каз.изобр. шалп; шалшық – лужа.

    ПЕЛЕНОК (пленка, пелена)

    ДТС: OYLAN ребенок, мальчик: oүlan bеlәldi – ребенок был закутан в пеленки (МК ІІІ 196);

    **ДТ белә, беләлді; Каз. бөле, бөлен)ді (бесікке) – пеленать; байлан; Рус. пелен)ок, пелен)ать; пеленка, пленка, пелена. (См. бант).

    ПЕНА

    СТМ: ҺОФЕН пена (Ма.); ДТС: КӨРІК, КӨРÜК пена: көl көрügі– озерная пена (МК ІІІ 36).

    **ДТ көпік, көпүк; Каз. көбік; Рус. пена, пениться.

    ПЕНИЕ

    ДТС: ÜNLÜG с голосом (QBN 1847).

    ** ДТ үнлүг; Каз. үн, ән – пение, песня; Рус. п(ен)ие.

    164

    ПЕРВЫЙ

    ДТС: BIR (ber) один: bir erig oqun urti – одного мужа он поразил стрелою (КТ 36).

    **ДТ бір; Каз. бір, біреу, бірінші; Рус. (перв)ый, первичный, пере)дний, в(перед), переть, прё)т, пре)жде, пре)дки, и др.

    *СТМ: БЭРИJЭТЧИТ передовой (Эвенк.) < Як.бәриәт – перед.

    ПЕРЕДАТЬ

    1. ДТС: BER давать, вручать, даровать: qizimin qalinsiz bertim – своих дочерей я выдал замуж без выкупа (Е 747);

    2. ДТС: TARAТҮU дары, дань: taratүu tartip dost tutar tep tedi – поднесу дары и буду обращаться как с другом (ЛОК 132).

    **ДТ бер; таратғу;Каз. бер, беру; тарат, тaрту;Рус. дарить, дар, подарок, дать, давать. /Каз. бер+тарт – Рус. пере+дать.

    ПЕРЕКОП (перекопать)

    ДТС: QОР, QОРUR поднимать (в разных значениях): оl meni ornumdin qopurdi – он поднял меня с места (МК ІІ 72).

    **ДТ қопур; Каз. қопар – копать; Рус. от(купорить). (См. копать, копи).

    ПЕРЕЦ

    ДТС: MURÇ перец (МК ІІ 186).

    **ДТ мұрч; Каз. бұрыш; Рус. перец.

    ПЕРНУТЬ

    ДТС: BURUT 1.испарять, выпаривать. 2.дурно пахнуть, пускать ветры: oүul burutti – мальчик пустил ветры (МК ІІ 302).

    **ДТ бұрұт; Каз. парлат; Рус. пернуть, пердеть.

    ПЕСТ

    ДТС: ВАSU пест (МК 5442).

    **ДТ басу; Рус. пест; Каз. әл(пешт)еу – пестовать.

    ПЕСТРЫЙ

    ДТС: ESRІ пестрый: esri maүa jalim qajaqa өnup barmi – пестрая змея поднялась на крутую скалу (ТһS ІІ 60).

    **ДТ есрі; Рус. п(естры)й; Каз. ерсі?

    165

    ПЕТУХ

    ДТС: TAQUQ курица (МК І 447); СТМ: ГИТУКУ куропатка

    (Ма.).

    ** ДТ тақуқ; Каз. тауық; Рус. пе(тух).

    ПЕТЬ (спеть)

    ДТС: ЕТ петь: sinүaç etar miң unun – соловей поет на тысячу голосов (QBH 1412).

    **ДТ ет; Каз. айт (ән айт); Рус. п(еть), сп(еть).

    ПЕЧАТЬ

    ДТС: ВАS 1. давить; 2. ставить (печать): tamүalarimizni basip bertimiz – мы поставили свои печати (USp 2110).

    **ДТ бас; Каз. бас, басу – давить, надавить; Рус. (печа)ть.

    ПЕЧЬ (пища)

    ДТС: BIŞ вариться, свариться; BIŞIY вареный (о пище): bişiү aş – вареная пища (МК І 372).

    **ДТ быш, бышығ; Каз. піс, піскен – варить; Рус. печь, пищя, ки(пяч)енный, (печ)еный; от метат. (сп)елый.

    ПЕЧАЛЬ

    ДТС: BIŞ,BUŞ, BUŞAN, ВUŞRUL печалиться: sen nen buşma buşrulma – ты совсем не печалься и не тревожься (Suv 62218).

    **ДТ быш, бушан, бұшрұл; Рус. печаль; Каз. пешене?

    ПЕШИЙ (пешком, пешеход) См. спешить.

    ПЕЩЕРА См. нора, дыра.

    ПИК

    ДТС: BEJÜK высокий: biligni bejük bil uqusni uluү – знание чти высоко, разумение – велико (QBN 2311).

    **ДТ бейүк; Каз. биік; Рус. пик (горы, и др).

    ПИЛА (пилить)

    ДТС: ERРӘL пилить, распиливать: jiүaç erpәldi – дерево распиливалось (МК І 244).

    **ДТ ер(пәл); Рус. (пил)ить.

    166

    *СТМ: ҺИЛКИ стереть, вытереть (Эвенк.); Орок. пикку – потереть (руки); Нан. пилқи – натирать, потирать.

    **Каз. үйке, сүйке; Рус. пили.

    ПИЛЮЛЯ

    ДТС:LI пилюля (Raçh II 230).

    **ДТ лі; Рус. пи(лю)ля, (ле)чить, (ле)карь.

    ПИНАТЬ

    ДТС: ТЕРІN- возвр. от tер-: er atin tepindi – мужчина пинками подгонял коня (МК ІІ 140).

    **ДТ тепін; Каз. тебін; от слг. «пін» ложн. корень Рус. (пин)ать, пинок.

    ПИРОГ

    ДТС: ÇORАК чурек, (хлеб) (МК 19515).

    **ДТ чөрәк; Рус. че(бурек)и, пирог.

    ПИСАТЬ (пиши)

    СТМ: БИЧИ писать (резбой на камне- Х.К-Т) (п.мо); biçig (тюрк.) письмо, письменность; БИШИГ договор (МК №1994).

    **Каз. піш – резать; пышақ – нож; Рус.пиши, писать, письмо, письменность, писатель, и др.

    *ДТС: ВІÇ срезать:çeçak jasliү ersa biçar men uli – если цветок окажется вредным, срежу его под корень (QBN 1924); ВІÇАК нож: ol biçak bilәtti — он дал наточить нож (МК 42013). (Ср. пшено, пшеница, пашня).

    ПИТЬ

    СТМ: ИЛӘ тарелка (Сол.); Ма. фила – блюдце; п.мо.ріlа блюдо; Сол. бітеге — пить.

    **Каз. пиала – блюдце, стеклянная посуда; Рус. блюда, пила, пить, тар(елка), ела, есть.

    ПИХАТЬ См. тыкать (втыкать).

    ПИЩА

    ДТС: BIŞ вариться, свариться; BIŞIY вареный (о пище): bişiү aş – вареная пища (МК І 372).

    167

    *ДТС: IÇІŞ- совм.от іс — пить) пить вместе с кем-либо: ol meniң birlә süt içişdi – он пил со мною молоко (МК І 181).

    **ДТ быш, бышығ; Каз. піс, піскен – варить; Рус. печь, пищя, ки(пяч)енный, (печ)еный; от метат. (сп)елый.

    ПИЩАТЬ

    СТМ: ПИЧА свистеть, пищать (Эвенк.).

    **Каз. (пыс)қыру, (ыс)қыру; Рус св(ис)т, писк, пищать.

    ПЛАКАТЬ (плачь)

    ДТС: АҮІLА , ІҮLА, JIҮLA плакать: oүlan iүladi – ребенок плакал (МК І286); ІҮLAŞ совм. oт іүlа-: oүlan iүlaşti – дети заплакали

    (МК І 240).

    **ДТ ағыла, ығла, йығла, ығлаш; Каз. жыла, (ағыл-төгіл), жылас; Рус. плач, плакать, и др.

    ПЛАМЯ (пылать, плаха, палач, и др.) См, опала, опальный.

    ПЛАНКА

    ДТС: KӨKLAN планки: er kөklandi – к седлу прикрепили планки (МК ІІ 253).

    **ДТ кө(клән); Рус. (план)ка.

    ПЛАТА (платежь, платить, расплата) См. купля, купить (пұл).

    ПЛАТОК

    СТМ: БИЛАТ платок (Эвенк.).

    **Каз. байла, байлат; Рус. (плат)ок. (См. бант).

    ПЛЕВАТЬ

    СТМ: НІЛБУ слезиться; плевать; (п.мо.nilbu);

    **Як.нелбо – плевать; Каз. (сіле)кей – слюня; Рус. (слю)ня, (пле)вать.

    ПЛЕН (полон, пленять)

    ДТС: BULNA пленить, брать в плен: er jaүni bulnadi – мужчина взял врага в плен; BULUN пленник: bulun bolup basi tiүdi – став пленником, он склонил голову (МК І 307);

    **ДТ бұлұн; Рус. полон,полонить, плен, пленник.

    168

    ПЛЕЧО

    ДТС: BILӘK запястье; предплечье: bu bilәzük ol bilәk qavurүan – этот браслет жмет запястье (МК 25811).

    **ДТ біләк; Каз. білек; Рус. (пле)чо, пальто.

    ПЛЕМЯ (люди)

    СТМ: ИЛЭ человек (Эвенк.): и(лэди); п.мо.еl человек;др.тюрк. еl народ.

    **ДТ ел; Каз. ел – племя, народ; от метатезы «ел» Рус. (лю)д, люди; п(ле)мя.(См. люди.)

    ПЛЕШИВЫЙ

    СТМ: ГИЛАЖАН 1.голый; 2. плешивый (Ма.); Як.кілчікій – плешивый.

    **Каз. жалаң – голый; Рус. голый, плешивый. (См. нагой).

    ПЛИ! См. опала, палить, и др.

    ПЛОД

    СТМ: БОЛО осень (Эвенк.); п.мо.bol созревать, поспевать; монг. (болов)(сро) – созревать, поспевать; др.тюрк.bol становиться, делаться.

    ** Каз. бол, болды; Рус. 1. плод. 2. со(зре)вать, зрелый.

    ПЛОХОЙ

    ДТС: ALIҮ (jabilaq) плохой (МҚ 448);

    *ІLІQ портиться (QВN 368)

    СТМ: ВАЛ`АХА несчастье (Ульч.) Нан. валиха – плохо

    **ДТ алығ, йаблақ; Каз. былық? Рус. плох, (плох)о.

    ПЛЫТЬ (плот, флот)

    ДТС: BULIT, BULUT облака: bulіt teg şaç – волосы как облака

    (МК І 354).

    **ДТ бұлыт; Каз. бұлт; Рус. о(блак)а; плыть, плавать, флот, флотилия.

    ПЛЯС (плясать)

    ДТС: ВÜDІ, ВÜJІ плясать, танцевать (ТТ Х145); ВÜJÜŞ совм. от вüjі-: oүlan вüjüşdi – мальчики плясали (МК ІІ 93).

    **ДТ бүді, бүйі, бүйүш; Каз. би, билес, билет; Рус. пляс, плясать; балет, бал.

    169

    ПОВАР

    ДТС: QAYUR (qovur) жарить, калить (МК ІІ 81): saçqa qaүurzun – пусть поджарят на сковороде (Rach ІІ 223);

    *СТМ: БАҒУРЧИ(боғорчи) черпак (Як.); п. мо. (бағұр)чы стольник (устар.).

    **ДТ қағур; Каз.қуыр; Рус. ско(вород)а, (кавар)дак, (вар)ить, повар.

    ПОГОДА

    СТМ: БУҒА местность (Эвнек. Урм.); п.мо.buid захолустный ( лес). **Каз. бүк, бұйығы; Рус. буг (лес); (пог)ода.

    ПОГОДЬ (погоди)

    ДТС: ВӨGӘ, ВӨКӘ запруживать, преграждать (МК ІІ 19).

    **ДТ бөгә; Каз. бөгел – погоди; бөгеді – преградил, задержал; Рус. погоди.

    ПОГОНЩИК (погонять)

    ДТС: ВАQ внимательно смотрет, обозревать (QВК 1045); ВАQІN возврат. от baq- : is qadaqin – посмотри на дело (МК 3478).

    **ДТ бақ, (бақын); Каз. бақ, (баққан), бақташы – смотряший, погонщик; Рус. (погон)шик, поганый (кочевник, степняк).

    ПОДДАННЫЙ

    ДТС: BODUN подданные, население, народ: bajudi bodun ham etildi eli – разбогател и подданные, и государство было устроено (QВН 4213);

    **ДТ бодұн; Каз. бодан; Рус. (поддан)ный, подданство.

    ПОДМЫШКА (мышцы, мускула)

    ДТС: QOLBIÇ, QOLТIQ подмышка: belin qolbiçin aүirtur – вызывает боль в пояснице и под мышкой (ТТ VII 253).

    **ДТ қолбыч; от слг. «быч» Рус. под(мыш)ка, мышцы, мускула; Қаз. (бұлш)ық ет.

    ПОДОЛ (полог)

    СТМ: ПУТУ(Н) подол (Ульч.); БОЛО нарукавник, обшлаг (Орок, Нан.).

    **Каз. етек, балақ – полог; Рус. п(одо)л, полог.

    170

    ПОДПИРАТЬ

    ДТС:TIRӘ подпирать: ol qapuү tirәdi – он подпер дверь (МК ІІІ 262).

    **ДТ тірә; Қаз. тіре, тірет; Рус. под(пира)ть, о(пора).

    ПОДНИМАТЬ

    ДТС: MÜN подниматься, садиться верхом(QBK 3471).

    **ДТ мүн; Каз. мін; от метатезы Рус. под(ним)аться, поднимать. .

    ПОДРОБНО

    ДТС: ТАRА рассеивать: aniң susin taradi – он рассеял его войско (МК ІІІ 260).

    **ДТ тара; Каз. тара)т – рассеять, раз(дробит)ь; таратып айт – рассказать до мелочей; Рус. дро)бить, по(дро)бно.

    ПОЖАР

    СТМ: ДҮР(БЕЛЗЕ) гореть (п.мо).

    **Каз. дүрбелең – суматоха; Рус. пожар.

    ПОЗОР См. бузить.

    ПОЗДНО (опоздать)

    ДТС: UZUN долгий, длинный:kөzәgü uzun bolsa elig kөjmәs – если кочерга будет длинной, рука не сгорит (МК І 448).

    **ДТ ұзұн; Каз. ұзын, ұзақ; Рус. п(оздн)о, п(оздн)ий, оп(оз)дать

    ПОКАЗ (показуха, кажется) См. глаз (көз).

    ПОКИДАТЬ (покинуть, кинуть)

    ДТС: KET уходить: er jerindin ketti – мужчина ушел со своего места (МК ІІ 296).

    **ДТ кет; Каз.кет, кету – уйти, покидать; Рус.по(кид)ать, по(кин)уть, кинуть.

    ПОКЛАЖА См. класть.

    ПОКОЙНИК (покой)

    СТМ: БУККИ покойник, умереть (Ороч.); Сол. бутки – покойник; Як.бүт – оканчиваться, умирать.

    **Каз. бітті – закончился; Рус. (поко)йник.

    171

    ПОЛЕ (поляна)

    СТМ: АВЛАН поляна, луг (Эвенк.); п.мо.аүlaү – дественный (о лесе); уединенный; Як.аләс – поле, луг (окруженные лесом).

    **Каз. алаң, ай(лақ), ау(лақ), (лағ)у; Рус. п(олян)a, поле.

    ПОЛЕТ См. летать (қалыт).

    ПОЛЗАТЬ (ползал)

    СТМ: БОЛ-JОЛ ползать (о змее) (Ульч.).

    **Каз. жылжу, жылжыған – ползал; жылан;

    **ДТ йылан – змея; Рус. пол(зал), ползать.

    * ДТС: JILAN JIL(I) год змеи (MK I 346).

    ПОЛК (полка)

    ДТС:BӨL делить, разделить (Suv 31317); BӨLUK доля: bolük jernin satiүi – стоимость доли земли (USp 124).

    **ДТ бөл, бөлүк; Каз. бөл, бөлік.; Рус. полк; (полк)а.

    ПОЛНЫЙ

    ДТС: ТОLІ, ТОLU полностью, полный: tolu idis – полный сосуд (МК ІІІ 232).

    **ДТ толы; Каз.толы; Рус. (тол)стый; (пол)ный, на(пол)нять.

    ПОЛОВИНА (полдень)

    СТМ: ДУЛИ середина (Сол.):дулгу – средний палец; долин – полдень; пополам; Эвен. дулағ – середина; п.мо.duli средний.

    **Каз. (тыла)қ – дули (фига); (үле)с – д(оля); Рус. доля; дуля (букв. среди двух пальцев; (поло)вина, (пол)день;

    ПОЛОС (полоска)

    ДТС: TILIŞ совм. от til-: резать на полоски (МК ІІ 108).

    **ДТ тіліш; Қаз.тіліс, тілім; Рус. (полос)ки.

    *ДТС:ALА пегий, в яблоках: ala at – пегий конь (МК 5316).

    **ДТ ала; Каз. ала; Рус. п(оло)ска, п(оло)сатый.

    ПОЛУЧИТЬ

    ДТС: BUL получить: uzun jaş tilәsә bulur aş bilә – коль хочешь долгой жизни, получишь ее через пищу (QBN 1248); BULUNÇ добыча, находка, приобретение (ТТ VІІI E9).

    172

    **ДТ бұлұнч; Рус. (получ)ить; Қаз. пұл, (олж)а; (См. купил, платить, плата)

    ПОМОЩЬ

    ДТС: JUMUŞ дело, поручение; jumuş qil – работоть, прислуживат (QBN 30014).

    **ДТ йумуш; Каз. жұмыс – работа; Рус. помощь.

    ПОНЯТЬ (понимать)

    ДТС: UNA соглашаться: unаmаң – не соглашайся (Тон35); UNAТ побуд. от una-: оl mеnі unatti – он побуждал меня согласиться (МК І 215).

    **ДТ ұна, ұнат; Каз. ұнат – нравиться; Рус. п(онят)ь, понимать.

    ПОНРАВИТЬСЯ (нравственность)

    ДТС: UNARÇA насколько можно:unarça ajajin jari ber meңa– говорить насколько смогу, помоги мне (Юг С4).

    **ДТ (ұнар)са; Қаз. ұнаса; Рус. п(онра)виться.

    ПОРА

    ДТС: ВАR, ВАRІN идти, отправляться: naru bаr – иди туда!

    (МК 54314).

    **ДТ бар; Каз. бар, барды, бару; Рус. пора (времяидти, отпраляться).

    ПОРАЖЕНИЕ

    ДТС: ВЕRІŞ — совм. от bеr-: olar bir birkә qiz berişdi – они выдали замуж друг другу дочерей (МК 3161).

    СТМ: БЭРИН поддаться (Эвенк. < Як.).

    **ДТ бер, беріш; Каз. бер, беріс, беріліс – капитулировать, (букв. отдаться); Рус. (пораж)ение.

    ПОРОЖНИЙ (испражняться)

    ДТС: BOŞ пустой, свободный: boş ev – пустой дом (МК ІІІ 125).

    **ДТ бош; Каз. бос; Рус. (порож)ний, ис(праж)няться. (См. пуст (бос).

    ПОРОСЕНОК

    СТМ: ТОРОЙ поросенок (Монг.); п.мо.toruі.

    **Каз. (тора)й; Рус.(поро)сенок.

    173

    ПОРОША (порошить)

    СТМ: КЕРОУ иней (Эвенк.); <Як.: кыраса – снег (мелкий), пороша; п.мо.кіrаүu(n) иней.

    **Каз. қырау – иней; Рус. (поро)ша, (поро)шить, моросить, порошок, порох.

    ПОРТИТЬСЯ (порченный)

    ДТС:АРRА (орrа) портиться (ТТ ІІ В16); ARTA портиться: et ol bu kişi kөңli artar jidir – сердце человека из мяса, (оно) портиться и протухает (QBN 35013).

    **ДТ опра, арта; Рус. (порти)ться, ис(порти)ться; Каз. борсы; Аз.(порсу)мақ; Рус. (порче)ный,ис(порче)ный.

    ПОРУЧИТЬ

    ДТС: ВЕRІŞ – совм. от bеr-: olar bir birkә qiz berisdi – они выдали замуж друг другу дочерей (МК 3161).

    **ДТ бер, беріш; Рус. (поруч)ить; Каз. беріс – отдать что-л.

    ПОРЯДОК

    ДТС: ТӨRÜ порядок, обряд (Uig I 2510).

    **ДТ төру; Каз. төре, төрелік; (рет)тік, реттеу?); Рус. 1. (поря)док; 2. по(ряд)ок.

    ПОСЕРЕТЬ

    ДТС: ВОZ серый: boz at – лошадь серого цвета (МК ІІІ 122).

    **ДТ боз; Каз. 1. боз, бозар, бозару – (посер)е)ть; 2. бо(зар), сұр – (сер)ый; Рус. 1. (посер)еть, посере)ть; 2. (сер)ый.

    ПОСЛЕ

    ДТС: BASА, BASАQІ после, следом: men anda basa keldim – я пришел после него (МК 5442).

    **ДТ баса; Каз. ізін баса, (ізле, ізде); Рус. после. (по следу).

    ПОСОЛ (сылка)

    ДТС: JALABAÇ посол: tuput qanqa jalabaç bardim – и ходил послом к тибетскому хану (Е 298).

    **ДТ йала(бач); от слг. «бач» Рус. (пос)ол; (пос)ылать, (посыль)ный, сыльный, сылка, и др.

    174

    ПОСТЕЛЬ

    1. ДТС: TӨŞӘK постель (QBN 24111). TӨŞӘL постелить (МК ІІ 128);

    2. СТМ: ТІJЛГӘ стлать, постилать (Як.): тәjлах – шкура (оленя) для подстилки.

    **ДТ төшәк; Каз. төсе, төсек; тулақ – шкура; от «төсе» и «тул)ақ» Рус. пос+тель, постилать, стилать.

    ПОСТ (поститься)

    ДТС: ВАÇА, ВАÇАҮ, ВАÇАQ, ВАÇАТ христианский пост (МҚ 20712); ariү baçat – в чистоте поститься (Suv 52413).

    **ДТ бача, бачат; Рус. пост, постится.

    ПОТЕРЯ (терять)

    ДТС: JIT исчезать: jitti neң – нечто исчезло (МК ІІ 314); JITTUR, JITUR побуд. от jit-: er jarmaq jiturdi – мужчина потерял деньги (МК ІІІ 67).

    **ДТ йыт, йыт+тұр; от метат. слг. (тыр+йыт) Рус. тер+ять, потерять, исче(зать); Каз. зыт, жыттыр?

    ПОТЕНЦИЯЛЬНЫЙ

    ДТС: ВUТUN 1. весь, целый, полный, цельный, сполна; 2. надежный, честный: bu іskә butun er kerәk – для этого дела нужен заслуживающий доверия мужчина (QBN 1059). **ДТ бүтүн, бүтүнісі; Рус. (потен)циял, (потенциа)льный; Каз. бүтін, бүкіл, күллісі.

    ПОТОМ (затем)

    ДТМ: ӨТRÜ потом, затем: uluү tindi otrü oүulqa baqa ajur – он долго молчал, затем говорит сыну (QBK 7213).

    **ДТ өтру; Каз. өту, өткен соң; Рус. п(ото)м, з(ате)м. (Ср. утром).

    ПОТОМОК

    ДТС: ТOY рождаться, возникать, появляться, восходить: toүar qut küni elkә inçlik bolur – взойдет солнце счастья, и на страну снизойдет спокойствие(QBК 31812).

    **ДТ тоғ; Каз. ту, тума, тумақ; Рус. по(томок).

    ПОТРОШИТЬ

    ДТС: ВUTARLA терзать, разрывать, кромсать: titrәtir butarlajur – (лев) приводит в трепет (теленка) и терзает его (Man 183).

    **ДТ бұтарла; Каз. бұтарла, бұтарлас; Рус. (потрош)ил/ть.

    175

    ПОТУГИ

    ДТС: ТOY рождаться, возникать, появляться, восходить: toүar qut küni elkә inçlik bolur –взойдет солнце счастья, и на страну снизойдет спокойствие(QBК 31812);

    **ДТ тоғ; Каз. ту, туу, туды – родить; Рус по(туг)и.

    ПОТУПИТЬ (взгляд)

    ДТС: ТÜР низ, дно, подножие: etil suvi qaq turur / qaja tupi qaqa turur – воды Етиля все текут, / о подножия скал все плещут

    (МК І 73).

    **ДТ түп; Каз. түп, түбі – низ, дно; Рус. по(туп)ить. (См. тупик).

    ПОХОЖ

    ДТС: OYŞА (oxşa) быть похожим: jemә jel tәңri aңar oүşа ajir – также бог-ветер похож на него (W 50).

    **ДТ оғша; Каз. ұқса, ұқсас; Рус. п(охож), п(охоже).

    ПОЧЕМУ?

    ДТС: ÜÇÜN послелог 1. для, ради; 2. из-за: seniң üçün keldim –

    я пришел ради тебя ((МК І 76).

    **ДТ үчүн; Каз. үшін; не үшін – зачем, почему; Рус. з(ачем)? п(очем)у?

    ПОЦЕЛУЙ (целовать)

    ДТС: ӨР, ӨV, ӨРÜŞ целовать, поцелуй: ol meniң birlә өpüsdi – он целовался со мной (МК І 180).

    **ДТ өп, ө(пүш); от слг. «пүш» Рус. (поц)елуй, целовать; Каз. өп, өбіс; Рус. л(обз)ать; (См. любовь).

    ПОШЛА! (пошли)

    ДТС: BAŞLA возглавлять: ol su başladi – он возглавил войско

    (МК 5723).

    **ДТ башла; Рус. пошла! Каз. баста! (ложные корень «шла, шли, шаг»).

    ПОЯВЛЕНИЕ См. явь, явление.

    ПОЯС

    СТМ: БУСЭ пояс (Эвенк.); п.мо.buse пояс, кушак; Монг.бус – пояс.

    **Каз. кісе. Рус. пояс.

    176

    ПРАВЫЙ (направо, юг)

    ДТС: BERIJA направо, на юг: berija tabүaçqa – направо (на юг), к табгачам (О 2); BERIJAKI южный: berijaki bodun – южные народы (Тон17).

    **ДТ берійа, берійакі; Каз. бергі жағы; Рус. (пра)во, (пра)вый, правельный, правда, у(пра)влять, (пря)мой, и др. От «йақы», «жағы» Рус. юг. (См. юг).

    СТМ: БАРОН правый (Эвенк.)< п.мо.baraүun 1.правый; 2.западный; др.тюрк.bertin правая сторона; Кор. паро – прямо, правельный, правый.

    **Каз. оң – правый;

    ПРАХ

    ДТС: TOPRAQ земля, прах, пыль: qoju bir avutça qara topraqiү / uluү meңgu el bol – оставь эту горсть праха, и стремись в великую вечную страну (QBN 3899).

    **ДТ то(прақ); Қаз. топырақ; Рус. прах.

    ПРЕВРАТНЫЙ

    ДТС: TERTRU обратно, превратно, неправильно:atiү tertru kisәmis – лошадь спутали неправильно (ThS II58).

    *EVUR – повернуть, поворачивать, обращать: ol tavariү evurdi tevurdi – он пустил товар в оборот (МК ІІ 81).

    **ДТ т(ертрү); Қаз. үйіру, бұру; теріс? Рус. пр(евра)т)но, превратить.(См. вращать).

    ПРЕДЛОГ (повод)

    ДТС: TILDAY предлог, повод: ol aңar tildaү qilur – он находит этому предлог (МК І 462).

    **ДТ т(ылдағ; Рус. пр(едлог; Қаз.сылтау.

    ПРЕДОК (предки) См. первый, предыдущий, прежний.

    ПРЕЗРЕННЫЙ

    ДТС: JER пренебрегать, отвергать (МК ІІ 29); JERINDІ презренный: jerindikә azunuү süründükә qod – гони прочь презренный мир (QBN 31716).

    **ДТ йер, йерінді; Каз. жері, (жерін)ді, жиіркенді; Рус. пре(зрен)ный, пре(зира)ть.

    177

    ПРЕКРАЩАТЬ

    ДТС:URUYSIRAT искоренять, прекращать род: türk bodun өlürәjin uruүsirаtajin ter ermis – говорил тюркский народ: «Погублю и искореню (себя)» (КТ б10).

    **ДТ ұ(рұғсырат); Рус. п(рекращат)ь. (Ср. кратко (күрт, қысқарт).

    ПРЕРВАТЬ (перерыв)

    1. ДТС: ARA, ARALIQ промежуток, середина (МК І 87).

    **ДТ ара, аралық; Каз. аралық – промежуток;

    2. JIRТ рвать: ol tonin jirtti – он порвал свою одежду (МК ІІІ 435).

    **ДТ йырт; Қаз. жырт; Рус. рвать.

    **ДТ ара+йырт; Рус. п(ере)+рыв; Каз. ара+жырт (ажырат).

    ПРЕСНЫЙ (о воде) См. брызг.

    ПРИЖУЧИТЬ

    ДТС:ŞАŞ пугливый, трусливый (QВК 27115).

    **ДТ шаш; Каз. сас, шошыт – напугать; Рус. при(жучить).

    ПРИЗРАК

    ДТС: SAQIY мираж, призрак: usuqmisqa saqiү qamuү suv kөrünür – жаждущему все миражи кажутся водой (МК І 191).

    **ДТ сақығ;Қаз. сағым; Рус. при(зрак).

    ПРИКАЗ

    ДТС: ВUJRUQ приказный (титул):alp qaүan ermis bujruqi jema bilgә ermis erinç – они были мужественные каганы, и их приказные были мудры (КТ б3).

    **ДТ бұйрұқ; Каз. бұйрық жаз – писать приказ; Рус. прик+аз (ХНН).

    ПРИКРЕПИТЬ

    ДТС: BERК крепкий: berk qamiş – крепкий камыш (Suv 3701, 60814).

    **Каз. берік; ДТ берк; от полной метатезы Рус. креп; берк+крепить – прик+крепить (повтор слово «берк»).

    ПРИРОДА

    ДТС: JАRАТ создавать, творить: tәңri jalңuq jaratti – бог создал человека (МК ІІ 315).

    178

    **ДТ йарат; Каз. жа(рат), жаратылыс; Рус. при(род)а. (См. родить, родина).

    ПРИСЛОНИТЬСЯ

    ДТС: ТАJАN опираться, прислониться: оl mеңә tаjаndі – он опирался на меня (МК ІІІ 190).

    ** ДТ тайан; Каз. таян, сүйен – прислониться; Рус. при(слон)иться.

    ПРИТОН

    ДТС: ТIN отдыхать: evingә kelip tüsti jatti tinip – он прибыл к себе домой, лег отдыхать (QBK 2256).

    **ДТ тын; Каз. тын, тыным, тыныс; Рус. при(тон), ос(тан)овка, с(тан), и др.

    ПРИЧАЛИТЬ

    ДТС: SARIL страд. от saru-: обвиваться, обматываться: jisiү jiүaçqa sarildi – веревка обвилась вокруг дерева (МК ІІ 123).

    **ДТ сару, сарыл; Каз. шал, шалын, шалма – чалма; Рус. при(чали)ть, чалма.

    ПРИШПОРИТЬ

    ДТС: ÇАР хлестать, стегать: ol atni çibiq birlә çapdi – он подхлестывал коня прутом (МК 2651).

    **ДТ чап; Каз. шап, шаптыр – заставлят скакать (коня); Рус. при(шпор)ить, шпоры.

    ПРИЮТ

    ДТС: UJIT усыплять, давать спать: bu ot ol kisini ujitүan – это лекарство усыпляет человека (МК І 154).

    **ДТ ұйыт; Каз. ұйыт, ұйықтат; Рус. пр(иют).

    ПРИЯТНЫЙ

    ДТС: UJАT стыдливый: ol mendin ujatti – он стыдился меня (МК І 216).

    **ДТ ұйат; Каз. ұят, ұятты кісі; Рус. пр(ият)ный (о человеке).

    ПРОЕКТ

    ДТС: BARIQ неясный силуэт, нечетко видимый предмет

    (МК 2299).

    179

    **ДТ барық; Каз. парық, парқы – силуэт; (силуэт – Каз. сұлба,

    сурет?); Рус. брак)овать; проект. (Қаңқасы – каркас).

    ПРОКЛИНАТЬ (проклятый) См. клятва, колдун.

    ПРОРОК

    ДТС:IRQ, IRQLA предсказание, пророчество: qam irqladi – шаман предсказывал судьбу (МК ІІІ 443); irq saç- загадывать, бросить жребий: aq tas alip jer çizip irq saçti взяв белый камень и сделав черту на земле он бросил жребий(Huen 37).

    **ДТ ырқ, ырқла, ырқ сач; Рус. рек, речь, пред(рек)ать, рек)омендация, про(рок), рок, рок)овое; Каз. ырқ; ырқына алу – влиять.

    ПРОСТОЙ

    СТМ: БОРО серый (Эвнек.); Ма.буор ихан – бурая корова; п.мо.boru серый, простой.

    *ДТС:ВОZ серый: boz at – лошадь серого цвета (МК ІІІ 122).

    **ДТ боз; Каз. бор, боз; Рус. бурый, борный, (про)стой.

    ПРОТЕСТ

    ДТС: ТЕТ противиться, сопротивляться: qul begga tetti – раб противился беку (МК ІІ 292).

    **ДТ тет; Рус. про(тест), про(тивит)ься, сопро(тивлят)ься.

    ПРОТИВ

    ДТС: АRТ 1. спина; 2. задняя сторона чего-л. (МК І 42).

    **ДТ арт; Каз. арт, арты – зад, по-зади; от метат. букв Рус. п(роти)воположная (сторона), п(роти)в, противник, противный.

    ПРОТЯЖЕННО

    СТМ: СУ(БУРУТ)ЧУ – (прот)яженно, вереницей (Як.).

    **Каз. шұ(бырын)ды; Рус. (протяжен)но. (См. вереницей).

    ПРОХОД См. ходить (өт).

    ПРОХЛАДА См. холод..

    ПРУД (запрудить)

    ДТС: EVIR, TEVIR поворачивать, вращать (ТТ VІ455).

    180

    **ДТ евір, тевір; Каз. бұр, бұру, бұрды – повернуть; Рус. пруд, за(пруди)ть.

    ПРУТ

    ДТС: ÇІВІQ прут, тонкая гибкая ветвь (МК 19112); ÇІВІRT хлестать, бить, сечь прутом: ol oүlin cibirtti – он высек прутом своего сына

    (МК 6307).

    **ДТ чыбық; чы(бырт); Каз. шыбық; шық(пырт); Рус. прут.

    ПРЫГАТЬ

    ДТС: TAPRI подпрыгивать (МК ІІІ 277).

    **ДТ та(пры); Рус. под(пры)гивать, прыг.

    ПТИЧКА

    СТМ: ЧІЧӘХ птичка (всякая) (Як.).

    **Каз. шымшық; Рус. птичка.

    ПУГАТЬ

    ДТС: BUQ сгибать, подгибать: ol ajaqin buqti – он подогнул ноги (МК ІІ 16).

    **ДТ бұқ; Каз. бұқ, бұғын – сгибаться, прятаться; Рус. (пуг)аться , ис(пуган)ный.

    ПУГОВИЦА

    ДТС:BOYMAQ завязка на рубашке (МК І 466).

    **ДТ боғмақ; Каз. буу, бумақ – завязать; Рус. (пуг)ов)ица.

    ПУЗА (пузатый)

    СТМ: БОЗО (бужун) жиреть, толстеть (Ульч); Кор. пуры-да – пузатый.

    **Рус. пуза, пузатый; от метат. «уз» Каз. жуан – толстый.

    ПУЗЫРЬ

    СТМ: УЗИК мочевой пузыр (Эвенк.); Сол. узихи – задний проход.

    **Каз. өзек – проход; Рус. п(узырь).

    ПУРГА См. буран.

    ПУСТО

    ДТС: BOŞ пустой, свободный: boş ev – пустой дом (МК ІІІ 125).

    181

    **ДТ бош; Каз. бос; Рус. пус)т, пусто, пустыня, песок. (См. порожний).

    ПУСТИТЬ (отпускать)

    ДТС: BOŞAT освобождать: ol bulunuү boşatti – он освободил пленника (МК ІІ 307).

    **ДТ бошат; Каз. босат; Рус. от(пустить), пускать. (См. осво(бождать).

    ПУСТЯК (так себе)

    СТМ:. ҺИТЭКЛЭ напрасно, так себе (Эвенк.);

    **Каз. тек, текке, тегін; Рус. так себе, пус(тяк)овый.

    ПУТЫ (путать)

    ДТС: ВUТАR нити основы при выделке ткани «барды» (МК І 360); ВUТАТ разделить, пробирать (основу ткани на станке): bөz butatip qariş toqijur – пробрав хлопчатобумажную основу, он ткет шерстяную ткань (КР 24).

    **ДТ бутар, бутат;Рус. путать, запутать, путы.

    *СТМ: ҺОТА, ОТАІ – путать (Эвен); Орок. пута, путта – петля. **Каз. қате, (шата)су; Рус (пута)ть, петля.

    ПУТЬ (водить, проводит, возить)

    ДТС: ӨТ, ӨТКÜR побуд. от өt- проводить, отправлять: ol evgә bitig өtkürdi – он отправил домой письмо (МК І 226).

    **ДТ өт,өткүр; Каз. өт, өту – про(ход)ить; Рус. в(од)ить, п(уть). (См. утюг).

    ПУХНУТЬ (опухоль)

    ДТС: BUQ опухоль: buq belgulәri – признаки опухоли (ТТ VІІІ І2).

    **ДТ бұқ; Рус. (пух)нуть, о(пух)оль; от метат. Каз. күп.

    ПУШКА

    ДТС: UÇ летать, парить: uça umatin olurur – не будучи в состоянии летать, сидит (ThSII95).

    **ДТ ұч; Каз. ұш, ұшты – лететь; Рус. п(ушка.

    ПУЧЕК (коса)

    СТМ: ЧАЧАХА коса (заплетенные волосы (Нег.); Ма. шошоқу – пучек (волос); шошоси – парикмахер; Як.сусуох – коса, косица; пучок (волос).

    182

    ДТС: SAÇ волосы: bunça bodun saçin biçdi – сколько народу порезало волосы (БК Ха12).

    **ДТ сач; Каз. шаш – волосы; шоқ, шашақ – пучек; Рус. пу(чек), пучек.

    ПУСТОСЛОВ

    1. ДТС: BOŞ пустой, свободный: boş ev – пустой дом (МК ІІІ 125).

    2. SAВ слово: kөrüg sabi antaү – слова лазутчика таковы (Тон9).

    **ДТ бош+саб; Каз. босты+сөйлеу – пусто+слов; Рус. пустослов.

    ПУШНОЙ (шерсть) См. пучек.

    ПШЕНИЦА (пшено, пашня, пахать)

    ДТС: ВІÇ срезать:çeçak jasliү ersә biçәr men uli – если цветок окажется вредным, срежу его под корень (QBN 1924);

    **ДТ біш; Каз. піш, пішу – срезать; пішен – сенокос; Рус. пшено, пшеница (букв. то, что надо срезать), (пашн)я, пахать.

    ПЫЛЬ

    СТМ: ПАЛИ вьюга (Эвенк.); Нег. палти – пылить;

    **Як.боллө — вьюга, пурга; Рус. пыл, пылить.

    ПЬЯНЫЙ

    СТМ: БУJАК портить, ломать (Як.).

    ** Каз. боза; бұзық; Рус. бузить, (буш)евать, (буян)ить. (См. буянить. Возможно от слово «опиум»).

    Р

    РАБ (рабыня)

    ДТС: QARA BAŞ (qarabas) раб, слуга (МК ІІІ 222).

    **ДТ қа(ра б)аш; Қаз.қа(ра б)ас – чернь (букв. черная голова);

    Из фрагмента двух слов Рус. раб, рабыня.

    РАБОТА (работать, рабочий)

    ДТС: RABÇAT принудительные работы, безвозмездное исполь-зование правителем тягла подданных (МК 2273).

    **ДТ рабчат; Рус. работа.

    183

    РАВНЫЙ (сравнивать)

    ДТС:ТЭРЭҢ (тэрэмкит) равный, равнять (Эвенк.); Ма. тэхэ(рэбу) – весы (гиря), сравнивать.

    **Каз. тең, теңгеру, теңге(рім )– равный, сравнивать; гір – гиря (весы); Рус. равный, равнять, сравнивать, ровесник, п(раве)льный, п(рям)о, при(рав)нивать; (ров)ный; от метат. «рав» – (вер)ный (путь).

    РАДИ (бога; чего-л)

    ДТС: JARА JARАN годиться, становиться пригодным: at jarаndi – лошадь стала пригодной (МК ІІІ 83).

    **ДТ йара, йаран; Каз. жа(райды) – годиться; согласиться; Рус.ради (бога). (Ср. яровизировать).

    РАДОСТЬ

    ДТС: JARU светиться, сиять:udu jer jarudi затем осветилась земля

    (NhS II38). JARUT побуд. от jaru: meniң kөңülümün jarutuүli qaңim – о мой Отец, озарающий мою душу (Man III 249).

    **ДТ йару, йа(рат); Рус. рад, радовать; Каз. жарат, жарық.

    *СТМ: УӨРУ (уөр) радость (Як.); Эвен.өрус — радость.

    РАЗВЯЗАТЬ

    ДТС: JAZ развязывать: er tügün jazdi – мужчина развязал узел (тюк) (МК ІІІ 111).

    **ДТ яз, йаз; Қаз. жаз, жазды, жайды,(шеш); Рус. (раз)(вяз)ать.(Ср. связь).

    РАЗОЙТИСЬ

    ДТС: АJIŞ — разойтись, разошлись: er ajaqi ajisdi – ноги мужчины разошлись (МК 10013).

    **ДТ айыш; Қаз. (ажыр)ау, ажырату, айырылыс; Рус. раз(ойтись).

    РАЗЪЕДАТЬ

    ДТС: ÜZIT разъедать (МК І 209).

    **ДТ үзіт; Рус. р(азъед)ать; Каз. үзу.

    РАКОВИНА

    СТМ: АРАКИ водка (п.мо).

    **Каз. арақ; Туркм.rakx (ракы)– водка; Рус. раковина (рака – первая и вонючая выгонка вина из затора, погон; рачной чан куда рака стекает, погонный ( ТС Даль, 4, 56).

    184

    РАНА (ранить)

    ДТС: QAN кровь; QANA, QANAТ кровоточить (МК ІІІ 273).

    **ДТ қан, қанат; Қаз.қана, қанат; жара; Рус. рана, ранить.

    РАНО

    ДТС:JАRІN утром, завтра: bu kün bar jarin joq– сегодня есть, завтра нет (Юг В197);

    *ДТС: ІҢІR рассвет, предрассветные сумерки: üç jegirmikә iңirtә kөzünür – покажется в тринадцатый день на рассвете (TT VII 122).

    **ДТ 1.йарын; 2. іңір; от метат. Рус. рано; заря; Каз. арай; сәрі, іңір.

    РАНЬШЕ

    СТМ: ДАҒАЧАН 1. корень, ствол; 2. начало, основа (Ульч.); Ма.д(алач)и – старший; (данча)нде – раньше.

    **Каз. ал(ғашқы), (Алаш?) – ранний, раньше; Рус. раньше. (См. начало).

    РАССЕИВАТЬ (рассеянный)

    1.ДТС: АJIŞ, АJRIŞ — разойтись, расставаться, отделиться: er ajaqi ajisdi – ноги мужчины разошлись (МК 10013).

    2. ДТС: JAJ, JAJIL рассеиваться: jajildi sü – войско рассеялось (МК ІІІ 192, МК 12315).

    **ДТ айрыш+йайыл; Қаз. айрыс+сейіл (жай, жайыл, сейіл); Рус. рас+сеял, рассеиваться, рассеянный. (Ср. ДТС: TARASLА рассеивать, разогнать (МК ІІІ 332).

    РАССКАЗ

    ДТС: SӨZ слово: ol sөzüg aңladi – он понял (эти) слова (МК І 290). **ДТ сөз; Каз. сөз; Рус. рас(сказ). (См. сказ, слова (сөз).

    РАСКАТЫ

    ДТС: QAJIT, QAJTIS возвращаться, поворачивать: olar ekki qajtisti– они оба возвратились друг за другом (МК ІІІ 195).

    **ДТ қайыт, қайтыш; Каз. қайт, қайтыс – возвращаться; Рус. рас(каты) (эхо.)

    РАСПРИ (раздоры)

    ДТС: TURUS ссоры, раздоры: turusta tütüstә saqlanүu ol – следует остерегаться ссор и раздоров (TT I195).

    185

    **ДТ тұ(рұш); Қаз. ұ(рыс); Рус. (рас)при, от метат «рұс» с(сор)ы,

    от слг. «тұр» раз(доры).

    РАСПРОСТРАНЯТЬ

    ДТС: TARASLА рассеивать, разогнать (МК ІІІ 332).

    СТМ:ТАРА расходиться (п.мо.).

    **ДТ тарашла; Каз. тара, тарат; Рус. распрос(тра)нять. (См. тираж).

    РАСТВОРИТЬ

    ДТС: ERI таять, исчезать: ejgü er sөңüki erir ati qalir – у хорошего человека кости гниют (букв. тают), а имя остается (MK III 367);

    ERUT побуд. от eru: ol jaү erutti – он растапливал масло

    (MK I 208).

    **ДТ ері, еріт; Каз. ері, еріт; Рус. расв(орит)ь

    РАСТОРГАТЬ

    ДТС: TARA рассеивать: аnің susin taradi – он рассеял его войско

    (МК ІІІ 260);

    СТМ:ТАРА расходиться (п.мо.);

    **Каз. тара, тарат, тарқат; Рус. рас(торгать).

    РАСТОЯНИЕ

    СТМ: УСТА расстояние (Як.).

    **Каз. ұзақта, алыста – вдали; Рус. р(асто)яние.

    РАТОВАТЬ (См. радость)

    РВАТЬ

    ДТС: ТІRТ разрывать что-л. с треском: aniң tonin tirt tirt jirtti – его одежду с треском разорвали (МК І 341).

    **ДТ тырт-тырт; Қаз. дыр-дыр, жырт; Рус. (тр)еск. рвать.

    РЕБЕНОК

    СТМ: ҮРЕ ребенок (п.мо.ure); Бур. үрһэнэр – потомки; ДТС: URUY род, потомство: meniң aqam inim uruүum – мой старший брат и младший брат, моя родня (МБ ІІ10);

    **ДТ ұрұғ; Каз. (өрен)-жаран – потомки; (ұры)қ – семя; Рус. (ре)бен)ок.

    186

    РЕВЕТЬ (ревь)

    ДТС: ENRӘ, ENRӘN реветь: iңәn eңrәsә bota bozlar – если верблюдица заревет, верблюженок жалобно прокричит (МК І 120); iңan eңrәndi – верблюдица заревела (МК І 289); ДТС: MÜҢRӘ мычать, реветь: uй müңrәdi (МК ІІІ 403).

    **ДТ еңрә, еңрән; Қаз. еңі(ре), ың(ра)н; Рус. (ре)веть.

    РЕГУЛИРОВАТЬ

    ДТС: IRYA, IRYAT двигать, качать, трясти; IRYAŞ : ol menin birlә jiүaç irүasdi — он со мной раскачивал дерево (МК ІІІ 321).

    **ДТ ырға, ырғат, ырғаш; Қаз. ырға, ы(рғалу); Рус. (регули)ровать, дв(игат)ь. (От слг. «ғаш» – (кач)ать.

    РЕДКИЙ (решета)

    ДТС: SEJRӘК, SEJRӘТ редкий, решет (МК І 384).

    **ДТсейрәк, сейрәт; Каз. сирек, си(рет); Рус. (ред)кий.

    РЕЗАТЬ (зарезать)

    СТМ: ИРИ лезвие (п.мо.): іr лезвие, острие; ИРГЭ кастрированный баран (Ма.); <п.мо.іre.

    **Каз. (іре), іреу – резать; Рус. (ре)зать, (бри)ть. (Ср. кастрировать – кестір+іре).

    РЕЗЧИК (резьба)

    ДТС: BEJIZÇI резчик по дереву, камню: ja sirçi bejizçi ja oqçi jaçi – или полировщик, резчик или стелец-лучник (QBN 3213).

    **ДТ бейіз, бедізші; Қаз. бедер, безендіру, безендіруші; Рус. (рез)чи)к.

    РЕЗИНКА

    ДТС: UZUN длинный: kөzәgü uzun bolsa elig kөjmәs – если кочерга будет длинной, рука не сгорит (МК І 448).

    **ДТ ұзұн; Каз. ұзын, созыңқы – длинный (то, что удлиняется); Рус. р(езин)ка.

    РЕЗКИЙ

    СТМ: ЖЭРКИЛЭ сверкать, блестеть (Ма.); п.мо.жі(reski) – резко мелькать; Як. жәргәй — мгновенно сверкающий.

    **Каз. (жар)қыл – сверкать; Рус. (зеркал)о, сверкал; от метат. «зер» – (рез)кий или от п.мо. жі(рески).

    187

    РЕКА (речка, ручей)

    ДТС: ARIQ ручей, арык: er ariq qazdi – мужчина прокопал арык

    (МК ІІ 10).

    **ДТ арық; Каз.арық; Рус. а(рык), (рек)а, (речк)а, (ручеек), ручей.

    РЕМЕНЬ

    ДТС: SIDRІМ кожаный ремень (МК І 485).

    **ДТ сыд(рым); от слг. «рым» Рус. (рем)ень.

    РЕМЕСЛО

    ДТС: JUMUSÇI (jumisçi) работник, слуга: jumusçi baqip ajdi bir er turur – слуга посмотрел и сказал: «Пришел один человек» (QBN 42514).

    **ДТ йумусчы; Каз. жұмыс – ремес)ло, работа; жұмысшы – ремесленник, рабочий; Рус. ремес)ленник, ремес)ло.

    РЕЧЬ (рек)

    ДТС: IRQ, IRQLA предсказание, пророчество: qam irqladi – шаман предсказывал судьбу (МК ІІІ 443); irq saç – загадывать, бросить жребий: aq tas alip jer çizip irq saçti – взяв белый камень и сделав черту на земле он бросил жребий (Huen 37).

    **ДТ ырқ, ырқла, ырқ сач; Рус. рек, речь, реч)итатив, пред(рек)ать, пре(рек)аться, (рек)омендация, про(рок), рок, (рок)овое; Каз. ырқ; (бұ+ырқ – бұйрық), ырқына алу – влиять.

    РЕШЕНИЕ

    ДТС: SEÇIM выбор (QBN 20612); СТМ: ЖИЖУЖИ решительно (Ма.).

    **ДТ сечім; Каз. шешу – решать; шешуші – рещающий; Рус. решим, решение, рещающий.

    РЕШИТЕЛЬНЫЙ

    ДТС: JITILIK решительность: jitilik kerәk – нужна решительность (QBN 17511).

    **ДТ йiтілік; Қаз. жітілік; Рус. ре(шитель)ный.

    РЕЯТЬ

    ДТС: JELPIR дуть: jel jelpirdi – ветер дул (MK III 93); качаться из стороны в сторону: er elpirdi – мужчина качался (МК ІІІ 93).

    **ДТ йелпір; Каз. желпі, желбі(рет); от суфф. «рет» Рус. реять.

    188

    РЖАВЕТЬ

    СТМ: ЖЭВИ ржавчина (Эвенк.); < як.жәбінді; п. мо.жebі ржавчина; жіbеrе ржаветь. **Каз. жемірілді; Рус. р(жаве)ть.

    РЖАТЬ

    ДТС: JIRIŞ обнажать, оскаливать зубы:qaliq qiz külәr teg jirişti tisin – небо, как смеющаяся девица, обнажило свои зубы (QBN 41611).

    **ДТ йырыш; Рус. (ржа)ть; Қаз.ыржи, ыржит.

    РИС

    ДТС: GURUÇ рис: isiglig ersar gürüç – три меры риса (Raçh II 1116).

    **ДТ гү(рүч);Қаз. кү(ріш); Рус. рис.

    РИСОВАТЬ

    СТМ: ЖУРҮ чертить, оцарапать, рисовать (Эвенк.); п.мо.жіruk чертеж, рисунок; Як.сура – черта; сураі — рисунок.

    **Каз. сыр, сыру – (цар)апать, (чер)тить царапая; сыр ет – сделать царапину; сур+ет; от метатезы «сыр» >Рус. (рис)унок, (рис)овать.

    ДТС: SIR краска; глазурь (МК І 324); SURӘТ (ар.?!) вид, образ, изображение (QBN 3215).

    **ДТ сыр;Қаз.сыр; сур+ет; Рус. (рис)овать, к(рас)ка; гла(зурь).

    * SIRÇI (рис)ую(щий) (QBN 3215);

    РОБКИЙ

    СТМ: ГИРБЭ смущаться (Эвенк.); п.мо.girbik трусливый, боязливый; Як.кі(рбік) – робкий.

    ** Каз. (кібір)тік – нерешительность; от метат. «кібір» Рус. (робк)ий.

    РОВ (обрыв)

    ДТС:OPRІ яма, впадина, низменность (МК І 125).

    **ДТ опры;Каз. ор, (ұра), опырыл; Рус. об(рыв), ов(раг), ров, рыть.

    *СТМ: КУРУ обрыв (Эвенк.): край, яр; монг.хүр – обрыв.

    РОВЕСТНИК (ровный, равный)

    СТМ: ТЭ(РЭҢ) (тэрэмкит) равный, равнять (Эвенк.); Ма. тэхэрэбуку, тэхэ(рэбу) – весы (гиря), сравнивать.

    **Каз. тең, теңгеру, теңге(рім) – равный, сравнивать; гір – гиря (весы); Рус. равный, равнять, сравнивать, ровесник, (ров)ный, от метатезы (вер)ный.

    189

    РОГ

    ДТС: АDIR (АJIR) разделять, отделять друг от друга; различать: ajirmas men begsig ja qulsiү kisig – не разделяю я людей, беки они или рабы (QBH 688); АDIRUQ (ajruq) разный, различный, разнообразный: taqi jema adruq üzlar kentü kentü өz – и разные мастера заняты каждый своим делом (КР 25).

    **ДТ ады(руқ), ай(руқ); Рус. д(руг)ой, рогатина, рогатка, рог; Каз. ай(рық), айыру.

    РОД

    ДТС: URUY род, потомство: meniң aqam inim uruүum – мой старший брат и младший брат, моя родня (МБ ІІ10);

    **ДТ ұ(рұғ); Қаз. ру; Рус. род, (ро)д)ственник.

    РОДИТЬСЯ (родина)

    ДТС: JАRАТ создавать, творить: tәңri jalңuq jaratti – бог создал человека (МК ІІ 315).

    **ДТ йарат; Каз. жарат, жаратылыс; Рус. при(род)а, родить, родина.

    РОДИЧЬ

    ДТС: QADAŞ родич: jüz er qadasim – сто мужей моих родичей

    (Е 422).

    **ДТ қадаш; Тур. кардаш; Қаз. қарындас; Рус. родич.

    РОЖА

    ДТС: JIRIŞ обнажать, оскаливать зубы:qaliq qiz külәr teg jirişti tisin – небо, как смеющаяся девица, обнажило свои зубы (QBN 41611);

    **ДТ йырыш;Қаз.ыржи; Рус. рожа, ржать.

    РОЖОК

    ДТС:SORYU рожок для отсасывания крови (МК І 425).

    **ДТ сорғу;Қаз. сорғы; от метат. «сор» – рож, и «ғу» – уғ Рус. рож+ок.

    РОЗГА

    ДТС: ӨR вязать, плести (МК І 172);

    **ДТ өр; Каз. өр, өру, өріс – плести; от метат. «өр» Рус. (роз)га.

    (См, аркан, веревка).

    190

    РОЗОВЫЙ

    ДТС: QIRYU розовый: esitgil muni sen aja qirүu eң – ты выслушай это, эй, розовощекий!(QBH 4722);ДТС: QIZYUрозовый (QBN 917).

    **ДТ қырғу, қызғу; Қаз.қырмызы? қызғылт; Рус. розовый, розоветь.

    РОСТ (подросток, возраст, расти, растение)

    СТМ: ИСЭВ расти (Эвенк); п.мо. өs — расти.

    **Каз. өс, өстi – расти; Рус. р(ос), рост, р(ас)ти, под(рос)ток, воз(раст), (рас)тение, и др.

    *ДТС: TIКRӘŞ совм от tiкrә: мальчик подрос (МК ІІ 209).

    **ДТ тік(рәш); Қаз. тікрей? Рус. под(рос).

    РОСТОВЩИК

    ДТС: ÜSТӘ увеличивать, умножать(QBN 212); ÜSТӘК излишек, добавка: men üstәk berdim – я дал лишнее (МК І 120).

    **ДТ үстә, үстәк; Каз. (үстеу), үстеме, үстеуші; Рус. р(остов)щик.

    РОТ

    СТМ: ТУРУТ раскрывать (рот) (Эвен.).

    ** Каз. ұрт – рот; Рус. рот, (рот)озей.

    РОТА

    ДТС: ОRТА середина: isig ortasin tut aj edgu kisi – о добрый человек, в деле придерживайся середины (QBH 849); ORTAQI средний

    (USp 3024).

    **ДТ орта; Каз. орта; от метат. Рус. рота. (половина полка).

    РУБЕЖ (межа, между)

    СТМ: МУJЭ край, рубеж (Эвенк.); Ульч. муча; Ма. жэчэн – межа, граница.

    **Каз. меже; Рус. межа, ру(беж).

    РУГАТЬ

    ДТС: QARYA, QARYAL ругать, проклинать: tәңri ani qarүadi – бог проклял его (МК ІІІ 290).

    **ДТ қа(рға), қа(рғал); Каз. қарға, қа(рғал), қа(рғат); Рус. ругать, ругал, п(рокл)инать, п(рокл)ят.

    *СТМ: ЖАРГАН брань, ругань (Эвен.). ҺИРУҒЭ обругать (Эвенк.).

    191

    РУЖЬЕ (оружье)

    ДТС: URYU орудие, которым бьют (МК ІІ 69).

    **ДТұрғу; Каз. ұрғы; Рус. (ору)дие, (ору)жье.

    РУКА

    ДТС: UR бить, ударять:ol ani urdi – он его ударил (МК І 333);

    URUY удар: ol erig uruү urdi – он ударил мужчину (МК І 386).

    **ДТ ұр; ұрұғ; Каз. ұр, ұру; Рус. рук)а; ручк)а? (См. ручка, вручать).

    РУЛОН

    СТМ: УРУЛЭН скатать (Эвен.);

    ДТС: OYRA, OYRAL идти, направляться: ol jerkә oүraldi – он вернулся к тому месту (МК І 247).

    **ДТ оғра; Каз. о(ралу, о(ралған; Рус. св(ора)чивать, рулон.

    РУХЛЯДЬ (рухнуть)

    ДТС: ERIK отсыревший, гнилой (МК І 70).

    **ДТ ерік; Каз. іру, ші(рік);Рус. (рух)лядь, (рух)нуть.

    РУЧЕЙ

    ДТС: ARIQ ручей, арык: er ariq qazdi – мужчина прокопал арык

    (МК ІІ 10).

    ** ДТ арық; Каз.арық. Рус. а(рык). (См. рек)а, речка, ручей).

    РУЧКА

    ДТС: ТАРÇUR передавать, вручать (МК ІІ 175).

    **ДТ тап(чур), от метатезы слг.«чур» Рус. в(руч)ать, в(руч)ил;

    ручка, рука; Каз.тапсыр, тапсырыс. (Ср. рука).

    РУШИТЬ (разрушать)

    ДТС: URUŞ драка, сражение: uruş qіlір – сражаясь (О а2);

    *СТМ: АРЖАТ разрушать (Як.).

    **ДТ ұрұш; Каз. ұрыс; Рус. руш)ить, раз(рушат)ь.

    РЫГАТЬ

    ДТС: KEКІR рыгать: er kekirdi – мужчина рыгал (МК ІІ 84).

    **ДТ кекір; Каз. ке(кір), кекі(рік); от метат. слг. «кір» Рус.

    (рыг)ать.

    192

    РЫДАТЬ

    СТМ: ПЭ(РЭГДУ) рыдать (Орок.); др.тюрк.jіglа.

    **Рус. рыдать; Каз.жылау, егілу.

    РЫЖИЙ

    ДТС: JEGRӘN гнедой, рыжий: jegrіn at binip – сев на рыжего коня (КЧ13).

    **ДТ йегрән. Каз. жирен; от метат. слог (рен-жи) Рус. ры-жий.

    СТМ: ЖЭРДЭ рыжий (п.мо.жerde).

    РЫЛ (рыть)

    ДТС: JAPRUL от страд.jap- : ton japruldi – одежда свалялась

    (МК ІІІ 107).

    **ДТ йапрул; Каз. жапырыл, опы(рыл); Рус. рыл, рыть, рыло (свиньи); (См. обрыв,овраг).

    РЫСЬ

    ДТС: IRBIÇ рысь, леопард: bir biçin ikinti quntuz üçünç irbiç – один – обезъяна, второй – бобр, третий – рысь (Uig D6);

    **ДТ і(рбіш); Каз. ірбіс; Рус. рысь.

    РЫСЬЮ

    ДТС: JARІŞ бежать взапуски, состязаться: ol aniң birlә at jarişdi – он состязался с ним в скачке на лошадях (МК ІІІ 72).

    **ДТ йарыш; Каз. жа(рыс); Рус. рысью.

    РЫХЛЫЙ

    СТМ: САРХУН редкий, рыхлый(Ма.);

    **Каз. си(рек); Рус. (ред)кий, (рых)лый. (См. редкий).

    РЬЯНЫЙ

    ДТС: JANIY угроза, устрашение: beg janiүinda tüsmә – не поддавайся угрозам бека (МК ІІІ 14).

    **ДТ йанығ; Каз. жанық, жанығу; Рус. рь(яный).

    РЯД (грядка)

    СТМ: ЭРJЭТ ряд (Эвенк.); п.мо.жerge ряд, шеренга.

    ** Каз. рет – ряд; шеру – идти шеренгами (поход); Рус. (гря)дка, ряд, шеренга.

    193

    *ДТС: QAT слой,ряд, рядный: toquz qat – девять слоев (ThS II77).

    **ДТ қат; Каз. қат, (қат)пар, қат-қабат; (қат)ар; Рус. ряд.

    С

    САБЛЯ

    ДТС: SAPI махать, трясти (МК ІІІ 256); SAPIL воткнуться, быть продетым (МК ІІ 120); ÇAP хлестать. стегивать: ol atni çibiq birla çapdi – он подхлестывал коня прутом (МК 2654); ÇAPIL страд.от çap – быть казненным (букв. зарубленным) (МК 32810).

    **ДТ сапы, сапыл.Каз. сапы; шап, шабыл; Рус. (сабл)я.

    САДКО (имя купца)

    ДТС: SAТ продавать: anun satti malin – поэтому он распродал имущество (Юг С238); SAТҮА производить зачет платежами: alin berimni satүadi – он засчитал долг в счет кредита (МК ІІІ 288); SARТ купец, торговец (МК І 342).

    **ДТ сат, сатға; сарт; Каз. сат, сату; сарт; Рус. Садко (новгородский купец).

    САЖА

    ДТС: IŞ сажа, копоть: ton iş boldi – халат стал закопченным

    (МК І 37).

    **ДТ ыш; Каз. ыс; Рус. с(аж)а.

    САЙГАК

    ДТС: SOQAQ сайгак: soqaq ja iviq – сайгак или косуля (QBN 3861).

    **ДТ соқақ;Қаз. сайғақ; Рус. сайгак.

    САКСАУЛ

    CTM: ЖАҚ саксаул (Ма.); п.мо. жaү саксаул.

    **Каз. сексеуіл; (жақ – жечь); Рус. саксаул; жег.

    САМ!

    ДТС: ӨZ (өzim) сам: men өzim qaүan olurtuqum ücün – так как я сам сел каганом (БК36).

    **ДТ өз, өзім; Каз. өз, өзім – сам, я сам; Рус. сам, я сам.

    194

    САМАННЫЙ

    ДТС: SAMAN солома: jeti qaңli saman – семь повозок соломы

    (USp 926).

    **ДТ саман. Каз. саман (шөп — салам); Рус. (солом)а. (саманный дом, кирпич).

    САМКА (самец)

    ДТС: JIMYA самка: qajada qaliүli bu jimүa tekә – эти горные козы и козлы, остающиеся в скалах (QBN 3915).

    **ДТ йымға, ымға; Рус. самка.

    САН (чин)

    ДТС: SAN почет, уважение: bükün bulduң emti kisilәr sani – сегодня ты приобрел уважение людей(QBH 16415).

    **ДТ сан; Каз. шен (шен-шекпен); Рус. сан,(сан)овник, чин, (чин)овник. (См. чин).

    САНДАЛИИ

    ДТС:SAMDA сандалии (МК І 418).

    **ДТ самда; Каз. сандал; Рус. сандалии.

    САНИ (санки)

    CTM: ЧАНКИ санки (Эвенк.).

    **Каз. шана – санки; шаңғы – лыжи. Рус. санки.

    САПОГ

    СТМ: САБСИ делать строчку (на сапоге) (Ма.): сабсин ғулха — сапоги (холщенные, строченные); ДТС: OYUQ род обуви (МК І 67).

    **ДТ оғұқ; Каз. саптама – строченный; ұйық, етік; (сап)тама+ұйык – Рус (сап)+(ог), обувь.

    САРАНЧА

    ДТС: SARIÇYA саранча, кобылка (МК І 489).

    **ДТ сарычға;Рус. саранча.

    ССАТЬ

    ДТС: SID, SIЙ, SIT мочиться (МК ІІІ 440).

    **ДТ сід, сій, сіт; Рус. мо(чит)ься, с(сать). Каз. си, сиді.

    195

    САХАР

    СТМ: ЖАХАРА галька (Ма.).

    **Каз. шақыр-шұқыр (изобр.) – скрежет щебни; шекер; Сахара. Рус. сахар.

    СБОРКА (морщина)

    СТМ: БОРКИЧА сборка (Эвенк.)< Рус. сборка, морщина (?); др. тюрк. buris складки, сборки.

    **Каз. бүріс. Рус. с(бор)ка, (морщ)ина.

    СВАРА (междусобица)

    1. ДТС: ӨZ сам: men өzim qaүan olurtuqum ücün – так как я сам сел каганом (БК36); 2. АRА между, среди (МК І 87).

    **ДТ өз+ара; Каз. өзара; Рус. свара. (ХНН)

    СВАТ (сваха)

    ДТС: SAVÇI сват (МК ІІІ 441).

    **ДТ савчі; Рус.сват, сваха; Каз. сөзші.

    СВАТАТЬ (свадьба)

    СТМ: САВЛИ угощать, сватать (Нан.).

    **Каз. сыйла, сыйлат; Рус. (сва)тать, свадьба.

    СВЕРКАТЬ (свет)

    ДТС: JALTRIQ сверкание: tөrt taluj өguz suvinin jaltriqinça bolur – будет подобно сверкание воды четырех океанов (Suv 4619).

    СТМ: ЖЭРКИЛЭ сверкать, блестеть (Ма.); Як. жәргәі мгновенно сверкающий.

    **ДТйалтрық; Каз. жарқырақ; Рус. сверкать. (См. зеркало).

    СВЕРНУТЬ (сверло, свергнуть) См. воротить.

    СВИРЕЛЬ

    ДТС: SІВІZҮU свирель (МК І 489).

    **ДТ сыбызғу; Каз. (сыбы)зғы; Рус. (сви)рель

    СВИСТ

    ДТС: SIQRIS свистеть; шипеть (МК ІІ 213).

    **ДТ сықрыш; Каз.ысқырыс; Рус. (свис)теть.

    196

    СВИТОК

    ДТС: TEGZINÇ свиток; nom bitig bir tegzinç tükәdi – закончился

    первый свиток священной книги (Uig ІІ 7957).

    **ДТ (тег)зінч; Рус. сви(ток).

    СВОБОДА (освободить)

    ДТС: BOSAT освобождать: ol bulunuү bosatti — он освободил пленника (МК ІІ 307).

    **ДТ бошат; Каз. босат; от метат. «бос» Рус. (осв)о(бож)дать,

    (сво)бода.

    СДИРАТЬ

    ДТС: SIDIR сдирать (МК ІІ 231).

    **ДТ сыдыр; Каз.сыпыр, сыдыр; Рус. (сдир)ать.

    СЕГОДНЯ

    ДТС: BUКUN (bogun) сегодня, сегодняшний (UigI 93).

    **ДТ бұкүн(бү+күн); Каз. бүгін (осы+күн); Рус. се+(годн)я.

    СЕДЬМОЙ

    ДТС: JETI семь: jeti bөri өlürdüm – я убил семь волков (Е 1110).

    **ДТ йеті; Каз. жеті; Рус. (седь)мой.

    СЕК (высекать, сечь, жжечь)

    ДТС: ÇAQ высекать (искру, огонь): ol çaqmaq çaqdi – он огнивом высекал (огонь) (МК 27213).

    **ДТ чақ, чақмақ; Каз. шақ (жақ); Рус. сек, сечь, вы(сек)ать.

    СЕКИРА

    СТМ: СУКЭ топор (Эвенк, Ма.); п.мо.suке топор, секира; suкеlе – рубить секирой, топором.

    **Каз. шекі – сечь, отколоть; Рус. секира, сечь, сеча, от(сек).

    СЕКРЕТ

    ДТС: SAQLA (SAQLAN) сохранять: baliqni jaqşi saqlap sen – ты хорошо сохранил город (ЛОК 233).

    **ДТ сақла, сақлат;Қаз.сақ, сақта, сақтат; Рус.(сох)ранять, (сек)рет, на(чек)у.

    197

    СЕКС

    ДТС: ÇEKNA вонзать, втыкать: anar torqu iddim tikәn çeknamiş – я посылал ему шелк, а он вонзил в меня шипы (QВN 11012);

    ДТС: SIKIŞ совм.от sik-: er uraүut birlә sikişdi – мужчина совокуплялся с женщиной (МК ІІ 107).

    СТМ: ЧИКИВ всунуть (Эвенк.); Сол. (шик)шэ – за(пих)ать, сунуть; Ороч. чиггэку – шомпол; п.мо.çікі — всовывать.

    **ДТ чекнә; сікіш; Каз. сұқ, сұғу; Рус. секс, (су)нуть, за(пих)нуть.

    *ДТС: SIY, SIYІS вмещаться, помещаться, втискивать: neçә jer bar erdi siүismaz eri – сколько было земель, а люди же не помещались (Юг С201).

    **ДТ сығ, сығыш; Каз. сық, сығыс, сый, сыйғыз; Рус. (втис)кивать.

    СЕЛО

    СТМ: АJИЛ селение, группа юрт (п.мо.).

    **Каз. аул; Рус. с(ел)о.

    *СТМ: ИЛЭ человек (Эвенк.): и(лэди); п.мо.еl человек;

    ДТС: EL народ, страна, племнной союз: bilgә tonuquq ben өzüm tabүaç eligә qilintim – я сам, мудрый Тоньюкук, получил воспитание (на манер) китайского народа (Тон1).

    **ДТ ел;Каз. ел – народ; аул – село; Рус. с(ел)о, с(еле)ние, поселок, поселение.

    СЕМЯ (сеять, семья)

    СТМ: ЧЭМЭ (цэмэхи) семя, ядро (ореха) (Нан.);

    **Каз. сеп, себу – сеять; Рус. семя, семечки, сеять; семья.

    *СТМ: СИМИӘ толпа (Нан.); Ма. симэңгэ – шумно, весело, оживленно, многолюдно.

    СЕНО См. пшено.

    СЕПАРАТОР (сепаратизм)

    1. ДТС:ÜZ, ÜZÜL, ÜZÜК рвать, отрывать, прервать: bu ikki biriksә ani kim üzәr – если эти двое соединятся, кто их разорвет? (QBN 18112);

    2. ДТС: АDІR (АJIR) разделять, отделять друг от друга; различать: ajirmas men begsig ja qulsiү kisig – не разделяю я людей, беки они или рабы (QBH 688); АDIRIL – страд. от adir. 1. быть отделенным; 2. отделяться, расставаться, разлучаться: türk bodun tabүaçda adirilti – тюркский народ отделился от Табгач (Тон2).

    198

    **ДТ үз+адыр; Каз. үз, парн. үзіп-айыр – Рус. сеп+аратор, сепаратист.

    СЕРДИТЫЙ

    ДТС: ІSІR, ІSІRТ кусать; ІSRІМ сердитый, насупившийся (МК І 107).

    **ДТ ысырт; Рус. (сердит)ый, сердиться.

    СЕРДЦЕ (сердцевина, среда, середина)

    ДТС: ORTA, ORTU середина: ev ortusi – середина дома (МК І 124).

    **ДТ орта; Каз. орта, ортасы – середина, среди чего-л.; Рус. с(ердце), сердцевина, с(реда), с(ередина).

    СЕРМЯГА

    ДТС: SІRI крепко пришивать, стегать (МК ІІІ 262); SІRIТ побуд. от sіri-: ol qizqa kijiz siritti – он приказал девушке прикрепить кошму (МК ІІ 304).

    **ДТ сыры; Каз. сыру, сырмақ; Рус. сермяга.

    СЕРНА (зоол.)

    СТМ: ЖЕГЕРЕН антилопа (п.мо.жegeren).

    **Каз. жайран; Рус.(серн)а.

    СЕРП

    СТМ: ТЭРМЭ сражаться (Эвенк.).

    **Каз. (сер)ме, серпі – размахивать; Рус. серп.

    СЕРЫЙ См. посереть (бозару).

    СЕРЬГИ

    ДТС: SERIG блестящий: serig altunim – мое блестящее золото

    (Е 415).

    **ДТ серіг; Каз. сары, сырға; (зергер); Рус. серги.

    СЕЧАСм. секира.

    СЕЯТЬ

    СТМ: СЕПЭР морося (Орок.): сепэр тугжэни – дождь морося.

    **Каз. сеп, себер, себелер; Рус. сеять.

    199

    СЖАТЬ (сок)

    ДТС: SIT выжимать (Suv 6126); СТМ: ЖИҒДА прижать (Нан.).

    **ДТ сыт. Қаз.сық. Рус. сжать, сок.

    СЖИМ (жмурить)

    ДТС: JUМ закрывать, зажмуривать: er kөz jumdi – мужчина закрыл глаза (МК ІІІ 64).

    **ДТ йум; Каз. жұм, жұму; Рус. за(жму)ривать, жмет, жмот, сжим.

    СТМ: ЖИМУЙІ сжимать, смыкать ( п.мо.жіmujі).

    СИГАНУТЬ

    ДТС: SEKRI, SEKRІT прыгать, скакать:er suvqa sekridi – мужчина прыгнул в воду (МК ІІІ 281).

    **ДТ секрі, секріт; Каз.секір, секірт; Рус. (сиг)ануть.

    СИДЕТЬ

    СТМ:СООРИН престол (Ма.); п.мо.sаүu сидеть, садиться, жить; сағурін место (для сидения).

    **Рус. садиться, сидеть; Каз. сәкі – скамья; орын – место.

    СИЛА (силач, сильный)

    СТМ: ЧИНЭ сила (Эвенк.): т,инан – вождь; п.мо.çіnеgе(n) сила, мощь; Як.сәніә – сила, сәниіәләх – силный.

    **Каз. шынығу, шыныққан – закаленный, сильный; шінеген; Рус. сила, сильный.

    СТМ: КУЧИЧИ сильный, силач (Эвенк.);<п.мо.кu(çule) прилагать у(силье); сила. др.тюрк.кuç – сила, насилие.

    **ДТ күч; Каз. күш, күш+шіне, кү(шле) – сила, усилье; (Ср. мо(гуч), мо(гуч)ий).

    СИЛУЭТ

    ДТС: SURӘТ вид, образ, изображение (QBN 3215).

    **ДТ сурәт; Қаз. сурет – рисунок; сұлба; Рус. силуэт; (См. рисовать).

    СИНАГОГ

    ДТС: SIҮІN взывать о помощи, молиться, поклоняться: men tәңrikә siүinur men – я взывал к богу о помощи (МК ІІ 152).

    **ДТ сығын; Каз. сыйын; Рус. (син)агог.

    200

    СИНИЧЬ

    ДТС: SINIÇ синич (птица): çeçәklita siniç ünün solmadi – в цветнике не умолкал голос синича (QBN 17019).

    **ДТ сініч; Рус. синич.

    СИРОТА

    ДТС: SÜRÜL страд. от sür-: быть гонимым, преследуемым (МК ІІ 123).

    **ДТ сүрүл; Каз.(сүр)гін; Рус. (сир)ота.

    *СТМ: СИЛХАТА одинокий (Ма.)

    **Каз. жалқы, жалғыз – одинокий.

    СИТО

    СТМ: СИСЭ сеять, просеивать (Ма.): сисэку – сито, решето; п.мо.sіgsі сеять, просеивать.

    **Каз. себу, себелеу; Рус. сито, ре(шето).

    СИТЕЦ

    ДТС: ÇIT ситец (МК 4951).

    **ДТ чыт; Каз. шыт; Рус. (сит)ец, (ситц)евый; Каз. сиса (сиса көйлек).

    СКАЗ (сказка)

    ДТС: SӨZ слово, речь: sөz tіz – нанизывать слова (МК ІІ 9).

    **ДТ сөз; Каз. сөз; Рус. сказ, сказка, (сказ)ать, рас(сказ).

    СКАЛА

    ДТС: QAJA скала: quruү qajata suv aqar – из-под сухой скалы потечет вода (ТТ VII 2913).

    **ДТ қайа;Рус. с(кала); Каз. қия.

    СКАНДИРОВАТЬ

    ДТС: SARIT декламировать, скандировать: sarit qilu sөzlügü ol – надо говорить скандируя (Suv 2723).

    **ДТ сарыт; Каз. сарсыт? Рус.скандировать, скандал.

    СКАПЛИВАТЬ См. копить.

    СКАРБ

    ДТС: SARР трудный, нелегкий (ТТ І78).

    **ДТ сарп; Каз. сарп (күшін сарп ету); Рус. скарб.

    201

    СКАТЕРТЬ

    ДТС: QАТАRТ побуд. от qаtаr-: поворачивать, заворачивать (МК ІІІ 430); QАТ слой, пласт, складка: tоn qаtіү – складка одежды (МК І 320).

    **ДТ қатарт; Каз. қайтар, қайыр, қайтарт, қатта, қат-қабат; Рус. с(катерт)ь.

    СКАЧ (скакать)

    ДТС: QАÇ убегать, бежать, уходить: oүuz qaүan başdi urum qaүan qaçdi – Огуз-каган одолел, Урум-каган бежал (ЛОК 195).

    **ДТ қач; Каз. қаш, қашты; Рус. с(кач), с(кач)ки, скакать, ускакать, скакун.

    СКВОРЕЦ

    ДТС: SIYIRÇIQ скворец (МК І 501).

    **ДТ(сығырч)ық; Рус. скворец.

    СКИТАТЬСЯ

    ДТС: КЕТ, KETIS уходить, исчезать: er jerindin ketti – мужчина ушел со своего места (МК ІІ 296).

    **ДТ кет, кетіш; Каз. кет, кетеді, кетіс; кет алыс Рус. с(кит)алец, с(кит)аться, с(китат)ся.

    СКЛАД (класть, кладка)

    ДТС: QALА, QALАТ класть, складывать (МК ІІІ 249).

    **ДТ қала, қалат; Каз. қала, қалас; Рус. класть, кладка, склад.

    СКЛЕП

    ДТС: SAQLA, SAQLAN сохранять: baliqni jaqşi saqlap sen – ты хорошо сохранил город (ЛОК 233).

    **ДТ сақла, сақлан; Каз. сақта, сақтан; Рус. (сохран)ять, (скле)п.

    СКЛОН

    СТМ: ГУЛА склон (Эвенк.).

    **Каз. құла – падать, құлама – склон; Рус. с(кло)н.

    СКОБА

    ДТС: QAVUŞ сходиться, быть вместе: taү taүqa qavuşmaş кisi kisikә qavuşur – гора с горой несходятся, а человек с человеком сойдутся (МК ІІ 103);

    202

    *ДТС: SIYZIY скрепка скоба (МК І 464).

    **ДТ (қавұ)ш; Каз.қауыш, (қабы)с; Рус. с(коба). (Ср. капкан).

    СКОВОРОДА

    ДТС: QAYUR (qovur) жарить, калить (МК ІІ 81): saçqa qaүurzun – пусть поджарят на сковороде (Rach ІІ 223).

    **ДТ қағур, қо(вур); Каз. қуыр; Рус. с(ковор)ода, (кавар)дак. (См. варить).

    СКОРБЬ См. горе.

    СКОРЛУПА

    ДТС: QIRIL, QIRINDI скорлупа (МК І 449).

    **ДТ қырыл, қырынды; Рус.с(корл)упа.

    СКОР/О

    ДТС: JÜGÜR бежать; JÜGÜRÜ бегущий: oүlan jügrüsdi – дети бежали (МК ІІІ 102).

    **ДТ йүгүр, йүгүрү; Каз. жүгір, жүгіру; Рус. скор, скоро, скорый, скорость.

    *СТМ: СОТОРО (сотору ) быстро, скоро (Як.).

    СКОТ (скотина)

    ДТС: TOQIM, TOQUŞ скот, предназначенный на убой (QBK 27610 ).

    **ДТ тоқым, тоғус; от полной метат. «тоқус» Рус. скот; Каз. соғым, сойыс;

    СКРЕБАТЬ

    ДТС: QIR, QIRIL соскребать, царапать: er jerig qirdi – мужчина

    скреб землю (МКІІ 7).

    **ДТ қыр, қырыл; Каз.қыр, қыру; Рус. с(кре)бать, с(кребал).

    СКРЕПКА См. крепкий (берк).

    СКРИПКА (скрип, скрипач)

    ДТС:ÇIQRА скрипеть, скрежетать: qapuү çiqradi – дверь скрипела (МК 5677). ДТС: SIQRIS свистеть; шипеть (МК ІІ 213).

    **ДТ чықра; сықрыс; Каз. сықыр, шықырла, сықырла; Рус. (скр)ип, скрипеть, скрипка, скрипач.

    203

    СКРЫТЬ (скрыться)

    ДТС: KIRIT ключ (МК І 357); KIRITLӘ закрывать: qapuү kiritladi – дверь заперли (МК ІІІ 345).

    * ДТС: KIR входить, проникать внутрь чего-л.: içkarü kirip өlüg birlә jatti – войдя внутрь, он лег вместе с мертвецом (Маn І 53); KIRІL страд. от kir-:evkә kirildi – вошли в дом (МК ІІ 136).

    **ДТ кір, кіріш;Каз. кір – входить; кірді – вошел; Рус. с(крыт)ся. (См. кре)мль.

    СКУДНЫЙ

    ДТС: QАТIYLІQ затруднение, огорчение, беда (Юг С40).

    **ДТ қатығлық; Каз. қат, қаттық (тапшылық) – нехватка, скудность; Рус. с(куд)ный, не(хват)ка, (куц)ый?

    СКРЯГА

    ДТС: QURІ, QURUҮ сохнуть, высыхать (МК ІІІ 263).

    **ДТ қуры, қуруғ; Каз. қура, қураған; Рус. с(кряга) перен. скупой.

    СКУПОЙ

    ДТС: QIZ, QIZYAQ скупой, скряга (ТТ VI5).

    **ДТ қыз, қы(зға)қ; Каз. қызғаншақ? От «зға» Рус. (ску)пой?

    СКУЧАТЬ (соскучиться)

    ДТС: SAQINÇ мысль, дума, размышление; помыслы: qatiү qiniү kertü saqinç – чрезвычайно праведные размышления (Suv 42612).

    **ДТ сақынч; Қаз. сағыныш; Рус. (соскуч)иться.

    СЛАБЫЙ

    ДТС: SIҢARLA считать кого-то одиноким, слабым (МК ІІІ 409).

    **ДТ сыңарла; Каз. сыңар – без пары (одинокий); Рус. слабый.

    *СТМ: СУЛА слабый, вялый (п.мо.sulа); монг.сул;

    **Каз. сұлқ, сұла – слабый; Рус. (сла)бый.

    СЛАВА (звание, славян)

    ДТС: ÇAB (Çav, Savі) слава, известность, молва: bilig esi çab esi ben өk ertim – обладателем мудрости, обладателем славы был именно я (Тон7); ДТС: ÇАBLIN, SAVLAN прославляться, становиться известным: er çavlandi – мужчина прославился (МК 38817).

    204

    **ДТ чаб, савлан; Каз. сөз, сөйлен (сөзге ілін); Рус. славян, славить, прославлять, слава, слово.

    СТМ: ЧОЛА звание, чин, прозвище (п.мо.çоlа); Бур. соло – слава; Як.соло-сан, чин.

    *ДТС: SAVLA говорить (МК ІІІ 297).

    СЛЕВА (левый)

    ДТС: SOLDІN слева(QBN 14211).

    **ДТ (сол)дын; Каз. (сол)дан; Рус.(сле)ва.

    СЛЕД (следить, следовать, следователь)

    ДТС: IZ след: atin еjgü bolsa qalir еjgü iz – если твое имя хорошее, останется хороший след (QBN 3787); IZDӘ, IZLӘ идти по следу, следить: izin izladi – пошел по его следу (QBN 44410).

    **ДТ із, іздә, ізлә; Каз. із, ізде – искать (букв. идти по следу); Рус. след, следить, следовать, следователь, и др. (См. исследовать).

    СЛИЗЬ (слезы, сливки)

    СТМ: ҺИЛБИ слиз (Эвенк.); Як.сілбік – сырость, слякоть;

    ДТС: LI слизь (МК 4987).

    **Каз. жылбысқы; кілегей – сливки; Рус. слиз, слякоть, слезы, сливки.

    СЛЮНА

    СТМ: ЖАЛИКИ слюнявый (Эвенк); монг. (залха)г – слизь.

    ** Каз. (сіле)кей – слюна; Рус. слюна.

    СЛОГ (слово, слова, словарь)

    ДТС: SAB,SAV cлово, речь: tabүaç bodun sabi sü çig aүisi jimsaq ermis – у народа табгач речь была сладкая, драгоценности «мягкие» (КТ м5).

    **ДТ саб, сав; Рус.слог, слов)о; Каз. сөз.

    ДТС: SAVLA говорить (МК ІІІ 297).

    **ДТ сабла, савла; Каз. сөйле; Рус. слово, слова, словарь, и др.

    СТМ: ЧОЛИ (соли) язык, болтать языком (Эвенк.): чоливун – жало.

    **Каз. сөйле – говорить; тілі – язык, жало; Рус. жало; слово.

    СЛОЙ

    ДТС: QIRTIŞLA снимать верхний слой (МК ІІІ 350).

    205

    **ДТ қырты(шла); от слг. «шла, сла» Каз. сылау, сылақ; (қыртысы); Рус. слой.

    СЛОМ (ломать)

    ДТС: SIN ломаться: toңuzuң aziүi sinmis – у кабана сломались клыки (ThS ІІ11).

    СТМ: СОЛЛО (солдо) сломать (Эвенк.).

    **ДТ сын, сынмыш; Рус. слом, сломались; лом, ломать; Каз.сын, сынды.

    СЛУХ (глухой, ухо)

    СТМ: СЭХУЛИ чуткий (о слухе) (Ульч.); ДТС: QULAQ ухо

    (МК І 383).

    **ДТ құлақ; Каз. құлақ, сақ құлақ – чуткий (о слухе); құлақ – ухо; Рус. слух, глух, ухо.

    СЛУЧАЙ

    СТМ: УЧИР случай (п.мо.): uçіr; Ма. учара; ДТС: UÇRA встречаться: bitig uçrasar – встретится документ (USp 55).

    **ДТ ұчра; Каз. ұшыра, ұшырасу, душар – случиться; Рус. сл(учи)ться, сл(уча)йно.

    СЛЫШАТЬ (уши)

    ДТС: EŞID, EŞIT слышать: bu sabimin edguti esid – слушай хорошо эти мои слова (КТ м2).

    **ДТ ешід, ешіт; Каз. есіт, есті; Рус. сл(ышат)ь, слушыть, уши. (Ср. в(ести), изв(ести)я), уши).

    СМЕРТЬ

    ДТС: BERТ увечить, наносить вред, портить: ol anin eligin bertti – он покалечил его плечо (МК 62815)

    **ДТ берт; Каз. мертігу – покалечиться; мерт болу – умереть; Рус. с(мерт), (мерт)вый, у(мерет)ь.

    СМЕЩАТЬ

    ДТС: QAMŞAT смещать (W16).

    **ДТ қа(мшат); Рус. с(мещать).

    СМЕХ См. усмехаться.

    206

    СМОРКАТЬСЯ См. нос.

    СМОТР (смотреть)

    ДТС: ТЕLМІR осматриваться, озираться (МК ІІ 179).

    **ДТ телмір; Каз. тел(мiр), тел(мірет); Рус. с(мотр), с(мотреть).

    СМУТИТЬ (смущать)

    ДТС: UМDU,UМІNÇ надежда (МК І 125);

    **ДТ умду, умынч; Каз. үміт; үміттендіру – обнадеживать, смутить; Рус. с(мут)ит, (смущ)ать, смута, мутить.

    СМЯГЧАТЬ

    ДТС: JUМŞА, JUМŞАТ смягчаться: juмşаdі nең– нечто смягчилось (МК ІІІ 306).

    **ДТ йумшат; Каз.жұмсақ, жұмсат; Рус. смягчать, мягче, мягкий.

    СНЕГ

    СТМ: ҺАҒА снег (Эвенк.); < п.мо.çаsu(n);Бур.çаһа(н) снег.

    ** Рус. снег; Каз. қар.

    СНОВА

    ДТС:JANА снова: tabүaçqa jana içikdi – он снова подчинился табгачам (Тон2); СТМ: НАНЭ снова (Эвенк.); др. тюрк. jаnа снова.

    **ДТ йана; Каз. жаңа, және; Рус. занова, снова, новый, новость.

    СНОХА См. жена.

    СОВСЕМ

    ДТС: ÇIМ препозитивная усил. частица: çim jig et – совсем сырое мясо (МК 1709).

    **ДТ чым; Рус. сов(сем), сли(шком); Каз. тым.

    СОБАКА

    ДТС: KӨPӘК собака: kөpәk teg ürәrlar – лают как собаки (QВК 3914).

    **ДТ көпәк; Рус. (собак)а; Каз. Кебек (имя).

    СОБИРАТЬ

    ДТС: QUBRA, QUBRAT собирать: qaүan olurip joq çiүaj boduniү qop qubratdim – сев каганом, я вполне собрал неимущий народ (КТм10);

    207

    СТМ: БАРЫЛА все вместе, собираться (Як.).

    **ДТ құбра, құбрат; Рус. собирать, со(бира)ться; Каз. бәрі, сыпыра.

    СООБЩИТЬ

    ДТС: SABÇI вестник: sariү atliү sabçi – вестник на рыжей лошади (ThS ІІ16).

    **ДТ сабчі; Каз. сөзші; Рус. сообщить.

    СОВЕТ (советоваться)

    ДТС:SAB ID сообщать, говорить: sab ança idmis – он так сказал (Тон9);

    **ДТ саб ід; Рус. совет; Каз. сөз ет, сөз айт.

    СОГНУТЬ (гнуть)

    ДТС: ÇOK, ÇOKІN опускаться, становиться на колени: teva çөkdi – верблюд опустился на колени (МК 2752).

    **ДТ чөк, чөкін; Каз. шөк, шөгу, шоқыну, жүгіну; Рус. (сoг)нуть, гнуть, гнуться.(Ср. икона).

    СОЗДАТЬ

    ДТС:ІŞLӘТ побуд. от іşlә- заставлять работать, делать: іş іşlәttі – он заставлял его дело делать (МК І 265).

    **ДТ ішләт; Каз. істе, істет; Рус. создать

    СОЗНАНИЕ (сознательный)

    ДТС: SАN думать, раздумывать (Юг С133);

    СТМ:СА знать (Эвенк.); п.мо.sаnа думать;

    **Каз. сана – разум; саналы – разумный, сознательный; Рус. (зна)ние, зна)ть, (созна)ние, (созна)тельно.

    СОЙТИСЬ

    СТМ: СИТАН (сатан) сойтись, уживаться, ладить (Як.).

    **Каз. сыйысу; Рус. сойтись.

    *ДТС: SIY, SIYІS вмещаться, помещаться, втискивать: neçә jer bar erdi siүismaz eri – сколько было земель, а люди же не помещались (Юг С201).

    СОК

    СТМ: ЧҮКСЭ сок. (Эвенк); п.мо.sіgusu(n) сок, влага.

    **Каз. сусын – напиток; сық – выжимать; Рус. сок.

    208

    СОКОЛ

    ДТС: SOҢQUR, ŞUҢQAR сокол, кречет (QBК 33615).

    **ДТ шуңқар; от метат. слог Рус. кор+шун; Каз. сұңқар; қар+шығ)а; Рус. сокол.

    СОКРАТИТЬ См. короткий.

    СОКРОВИЩЕ (сокровенное) См. сохранить, крыть.

    СОКРУШИТЬ (крушить)

    ДТС: SOQUS сталкиваться (ThS ІІ21).

    **ДТ соқұш; Каз. соғыс; Рус. (сокруш)ить.

    СОЛНЦЕ

    СТМ: СИҒҰН солнце, день (Эвенк.); Ма. шун, сиун – солнце, день; Уд. сэунэ – светить.

    **Каз. сәуле – светить; күн – солнце; день; Рус. солнце; день.

    *ДТС: ÇOҮ блеск, сияние (о солнце) (МК 4991); ÇOҮLАN

    сиять, блестет, сверкать: оt çoүlаndi – огонь горел ярким светом

    (МК 38813).

    СОЛОМА

    ДТС: SAMAN солома: jeti qaңli saman – семь повозок соломы

    (USp 926).

    **ДТ саман; Каз. саман, шөп-(салам). Рус. (солом)а.

    СОЛЬ (солончак)

    СТМ: ДАВАСУН соль (п.мо.): dabu(sul)a солить.

    **Рус. соль, (сол)ончак, за(сол);

    ДТС: ŞOR соленый (Suv 59118).

    **ДТ шор; Каз. сор.

    СОМКНУТЬ

    ДТС: ÇOM, ÇOMUN окунаться, нырять, погружаться: oүlan çomdi – мальчик погрузился (нырнул) в воду (МК 27713); JUМ закрывать,

    зажмуривать: er kөz jumdi – мужчина закрыл глаза (МК ІІІ 64).

    СТМ: СӨМ сомкнуть (глаза) (Эвенк.).

    **ДТ чом, чомұн; йум; Каз. шом (ұйқыға); жұм; Рус. (сом)кнуть (глаза). (См. жмурить).

    209

    СОН

    ДТС: SӨN прекращаться, утихать (ТТ VI76).

    **ДТ сөн; Каз. сөн – гастуть; Рус. сон, у(сн)уть, га(сн)уть, за(сон)я, прекра(щен), завер(шен).

    СОПКА

    СТМ: ЧОВКО вершина (Эвенк.). п.мо. sоbхu- острие, остроконечный.

    **Каз. шоқы; Рус. сопка.

    СОПОСТАВИТЬ (соперничать)

    ДТС: SAP, SAРÇA соединять, по очереди (QBК 14211).

    **ДТ сап, сапча; Рус. (соп)оставлять, (соп)ерничать, соперник..

    ССОРА

    ДТС: ÇOҮI ссора, спор, распря, скандал (МК 54410);

    СТМ: СОРИ ссора, сражение (Нан.); Сол. сугилди – поссориться.. **ДТ чоғы; Каз. соғыл, сoғыс; Рус. ссора, сражение.

    СОРОК

    ДТС: QIRIQ сорок: qiriq kündin soң – через сорок дней (ЛОК 22).

    **ДТ қырық; Каз. қ(ырық; Рус. с(орок.

    СОС!

    ДТС: SUS – задевать: kemi susur sinur – лодка (их) задевает и разбивается (КР 175).

    **ДТ сұс; Рус. сос! Каз. соғылыс.

    СОСАТЬ

    СТМ: СОРУ сосать (п.мо.sоr, sоru).

    **Каз. сор, сору – сосать; Рус. сосать.

    СОСЕДСм. сидеть.

    СОХА

    ДТС: ÇEKNA вонзать, втыкать: anar torqu iddim tikan çeknәmiş – я посылал ему шелк, а он вонзил в меня шипы (QВN 11012); SОQ всовывать, впихивать, погружать: elig qojqa soq – всунь руку за пазуху (МК ІІІ 142).

    **ДТ чекнә; соқ; Каз. сұқ – воткнуть, сунуть; Рус. (сох)а.

    210

    СОХРАНИТЬ

    ДТС: SAQLA (SAQLAN) сохранять: baliqni jaqşi saqlap sen – ты хорошо сохранил город (ЛОК 233).

    **ДТ сақла, сақлан; Каз. сақта, сақтан; Рус.(сох)ранять, (сохран)ить.

    СОЧИТЬСЯ (просачиваться)

    ДТС:SIZ просачиваться, сочиться: ol majin suv sizdi – из кувшина просачивалась вода (МК ІІІ 182).

    **ДТ сыз; Каз. сыздықтау; Рус. (соч)иться, про(сач)иваться.

    СОЮЗ (связь)

    ДТС:JUŞ скопление: bodun juş boldi – народ был в скоплении (т.е. теснился) (МК ІІІ 4); СТМ: УJ, УJИЛДИН связь, соединение (Эвенк.).

    **ДТ йуш; Каз. ұйы, ұйыс, жүз, ұйылу; ұйым – объединение; Рус. с(оюз), с(вязь).

    СПАСАТЬ (спасатель)

    ДТС: ВАSUТ покровитель, защитник (МК 17811).

    **ДТ басұт; Рус. спасут, спасать; (защит)а.

    СПАТЬ

    ДТС: JАТ лежать, ложиться: tünün jatmadi – не лежал ночью

    (QВН 127).

    **ДТ йат; Каз. жат; Рус. спать.

    СПЕЛЫЙ

    ДТС: BIŞ вариться, свариться; BIŞIY вареный (о пище): bişiү aş – вареная пища (МК І 372).

    **ДТ быш, бышығ; Каз. піс, піскен – спелый; Рус. печь, (печ)еный; от метат. (сп)елый.

    СПЕШИТЬ

    ДТС: ŞAŞ спешить, суетиться (ЛОК 321); ŞAŞIL смущаться, замешательство (Suv 127).

    **ДТ шаш, шашыл; Каз. сас, састы; Рус. (спеш)ить.

    СПИЧКА

    ДТС: ÇІВІQ прут, тонкая гибкая ветвь (МК 9112).

    **ДТ чыбық; Каз. шыбық, шырпы; от метат. Рус. (спичк)а.

    211

    СПОКОЙНО

    ДТС: ŞÜK спокойно, тихо: şük tur – успокойся! (МК І 335).

    **ДТ шүк; Каз. тек (тұр). Рус.(спок)ойно, (тих)о.

    СПОСОБ (способный)

    ДТС: OSUY способ, манера, характер: bu is osuүi muntaү – характер этого дела вот такой (МК І 64).

    **ДТ осұғ; Рус. сп(особ), способный.

    СПРОС (спрашивать, справка)

    ДТС: SOR, SORUL спросить: jemә küşi sorulmiş – о его славе вновь спросили (Man І 2628).

    **ДТ сор, (сор)ыл; Каз. сұра, сұрас; Рус. спрос, спрашивать, справиться, справка, справочник, просьба, попрошайка, и др.

    СТМ: СУРА спросить (п.мо.): sur;монг. сура; Як. соруи — поручить, заказать.

    СПУСК

    ДТС: TÜŞ падать, вниз, слезать: er attin tüşdi – мужчина слeз с лошади (МК ІІ 13).

    **ДТ түш; Каз.түс; Рус. (спус)к, (спус)(тись).

    СРАТЬ (сри)

    ДТС: SIRI испражняться (о собаке) (МК ІІІ 262); ОSUR пускать кишечные ветры, газы: bu er ol osurүan – этот мужчина пускает ветры (МК І 156).

    **ДТ сірі; осур; Каз. сары, сару; осыр; Рус. сри, срать.

    СТАКАН (стекло)

    СТМ: УСИ (ус) узда, вожжи, ремень (Эвен.): усиву –связывать; усилэн – оцепленный; женатый.

    **Каз. ұста, ұстаған – держать; то(стақан) – посуда, кубок; Рус. узда, взн(узда)ть (держать); стакан; Гот. stікіs – держать.

    (стек)ло.

    СТАДО

    ДТС: TAY стадо: kedik taүi birlә tirliglik qilaji – пусть я буду жить

    среди диких зверей (QBК 3897).

    **ДТ тағ; Каз. тағы; Рус. с(тадо);

    212

    *СТМ: ҺАДА (әда) стадо (Эвенк.).

    **Каз. айда – погонять; айдамақ; Рус. ст(адо), айда! г(айду)к, г(айдамак). АБДУ скот (Эвенк.);Сол.аду – табун; п.мо.аbuүun табун, стадо.

    СТАН (осанка, член)

    ДТС: SIN стан,тело, туловище (МК ІІІ 138); bes kөzünür etüz sinlari sөңük siңir tamar et teri – пять членов видимого тела: кости, жилы, сосуды, мясо, кожа (Маn ІІІ 1813).

    **ДТ сын; Каз. сын, мүсін; Рус. стан, о(сан)ка, стан, член..

    СТАН (остановиться)

    ДТС: ТIN остановиться, прекращаться: jiүla tinma – плач, не переставай (QBK 33812); tin – остановись! (замолчи!) (МК ІІ 28).

    **ДТтын; Каз.тын, тыным, тыныс; Рус. ос(тан)овка, ос(тан)ки, с(тан), с(тан)ция, с(тан)овление, и др.

    СТАРШИЙ

    ДТС: ÜSTAR, ÜSTÜN возвышаться, превосходить; верхний, старший (МК І 221).

    **ДТ үстүн, үстәр; Рус. (стар)ший; Каз. үстем, үстіңгі.

    СТАРЫЙ (старик)

    ДТС: QARI старый: qari өküz balduqa qorqmas – старый вол топора не боится (МК ІІІ 421).

    **ДТ қары; Каз. кәрі, қарт; Рус.с(тарый).

    СТАРУХА

    ДТС: QURTYA (qart) старуха: tәңrilig qurtүa jurtta qalmis – умирающая старуха осталась в кочевье (ТhS II18).

    **ДТ құртға; Каз. қарт; Құртқа; Рус.с(таруха.

    СТЕГАННОЕ

    ДТС: JORGANÇU стеганное одеало: er jorgançu sarlandi – мужчина завернулся в стеганное одеало (МК ІІ 246).

    **ДТ йорганчу; Каз. сырған, сырмақ; Рус. (стеган)ный.(См. сермяга).

    СТЕЖКА

    ДТС: TEFÇIT шить мелкими стежками (МК ІІ 329).

    **ДТ тефчіт; Каз. тік; Рус. с(тег)ать. (См. ткать; шить)..

    213

    СТЕНА

    ДТС: ÇIT стена: çit anta toqitdim – там я велел возвести стену (МЧ В4).

    **ДТ чыт; Рус. (ст)ена,(ст)роить — (чіт+тұр)оить.

    *СТМ: СИТКИ стенка (Эвнек.).

    СТЕПЬ

    ДТС:ТЕРІZ солончаковая местность (МК ІІ 208).

    **ДТ тепі)з; от переноса «з» вперед Рус.с(тепь); Каз. теп-тегіс – равнина.

    СТЕРЕТЬ (стерт)

    ДТС: SÜRT, SÜRTÜL втирать, тереться: terika jaү sürtüldi – жир был втерт в кожу (МК ІІ 231).

    **ДТ сүрт, сүртүл; Каз. сүрт, сүртіл; Рус. стерт, стереть, (стерил)изовать?, вы(тират)ь.

    СТИМУЛ

    ДТС:ÜSТӘ увеличивать, умножать (QBN 212); ÜSТӘК излишек, добавка: men ustәk berdim – я дал лишнее (МК І 120).

    **ДТ үстә, үстәк; Каз. (үстеу), үстеме; Рус. стиму)л; р(остов)щик.

    СТИРАТЬ

    ДТС: JOТТUR побуд. от joj-: bitig jotturdum – я велел стереть надпись (МК ІІІ 94).

    **ДТ йоттұр; Каз. жойдыр, жудыр,(Жушы хан); Рус. (стир)ать. (Ср. стереть).

    СТИСНУТЬ

    ДТС: SIQIS стеснение(МК І 368).

    **ДТ сықыш; Каз. сығыс, сығылыс; Рус. (стис)нуть, (стес)нение.

    СТИХ

    ДТС: ÇІQ выходть, оставлять пределы (чего-л): er evdin çiqti – мужчина вышел из дому (МК 2731).

    **ДТ чық; Каз. шық; шығару, шығарма – сочинение, творение; Рус. стих.

    СТЛАТЬ (постель)

    СТМ: ТІЛГӘ стлать, постилать (Як.): тәjлах – шкура (оленя) для подстилки.

    **Каз. тулақ – шкура; Рус. с(тла)ть, пос(тель).

    214

    СТОЙ!

    ДТС: TID, TIJ удерживать, задерживать: kün aj jaruqin tidа qatiүlanur – они старались задержать свет дуны и солнца (TT I27).

    **ДТ тыд, тый; Каз. тый, тыйыл; Рус. с(той)! стоял, стоять, стойбище, ставить, поставить,

    СТОЛБ (столп)

    СТМ: ТУЛГА таган, столб (п.мо.); ДУЛГА жилище (Эвенк.),дуңга – подпорка; п.мо.tul опираться на что-л; tulүa(n) подпорка, столб.

    **Каз. (діңге)к – подпорка, столб; тұлға – личность, опора (в обществе); Рус. с(тол)б, с(тол)п, с(тол), с(тул), с(толь)ный, с(тол)ица, стойка, и др.

    СТОРОЖ (стража)

    ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55);

    **ДТ тұр; Каз. тұр, тұрыс – стоять; тору – сторожить, Рус. с(торо)ж).

    *ДТС: TURҮАQ сторож, страж (QBK 1395).

    СТОРОНА (посторонний, странник, страна)

    ДТС: TAŞQARUN снаружи, в стороне (ЛОК 336).

    **ДТ та(шқарун); Каз. тысқары, сыртқары; Рус. (сторон)а, странник, по(сторон)ний, (стран)а.

    СТМ: ТӨРА в стороне (Эвенк.)<Як.: туорат – сворачивать в сторону.

    СТРАДАТЬ

    ДТС: TАR узкий, тесный: tar jol – узкая дорога (ТТ VI275); TARIN гневаться, сердиться: ig aүriүta jek içkәk tarinsar – если во время болезни разгневаются демоны (ТТ І208).

    **ДТ тар, тарын; Каз. тарыл; (тар)ығу, торығу – страдать; Рус. с(тра)дать, страдание.

    СТРАХ

    ДТС: QORQ, QORQINÇ страх, боязнь: bu qorqinç üçün bilga dünja qodup – из-за этого страха он покинул просвещенный мир (QBN 44010); ÜRK, ÜRKÜNÇ пугаться, страшиться, страх, поника: ürkünç bolup ürküldi – поднялась паника (МК І 250).

    **ДТ (қорқ), үрк; Каз. қорық, үрік; Рус. страх.

    СТМ: СҮРДӘХ страх (Як.); **Каз. (сүрг)ін; Рус. страх.

    215

    СТРЕЛА (стрелок, стрелять, стрелец)

    ДТС: ÜSTIR побуд. от üs-: ol oq üstürdi – он заставил просверлить

    отверстие в стреле (МК І 222); ДТС: UÇUR побуд. от uç-заставлять летать, пускать в полет: ol qus uçurdi – он пустил птицу летать

    (МК І 176).

    **ДТ үштір; ұчұр;Каз. үшкір; ұшыр; Рус. (остр)ие, острый, (стр)ела. (стр)емление (стр)емительно.

    СТРЕМЯНКА

    ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55); TURМАQ стояние, пребывание (Suv 22320).

    **ДТ тұрмақ; Каз. тұрмақ, тұрамын; Рус. с(тремян)ка.

    СТРИЧЬ

    ДТС: QIRQ, QIRQIŞ стричь: ol qojun qirqdi – он остриг овцу (МК ІІІ 422).

    **ДТ қырқ, қырқыш; Каз. қырқ, қырқыс; Рус. стриг, ос(тричь).

    СТМ: КИРГА стрич (п.мо.): кіrүа; Як. кырг — стрич, обстригать.

    СТРОГАТЬ

    СТМ: ЖОРҒУ строгать (п.мо.жor).

    **Каз. сүргі – строгать; Рус. (строга). (Каз. жон – сторогать; от метат. Рус. «нож»).

    СТРОГОСТЬ(строгий)

    СТМ: СУОС (суста) строгость (Як.).

    **Каз. сұс, сұсты – строгий; Рус. строгость, строгий.

    СТРОЙКА (строить)

    ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55); TURАҮ убежище, логово (МК І 373).

    **ДТ тұр, тұрағ; Каз.тұр, тұрақ, тұру; Рус. с(тро)ить, с(тро)йка, с(тро)й.

    СТУЖА

    ДТС: ÜSI, ÜSÜT мерзнуть, цепенеть, озябнуть(МК ІІ 137).

    **ДТ үші, үшүт;Каз. үсі, үсіт, ү(сіту); Рус. остыть, (сту)жа, (сту)деный, (осту)дить, (оце)пенеть.

    216

    СТУК (стучать)

    ДТС: TOQI, TOQIN ударять, стучать: er tamqa toqindi – мужчина стукнулся об стенку (МК II 147); 2.qiliç toqindi – меч ковали

    (МК ІІ 147); TIQILA стучать, ударяться (МК ІІІ 326).

    **ДТ тоқы, тоқыла; Каз. тоқ-тоқ, тоқыл, тықыл; Рус. тук-тук, с(тук); стучать..

    СТУПНЯ (стопа)

    ДТС: ТÜР низ, дно, основание, подножие:etil suvi aqa turur/ qaja tüpi qaqa turur – воды Етиля все текут, о подножия скал все плещут (МК І 73).

    **ДТ түп; Каз. түп, түбі, түбіне; (таба)н; Рус. с(туп)ня, стопа, ступать, наступать, ступеньки, степень.

    СТЫД

    ДТС: UBUT, UJAD стыд: ariү ubuti jeg– стыд благопристойных (чистых) хорош (Тон37).

    **ДТ ұбұт, ұйад; Рус. стыд; Каз.ұят.

    *ДТС: UVUTLUY стыдливый: uvutluү kisi – застенчивый человек (МК І 146).

    **ДТ ұв(ұтлұғ); Рус. ст(ыдлив)ый; Каз. ұяттық.

    СТЫК

    ДТС: TIQ, TIQIL затыкать, заталкивать, набивать: ol qapqa un tiqdi – он набил муку в мешок (МК ІІ 16).

    **ДТ тық, тықыл; Каз. тық, тығыл; Рус. за(тык)ать, с(тык), впри(тык);

    *ДТС: TIK втыкать, водружать: başlaju qirqiz qaүaniү balbal tikdim – вначале я поставил балбал кыргызскому кагану (КТ б25).

    **ДТ тік; Каз.тік; Рус.в(тык)ать.

    СТЯГ (шток)

    ДТС: ТUY знамя, бунчук: кün tuү bolүil – солнце станет знаменем (ЛОК 122).

    **ДТ тұғ, туғ; Рус. с(тяг), ш(ток); Каз. ту.

    СУДНО

    ДТС: SUB вода (МЧ2).

    **ДТ суб; Каз. су; Рус.(су)дно.

    217

    СУДОРОГА

    СТМ: ДЭРБЭ трясти (п.мо.derbe).

    **Каз. тербет – качать; Рус. дергать, су(дорога).

    СУДИТЬ (обсудить)

    СТМ: СИЛЭЛ осуждать (Як.): сі, сү — осуждение; сілә, сүлә – осуждать, уничтожать.

    **Каз. сіле (қарғап-сілеу); Рус. судить, обсудить, суд, судья. (Ср. обсуждать, суждение).

    СУЖДЕНИЕ (рассуждать)

    ДТС: SӨZ слово, речь:sөz tіz – нанизывать слова (МК ІІ 9).

    **ДТ сөз; Каз. сөз; Рус. сказ, (суж)дение, рас(суж)дать, и др.

    СУЖЕНЫЙ

    ДТС: SEVUG, SEVUGLUK любовь: sevüglük nişani negü ermiş aj – скажи, каковы признаки любви? (QBN 1455).

    **ДТ севуг, севүглүк; Каз. сүйікті, (сүй)іктілік; Рус. (суж)еный.

    СУКА

    ДТС: QANÇIQ сука (собака) (МК І 475).

    *SОQLUQ жадность, алчность (МК І 471).

    **ДТ қан(чық); соқлық; Каз.қан(шық); (сұқ)тық, сұғанақ?; Рус. сука.

    СУМРАК (мрак)

    ДТС: ІМІR предрассветные сумерки (МК І 94); ІҢІR рассвет, предрассветные сумерки: üç jegirmika iңirtә kөrünür – покажется в тринадцатый день на рассвете (ТТ VII 132);

    **ДТ іңір, імір; Каз. іңір, ымырт – сумерки; Рус. сумрак, сумрачный, смеркаться, мрак, мрачный.

    СУНДУК

    ДТС:SANDUY сундук (Юг С288).

    **ДТ сандұғ; Каз. сандық; Рус. сундук.

    СУНУТЬ

    ДТС: SUN, USIN, SUNUL протягивать, ощупывать руками

    (МК ІІ 28).

    **ДТ сун, ұсұн, сұнұл; Каз. ұсын, ұсыныл; Рус. сунул, сунуть.

    218

    СУНУТЬСЯ (заглядывать)

    СТМ: СИҒИН подсмотреть, высунуться (Эвенк.); п.мо. sіүа смотреть, заглядывать.

    **Каз. сығалау; Рус.(загля)дывать, вы(сун)уться?

    СУПРУГ

    ДТС: BIRIK соединяться, объединяться: iki kөңül birikdi – два сердца соединились (ТТ І136).

    **ДТ бірік; Каз. бірік, бірігу, біріктір – соединять, объединять;

    Рус. су(пруг), супруга, супруги. (См. брак).

    СУРГУЧ

    ДТС: SURQAÇ лак, смола для оброботки рукояток холодного оружия (МК І 454).

    **ДТ сұрқач; Рус. сургуч.

    СУРОВЫЙ См. посереть (бозару, сұрлану).

    СУРОК

    ДТС: SOҮUR сурок (МК І 363). СТМ:СОРИҚУ сурок (Ма.).

    **ДТ соғур; Каз. суыр; Рус. сурок. (Суриков, Суворов).

    СУРТЮГ

    ДТС: SÜRTÜK натертый (МК І 477).

    **ДТ сүртүк; Рус. суртюг; Каз. сүртік, сүрілген.

    СУТЬ

    ДТС: ŞÜT происхождение, природа, натура (МК ІІІ 120).

    **ДТ шүт; Рус. суть. СТМ: (ҺОТ)ИВУН суть (речи) (Эвенк.).

    СУФЛЕР

    ДТС: SӨVLAN, SUFSA, ŞUVŞAT шептать, нашептывать (МК ІІІ 278, III 286).

    **ДТ сөвлән, суфса; Каз. (сыб)ырлау; үпту-сүптеу – уговаривать; Рус. (шеп)тать, на(шеп)тывать; (суфле)р.

    СУХАРЬ

    СТМ: ШУХУРИ шелуха (сухая) (Ма.;ҺИҒИТ, ҺУШИТ греться, сушить (Эвенк.).

    219

    ДТС: QURІ, QURUҮ сохнуть, высыхать (МК ІІІ 263).

    **ДТ қуры, қуруғ; Каз. (қур)а, қураған; Рус. су(хар), сухой, сушить (См. курага).

    *ДТС: SUSIZ без воды (ТһS ІІ69).

    СУЩНОСТЬ (существо)

    ДТС: ӨZ сущность: munsuz өzüңüzün – беспечную сущность

    (Man І 1116).

    **ДТ өз; Каз. озмыш, жазмыш; Рус. с(ущность, существо, существовать.

    СХВАТИТЬ

    ДТС: QAP хватать: qapmis – схватил (ThS II68). QAPIL быть захваченным.

    **ДТ қап; Каз. қап; Рус.с(хват)ить, хват)ка, (хап)уга.

    СЧАСТЬЕ

    ДТС: SAÇТUR побуд. от saç -: ol maңa jarmaq saçturdi – он приказал мне разбрасывать деньги (МК ІІ 183).

    **ДТ сач, сачтур; Каз. шаш, шашу, шашты; Рус. (счас)тье, (счастли)вый.

    СЪЕДАТЬ (еда)

    ДТС:JЕ есть (кушать): er as jedi – мужчина ел пищу (МК ІІІ 67); JЕDI ел, съел;

    **ДТ йе, йеді; Каз. же, жеді; Рус. еда, съедать, съел.

    СЪЕЗД (езда)

    ДТС: JЕZА обходить, осматривать (МК ІІІ 88); КЕZ ходить, бродить, странствовать: ol jerig kezdi – он обошел землю (МК ІІ 10).

    **ДТ йеза, кез; Каз. кез; Рус. езда, ездить,съездить, съезд, разъезд.

    СЫЛКА (посылка, посылать) См. посол.

    СЫПАТЬ

    ДТС: EK сып, сыпать, сеять: negu jerka eksә jana ol orur – что посеет в землю, то и пожнет (QBH 5715).

    **ДТек; Каз. ек, сеп, себу; Рус. сып, сыпать, сеять.

    СТМ: СЭПКЭДУ рассыпаться (о толпе) (Орок.).

    220

    **Каз. себілу, (сейі)лу – рас(сеи)ваться; Рус. (сып)аться, рас(сеился).

    СЫРОЙ (недоваренный)

    ДТС: SÜLLÜG сырое:süllüg et – недоваренное мясо (МК ІІІ 134).

    СТМ: СУРГУJ сырой (Эвенк.);< монг.шүүрхий – недоваренный.

    **ДТ сүллүг; Рус. сырой; Каз. шикі.

    СЫРОСТЬ (влажный)

    ДТС: ÇI 1.роса (МК 53517); 2. сырой, влажный: çi jer – сырая земля (МК 53517).

    **ДТ чы; Каз. шық, сыз; (шірі)к; Рус. (сыро)е, сырость, (рос)а.

    СЫТЫЙ

    СТМ: СИТ край чего-л (Як.): сіт – достигнуть, оканчиваться.

    **Каз. шет, шеті; жет, жету, жетер! Рус. сыт, сытый.

    СФЕРА

    ДТС: SÜR жить, влачить, тянуть: aja үam qatiүsiz surur umүuçi –

    о (ты), надеющийся прожить без печали и трудностей (Юг А211).

    **ДТ сүр; Каз. сүр, өмір сүру; Рус. сфер)а.

    Т

    ТАБАК

    СТМ: ДАМГА табак (Нег.); п.мо.tamaki(n) табак.

    **Каз. (темек)і – табак; Рус. табак.

    ТАБОР (толпа)

    ДТС: TOJ народ, толпа (МК ІІІ 447); TOPLA собирать (Тон13).

    **ДТ той, топла; Каз.топ, тобыр – толпа;Рус. толпа,.табор.

    ТАБУРЕТКА

    СТМ: ДАЛБА полка (Эвенк.); п.мо.talbiүur полка; Бур. табюур – подставка, столик.

    **Як.далбур – полка; Рус. (табур)етка.

    221

    ТАВОЛГА

    ДТС: TABILQU таволга, спирея (ТһS ІІ48).

    *СТМ: БОЛОКО таволга (Эвенк.).

    **ДТ табылқу; Каз. тобылғы; Рус. таволга.

    ТАВРО

    СТМ: ТАБ заклепка, металлическая бляха (п.мо.tab); Бур. табла – клепать.

    **Каз. тапта, табы; Рус. тавро.

    ТАГАН

    СТМ: ГУВАҚАН таган (на трех ножках) (Ма.); ТАҒАН тренога (Як.).

    **Каз. бақан, таған; Рус. таган.

    ТАЙГА

    СТМ: ТЕҒАН таежный житель (Урм.); Як.тыа- тайга.

    **Каз. (тоға)й; Рус. тайга.

    ТАЙНА

    ДТС: ТІJІNDІ запрещенный, запретный (МК І 449).

    **ДТ тый, тыйын, тыйынды; Каз. тый, тыйын, тыйым; Рус. тайна, тайно.

    ТАК

    ДТС: ТЕК только, так просто (МК І 334).

    **ДТ тек; Каз. тек, текке; Рус. (тольк)о, так.

    ТАКОЙ (таким, также)

    ДТС:ANTAҮ(ANDAҮ) так; такой, таким образом: ol mana andaү tedi – он сказал мнe так (MKIII 247); negu teg qilinsa andaү qilin – как поступает он, таким же обазом поступай и ты (QBN 3096).

    **ДТ ан(тағ); Рус. так, такой, таким.

    СТМ: JАKИ так, таким образом (Эвенк.).

    ТАКТ

    СТМ: ТАКТИКА токовать (о глухаре) (Эвенк.).

    **Каз. тоқылдақ; Рус. токовать (о глухаре), такт (музыкальный); тактично, тактика.

    222

    ТАЛАНТ (талантливый)

    СТМ: ДАВЛАЛАН талантливый певец (Эвенк.); п.мо.daүula петь; daүulaсі(n) певец.

    **Каз. күйле, дауыс – голос (даулас); Рус. талант, голос.

    ТАЛЬНИК

    ДТС: TAL ива, тальник (ЛОК 42); СТМ: ЖАТАЛА ива (Ульч.); Як.талах – тальник.

    **ДТ тал; Каз. тал; Рус. (тал)ьник.

    ТАЛЫЗ

    ДТС: TALIZ корень талыза (Rach ІІ 15). **ДТ талыз;Рус.талыз.

    ТАМБУР См. амбар, веранда.

    ТАМГА

    ДТС: ТАМҮА (таможня) печать, отпечаток, знак: beg tamүasi elginda – печать правителя в твоих руках (ТТ І129); ТАМҮАÇI хранитель печати: türgәş qaүanda maүaraç tamүaçi oүuz dilgә tamүaçi kelti – от тюргешского кагана пришли хранитель печати Магарач и хранитель печати Огуз-Бильге (КТ б53).

    СТМ: ТАМАҒА метка, тавро (п.мо.); др. тюрк. tamүа печать.

    **Каз. таңба; Рус. тамга, таможня, тавро.

    ТАПЧАН

    ДТС: ТАРÇAN подставка на трех ножках (МК І 435). СТМ: ТАПЧАН трон (ср. мо.);

    **ДТ тапчан; Рус.тапчан.

    ТАРАНИТЬ

    СТМ: ЧИТАРАН натянуть (ремень, веревку) (Эвенк.).

    **Каз. тарт –тянуть; Рус. таранить.

    ТАРЕЛКА

    СТМ: ДАВJКА тарелка (Эвенк.); п.мо.tabaү тарелка.

    **Каз. аяқ, табақ – тарелка; Рус. тарелка.

    ТАСКАТЬ (тащи, тачка, тачанка)

    ДТС: TAŞU таскать, носить (МК ІІІ 266). СТМ: ТАСАҒАС груз (Як.).

    223

    **ДТ ташу; Каз. тасы, тасу; Рус.(тас)кать, тащи, б(агаж), (носи)ть, тяжесть.

    ТАСОВАТЬ (карты)

    СТМ: САСА тасовать (карты) (Ма.); Чж. sәһ-sәһ упорядочивать.

    **Каз. жаса – делать, упорядочивать; Рус. (тасо)вать.

    ТВАРЬ

    ДТС: ТЕВRӘТ 1. двигат, шевелить (МК ІІ 329); ТЕВRӘNUR живое существо, тварь (QBK 2992).

    **ДТ тебрәт, тебренур; Каз. тербет, тебірент, тербелер (қозғалар); Рус. теребить, трогать, тварь.

    ТВЕРДЫЙ (гордый)

    СТМ: ГУР твердый (Эвенк.); п.мо.үordui быть твердым.

    **Каз.өрлік – г(ор)дый;Рус. т(вердый), гордый.

    ТВОРИТЬ (творчество)

    ДТС: ТӨRÜT, ТӨRІ создавать, творить: qamuү sen tөrәttiң – всё сотворил Ты (QBH 114).

    **ДТ төрүт; Рус. творить, творчество, творительный.

    ТВОРОГ

    ДТС: TURUQ запекаться (о крови), свертываться: qan turuqti – кровь запеклась (МК ІІ 115).

    **ДТ тұрұқ;Рус. творог.

    СТМ: ТАРАҒ творог (п.мо. taraү);

    ТЕЗКА

    ДТС: ADAŞ друг, приятель, товарищ (МК 4212).

    **ДТ адаш; Каз. а(даш), (дос); Рус. (тез)ка.

    ТЕКУЧИЙ (тек, стек, поток)

    ДТС: ТӨК лить: oүlan suv tөkdi – мальчик пролил воду (МК ІІ 19).

    **ДТ төк; Каз.төк, төгіл; Рус. с(тек), течь, (тек)учий, потек, потоп, по(текл)и, лить, течь.

    ТЕЛЕГА (тележка)

    ДТС: TILGӘN колесо: qaңli tilgәni teg – подобно колесу телеги (Suv 13320);

    224

    СТМ: ТЭРГЭ телега (Эвенк.); п.мо.tеrgе(n) телега.

    **ДТ (тілгә)н; Рус. телега.

    ТЕЛЕНОК (телиться)

    ДТС: TADUN, TAJUN годовалый теленок (МК ІІІ 171).

    **ДТ тадұн, тайұн; Рус. (телен)ок; Каз. тай, (тайын)ша?

    *СТМ: ДУЛАҢ телиться (Эвенк.(Учр.). ТУҒУЛ теленок (п.мо.): tuүullа телиться; монг.үнэ – корова.

    **Каз. туыл; төл; төл+үне – теленок; Рус. (тел)иться, (тел+ено)к. (букв. корова телилася)

    ТЕЛО (туловище, туша, тельняжка) См. человек.

    ТЕМНО (тень, темень, тьма)

    ДТС: ТÜN ночь: tün udusiqim kelmәdi – ночью не приходил мой сон (Тон12); TÜNӘK темница, тюрьма (МК І 408): tünәk ol bu dunja isi-oq jilan – этот мир – темница, сущность его – (что) змея (QBN 3895)

    **ДТ түн; Каз. түн, түнек; Рус. тень, темень, темно, темница, тьма, тюрьма.

    ТЕМЯ

    ДТС: ТӨPÜ темя, макушка (Uig I 4313);

    СТМ: ТУМАХА (тэмугэ) темя (Уд.); ДУВЭ конец, вершина (Эвен.); Ма.дубэ кончаться; умирать; Як.төбө – вершина, макушка, голова.

    **ДТ төпү; Каз. төбе; тымақ; Рус. те(мя), (ма)кушка, отдать дубы (скончаться).

    ТЕПЛО (теплый)

    ДТС: JILITU побуд. от jilit-: er suviү jilitti – мужчина согрел воду (МК ІІ 317).

    **ДТ йылыт; Каз. жылы, жып-жылы – тепло; Рус. тепло, теплый.

    *СТМ: JЭПУ (жэпу) теплый (Эвенк.); Чж. tu-lu-wenтеплый;

    ТЕРЕБИТЬ

    ДТС: ТЕВRӘТ двигат, шевелить (МК ІІ 329); 2. трясти, дрожать, содрогаться (МК ІІ 360);

    СТМ:ДЭРГИ вздрогнуть (Эвенк.); п.мо.: derbe трясти.

    **ДТ тебрәт; Каз. тербе, тербеліс – качать; Рус. теребить, (тряс)ти, трепетать (от страха). См. тварь.

    225

    ТЕРЕТЬ (втирать, натирать)

    ДТС: TÜRT натирать, втирать, намазывать: kөңә jaү türtti – он втирал жир в кожу (МК ІІ 229).

    **ДТ түрт; Каз. сүрт; Рус. тереть, на(тират)ь, в(тират)ь.

    ТЕРЕМЬ См. хором.

    ТЕРНАК

    ДТС: TIRJAQ тернак, опиум(QBN 8812). **ДТ тырйақ; Рус.тернак.

    ТЕРПЕТЬ (сдерживать, держать)

    ДТС: SER терпеть (МК ІІ 7); SERІМLІG терпеливый, сдержанный (QBН 5416).

    **ДТ сер, серімліг; Рус. (тер)петь, (сдер)жанный, у(дер)живать.

    ТЕРПУГ

    ДТС: ТӨRPIG терпуг, напильник (МК І 476). **ДТ төрпіг; Рус. терпуг.

    ТЕСАК

    ДТС: TEŞÜK дыра:tesük suvda belgürәr – дыра обнаруживается в воде (МК ІІІ 387).

    **ДТ тешүк; Каз.тесік; Рус. тесак (инстр.)

    ТЕСНЫЙ (тесно, стесняться)

    ДТС: QIŞ сжимать, стискивать (МК ІІ 11); QIŞІL теснина, ущелье (Suv 38210).

    **ДТ қыш; Каз.қыс, қысыл; Рус. (тес)но, с(тис)нуть, (тес)нина, с(тес)няться.

    СТМ: (ТУС)ЭХЭ мыс, узкий проход (Нег.).

    ТЕСЬМА

    СТМ: ТАСМА тесьма (Ма.); ср.мо. tasma ремень.

    **Каз. таспа; Рус. тесьма.

    ТЕТИВА

    ДТС: TЕТRÜ обратно, в обратную сторону: qali tetrü jetsә burunduq vәzir/ qamuү tetrü boldi – когда визирь тянет поводок в обратную сторону,/ все идет кувырком (букв. наоборот) (QBK 31810).

    **ДТ тетру; Каз. теріс; Рус. тетива.

    226

    TЕТРАДЬ

    ДТС: TЕ говорит, сказать: bu oүul ne ter – что говорит этот мальчик (MK I 74); TETÜR от te-: ol andaү tetürdi – он заставлял говорить так (MK III 186).

    **ДТ те, тетүр; Каз. де, деді, дегіз; деп, дер; дәптер – тетрадь; Рус. тетрадь.

    ТЕТЯ

    СМТ: ТЕТЕ бабка по оцу или матери (Сол.).

    **Каз. тәте – тетя; Рус. тетя.

    ТЕЧЬ

    ДТС: TEŞ, TEŞÜK дыра:tesük suvda belgürәr – дыра обнаруживается в воде (МК ІІІ 387).

    **ДТ тешүк; Каз. тес; тесік дыра; Рус. течь, у(теч)ка, тесак (инстр.). (Ср. текучий, стек, поток, и др).

    ТИРАЖ

    ДТС: TARAŞLА рассеивать, разогнать (МК ІІІ 332).

    СТМ:ТАРА расходиться (п.мо.).

    **ДТ тара, тарашла; Каз. тара, тарат; таралымы, тарасы – тираж (газеты, книги); Рус. распрос(тра)нять, тираж; (тра)нжировать.

    ТИХО

    ДТС: TIKІSIZ беззвучный, — о (Suv 48418).

    **ДТ (тікі)сіз; Каз.(тықы)рсыз; Рус. тихо, тихий, затих.

    ТИШЕ (утешать)

    ДТС: ІNÇ TІNÇ покой: bodun inçkә tegdi turuq semridi – народ достиг покоя, худые пополнели (QВN 22713).

    **ДТ ынч, тынч; Каз. тыныш, тиыш; Рус. тише, тишина, у(теш)ать.

    ТКАНЬ (ткачь, ткацкий, ткать)

    ДТС: TIK шить (МК ІІІ 25); TIKIŞ совм. от tik -: ol meңә ton tikişti – он со мной шил халат (МК ІІІ 25); ДТС: TOQI ткать: er bөz toqidi – мужчина ткал бязь (МК ІІІ 268).

    **ДТ тік, тікіш; тоқы; Каз. тік, тігіс; тоқы; Рус. ткать, (ткущ)ий, (ткац)кий.

    ТЛЕТЬ (об огне)

    СТМ: ТЭЛЭН (төлөн) пламя (Як.); п.мо.dөlu пламя; гал – огонь.

    **Каз. жалын; Рус. тлеть, (тлен)ье ( об огне).

    227

    ТОВАР (утварь)

    ДТС: ТАР находить, преобретать (QBN 2054); TABAR имущество: türgәş qarluqiү tabarin alip – захватив имущество тюргешей и карлуков (МЧ29); СТМ: ТАВ (тавул) собрать, нажить (Эвенк.); ТАБАР товар (п.мо.); др.тюрк.tabar, tavar товар.

    **ДТ тап, табар, тавар; Каз. тап, табыс – добыча, находить, нажить; Рус. товар, утварь. (См. добыч)а.

    ТОВАРИЩ

    СТМ: ДОҒОР друг (Эвенк.) < Як.доғор – друг, товар)ищ.

    **Рус. (товар)ищ.

    ТОКАРЬ

    ДТС: QIRMAÇI столяр: temürçi etükçi jana qirmaçi (QBN 3215).

    **ДТ (қыр)мачы; Каз. (қыр)машы? Рус. то(карь).

    ТОКОВАТЬ

    СТМ: ТАКТИКА токовать (Эвенк.).

    **Каз. тоқылдақ – глухарь; Рус. токовать (о глухаре).

    ТОЛКАТЬ

    ДТС: TUL толкать: er topiqni ajri bilә tuldi – мужчина толкнул мяч палкой (МК ІІ 22); TALQIT отталкивать: ol jükni talqitti – он столкнул тюк (МК ІІ 339).

    **ДТтул; талқы, талқыт; Каз. түй; толқыт; Рус. от(талки)вать, толкать.

    ТОЛКОВАТЬ (толковый)

    ДТС: TALQI осуждать: өjlәk qaritmisqa bojuү talqimas – для того, кого состарило время, краска непредосудительна (МК ІІ 304).

    **ДТ талқы; Каз. талқы, талқылау – обсуждать; Рус. толковать, толковый.

    ТОЛКУЧКА

    СТМ: ТУҢКЕ толкать (Эвен.); Нан. туңкулэ – закачаться.

    **Каз. толқы, толқыт — закачаться; Рус. толкучка. (Ср. толкать).

    ТОЛМАЧ

    ДТС: TILMAÇI переводчик: uqusqa biligkә bu tilmaçi til – переводчиком разума и знаний является язык (QBN 248).

    228

    СТМ: ТИЛ язык (др.тюрк.): til ; Як.тілбәс – переводчик, толмач;

    **ДТ тіл; Каз. тіл – язык; тілмаш –переводчик; Рус. толмач.

    ТОЛОКНО (толочь)

    ДТС: TALQAN поджаренная мука, толокно (МК ІІ 189).

    СТМ: ТАЛҚАН толокно (п.мо.).

    **ДТ талқан;Каз. талқан; Рус. толокно.

    ТОЛПА

    ДТС:TOPLA собирать (Тон13).

    **ДТ топла; Каз. топ, топта – толпа, собирать; Рус. толпа. (Ср. табор).

    ТОЛСТЫЙ

    ДТС: ТОLІ, ТОLU полностью, полный: tоlu іdіs – полный сосуд (МК ІІІ 232);

    СТМ: ТОЛИ полный (Эвен.); др.тюрк.tоl наполняться; толун көрук – полная луна;

    **ДТ толы, толу; Каз. толы, толысқан – толстый, полный; Рус. толстый.

    ТОМИТЬ (томный, утомленный)

    ДТС: QOM, QOMIT томиться, тосковать: ujik meni qomitti – тоска меня томила (МК ІІ 311);

    *ДТС: ТОМLІТ побуд.от tomlі-: охлаждать; омрачать(QBN 1927).

    **ДТқом, қомыт, томлыт; Рус. томить, у(томить), утомленный; Каз. томсару; тоңу.

    ТОНУТЬ

    СТМ: ДӨН нутро, нижний (Эвенк.); п.мо.dotuүsi внутрь; Орок. дө, дөну – внутри; в глубине;

    ДТС:TUNCUQ задыхаться, с трудом переводить дыхание; погружаться (МК ІІ 227).

    **ДТ тұн, тұнчұқ; Каз. (тұн)шық; Рус. (тон)уть, утонуть. (См. дно).

    ТОПИТЬ (утопить)

    ДТС: ТÜР низ, дно, основание, подножие: etil suvi aqa turur/ qaja tupi qaqa turur – воды Етиля все текут, о подножия скал все плещут (МК І 73).

    **ДТ түп; Каз. түп, түбі, табан; Рус. у(топ)ить, утопленник, топь.

    229

    ТОПТАТЬ

    ДТС: ТЕРІТ побуд. от tep -: saңramig tepitip – заставлю растоптать (Huen322).

    **ДТ тепіт; Каз.теп, тапта, таптат; Рус. топтать.

    ТОП-ТОП (изобр.)

    ДТС: ТАР (tap tap) шлепать (МК ІІІ 145).

    СТМ: ТОП-ТОП (изобр.) топ-топ (Нег.); Нан. топол-топол.

    **Каз. топ-топ; тапыл-тұпыл; Рус. топ-топ, топать, топал.

    ТОРГ (торговать)

    ДТС: TОRQU шелк (І 427); СТМ: ТОРҒО ткань, материя (Як.); п.мо.torүаn атлас, щелк.

    **Каз. торғын; Рус. торг, (торго)вать, торговля, торгаш.

    ТОРМОЗ

    СТМ: ТОРЕЙ тормозить нарту (при спуске) (Эвенк.).

    ДТС: ТІRӘ подпирать:ol qapuү tirәdi – он подпер дверь (МК ІІІ 262); ТURMAQ, TURMIS стояние; пребывание(Suv 22320).

    **ДТ тірә; тұр, тұрмыш; Каз. тұрыс, тірес; Рус. тормоз.

    ТОРОПИТЬ

    СТМ: СОТОРО быстро, скоро (Як.): сотору;

    **Рус. бы(стро), скоро, (торо)пить.

    ДТС: TAVRAQ быстрый (МК І 468).

    **ДТ таврақ; Рус. торопить.

    ТОРЧАТЬ

    ДТС:TURUҮSА желат. от tur-: ol munda turuүsadi – он захотел стоять здесь (МК ІІІ 333).

    *СТМ: ЧОҒЧА 1.куча; 2.торчать.(п.мо.): çoүça; Як.чохчоі – сидеть на корточках.

    **Каз. шоқша, шошай; шөкеле; Рус. куча,торчать.

    ТОСКА (тосковать)

    *СТМ: ТӘСІ терпеть (Як.); п.мо. tes, tesbüri — терпеть;

    ДТС: ТӨZ терпеть, выдержать:er tomluүqa tөzdi – мужчина вытерпел холод (МК ІІІ 182); ТӨZÜN сдержанный, скромный (QBN 209).

    **ДТ төз, төзін; Каз. төз, төзу; тос, тосу; Рус.(тос)ка, тосковать.

    230

    ТОТ (в тот час)

    ДТС: ТАР вмиг, сразу: tәkәbbür libasin kejip tap salin – если ты надел рубашку высокомерия, тотчас сними (Юг А277).

    **ДТ тап;Каз. тап (қазір); Рус. (тот)час;

    ТОЧИТЬ

    ДТС: TIŞӘ точить (МК ІІІ 267).

    **ДТ тішә; Каз. қаша; Рус. точи)ть.

    ТОЧКА

    ДТС: ÇЕКІК точка: çекік çекturdi – он велел расставть точки (в рукописи) (МК 35712).

    **ДТ (чекі)к; Рус. то(чка).

    *ДТС: TЕŞÜК дыра, отверстие: tеşüк suvda belgürәr – дыра обнаруживается в воде (МК ІІІ 387).

    **ДТ тешүк; Каз. тесік; Рус. (точк)а?

    ТОЧНО

    ДТС: TÜZÜN (tөzün) точно: men kisim tөzün kөni bersün – мой человек пусть точно и правильно отдаст (USp 186).

    **ДТ түзүн, төзін; Рус. (точн)о; Каз. түзу?

    ТПРУ! (остановить коня)

    ДТС:TUR, TURU стоять: tili jalүan erdin jiraq tur – стой подальше от обманщика (Юг В123).

    ДТС: TUR стoять: оl munda turuүsaq ol – ему хотелось стоять здесь (МК ІІ 55);

    **ДТ тұр, тұру; Каз. тұр, тұру; Рус. тпру!

    ТРАКТ (трасса, тропа) См. дорога.

    ТРАТА (тратить, терять)

    ДТС: TARA рассеивать: аnің susin taradi – он рассеял его войско (МК ІІІ 260);

    СТМ:ТАРА расходиться (п.мо.);

    **ДТ тара; Каз. тара, тарат, тарқат – тратить, раздават; Рус. трата, тратить, рас(трат)а, терять, тра)нжирить. (См. тираж, дробь).

    ТРЕБОВАТЬ См. теребить.

    231

    ТРЕВОГА

    ДТС:TUR, TURU стоять: tili jalүan erdin jiraq tur – стой подальше от обманщика (Юг В123).

    **ДТ тұр, тұру; Каз. тұр, тұру; тұруға! Рус. (трев)ога!

    ТРЕЗВЫЙ

    ДТС: TIRIG живой: tirigi küң boltaçi erti – живые из вас стали бы рабынями (КТ б49).

    **ДТ тіріг; Каз.тірі – живой; Рус. (тре)звый. (См. з(доро)вый).

    ТРЕПЕТАТЬ (трепет, трель)

    ДТС: TITRӘ, TITRӘŞ дрожать, трепетать (Uig III 1211).

    **ДТ тітрә, тітрәш; Каз. тітіре, дірілде; Рус. (тре)петать, трель, (дрож)ать, трус.

    ТРЕПЫХАТЬ

    ДТС: TALPIN, TALPIR трепыхаться (МК ІІ 173).

    **ДТ талпын, талпыр; Каз.талпын; Рус. (трепых)аться.

    ТРЕСК (хруст)

    ДТС: TIKI звук, шум (ТТ І135); tiki çoүi парн. шум, ссора:tigirtsiz tabirtsiz alqu tiki çoүi iraq – тихая и спокойная, отдаленная от всякого шума (Suv 1666); TIKIR издавать легкий треск, хрустет (МК І 361).

    **ДТ тікі, тікір; Каз.тықыр; Рус. треск, хруст.

    ТРЕЩЕТКА

    СТМ: ТАРЧИ кузнечик (Эвенк.); п.мо.tarçiginaүn трещетка, саранча.

    **Каз. шегіртке; Рус. трещетка, трещать, саранча.

    ТРИ

    ДТС: ТӨRT, ТӨRTINÇ четыре, четвертый (ThS I а1).

    **ДТ төрт, төртінч; Каз. төрт, (төрт)інші; Рус. че(тверть), че(тыре), три, (треть)ий.

    ТРОН

    ДТС: ORUN 1. место. 2.трон, сидение: jeti altunluү taү içintә orun ornaү tutmişlar – в семи золотых горах они держали трон (Suv 50915).

    **ДТорұн; Каз. орын (төр орын); Рус. трон.

    232

    ТРОНУТЬ (трогать)

    ДТС: TÜRT натирать, втирать, намазывать: kөңә jaү türtti – он втирал жир в кожу (МК ІІ 229).

    **ДТ түрт; Каз. түрт – тронуть; Рус. тронуть, трогать.

    *ДТС: UTRUN противиться, наталкиваться, напротив: utrun- oq – напротив же (ТТ VIII І18).

    **ДТ ұ(трун); Рус. (трон)уть?

    ТРОПА (строка, дорога) См. дорога.

    ТРОСТЬ (тростник)

    СТМ: ТИJЭУ(Н) трость, посох (Ороч.).

    ДТС: ТІRӘ подпирать: ol qapuү tirәdi – он подпер дверь (МК ІІІ 262);

    **ДТ тірә;Каз. таяну, тіреуіш; Рус. трость, тростник.

    ТРУБА (трубач)

    СТМ: БУРЭ гармонь (Нан. < мо.); п.мо.burijen труба; мо.бурээ – труба (духовой муз. инструмент).

    **Каз. үр, (үр)ле – дуть; Рус. ур+ба = труба. (См. ураган, буран (үр).

    ТРУДНЫЙ (труд)

    ДТС:TURІ человек с трудным характером (МК ІІІ 220).

    **ДТ тұры; Рус. трудный; Каз. тұрпайы.

    ТРУП

    ДТС: TURUQ худой, истощенный, тощий: turuq buqali semiz buqali – и тощие быки, и жирные быки (Тон5).

    **ДТ тұрұқ; Каз.парн. арық-тұрық – тощий; Рус. труп.

    ТРЯПЬЕ

    ДТС: ӨPRAQ ветхий (МК І 118).

    **ДТ өпра)қ; Рус. тряпье; прах?

    ТРЯСТИСЬ (тряс, трус, дрожь, трель, трепетать)

    ДТС: TITRА, TITRАŞ дрожать, трепетать (Uig III 1211).

    **ДТ тітрә, тітрәш; Рус.тряс, трус, трель, трепетать, дрожь, дрожать, вз(дро)гнуть; Каз.тітіре – дрожать. (См. трепетать, трель).

    233

    ТУГОЙ

    ДТС: TІQ набивать, закладывать: ol qapqa un tiqdi – он набил муку в мешок (МК ІІ 16).

    **ДТ тық, тығыл; Каз. тық, тығу, тығыз; Рус. туго, тугой. (Ср. тужится).

    *ДТС: ТÜG завязать, затягивать (узел): er tügün tügdi – мужчина завязал узел (MK II 20).

    **ДТ түг; Каз. түй, түйіл, түйін; Рус.(туг)о, за(тяг)ивать, тянуть.

    ДТС: TÜGUL, TÜGÜN узел (МК ІІ 124). (См. тюк).

    ТУДА (сюда, куда)

    ДТС: UD, UТ, UDU следовать, вслед: ben seleңә keçә udu joridim –

    я переправился через Селенгу и шел следом (МЧ16).

    **ДТ ұд, ұдұ; Рус. иди, ид(ти), т(уда), с(юда), к(уда); Каз. өт, өту, (үд)ере көшу.

    ТУЖИТЬСЯ (потуги).

    ДТС: ТOY рождаться, возникать, появляться, восходить: toүar qut küni elkә inçlik bolur – взойдет солнце счастья, и на страну снизойдет спокойствие(QBК 31812);

    **ДТ тоғ; Каз. ту – рождаться; Рус. по(туг)и, (ту)житься.

    ТУК-ТУК (стук)

    ДТС: TIQILA стучать, ударяться (МК ІІІ 326).

    **ДТ тықыла; Каз.тықылдат, тоқ-тоқ, тық-тық; Рус. с(тук), стучать, зас(тукал), тук-тук!

    ТУЛОВИЩЕ (тело) См. человек.

    ТУМАН

    ДТС: TUMAN туман:qararip tuman tozdi dunjә tudi – чернея, нависла мгла и закрыла мир (QBK 29817).

    **ДТ тұман; Каз. тұман; Рус. туман.

    СТМ: ТАМНА туманиться (Эвенк.).

    ТУПИК

    ДТС: ТÜР низ, дно, основание, подножие: etil suvi aqa turur/ qaja tupi qaqa turur – воды Етиля все текут, о подножия скал все плещут (МК І 73).

    **ДТ түп; Каз. түп, түбі; топас – тупой; Рус. (туп)ик; тупой.

    234

    ТУСКЛЫЙ

    ДТС: ТÜŞSÜZ бесплодный, никчемный, безрезультатный (TT V B96).

    **ДТ түшсіз; Каз. түссіз – безцветный, тусклый; Рус. тусклый.

    ТУХЛЫЙ

    ДТС: JATUQ брошенный, забытый: jatuq nең – забытая вещь (МК ІІІ 14).

    **ДТ йа(туқ); Каз. жатып қалған; Рус. затхлый, тухлый, протухший, тухнуть.

    ТУЧА

    СТМ: ТУКЧЭ облака, туча (Сол.); Эвенк. туксэди – облачный, пасмурный.

    **Каз. түксию; Рус. туча.

    ТУША

    ДТС: ТӨŞ грудь, грудинка (МК ІІІ 346).

    **ДТ төш; Каз. төсі – грудь, грудинка; Рус. туша.

    ТУШИТЬ

    ДТС: ӨÇ, ӨÇÜR гаснуть, тушить, исчезать: ot jalini өçti – пламя огня погасло (ТТ І124).

    **ДТ өч, өчүр; Каз. өш, өшті; Рус. т(уш)и, (исч)езать). (См. гаснуть, по(гас).

    ТЫКАТЬ

    ДТС: TIK втыкать, водружать: başlaju qirqiz qaүaniү balbal tikdim – вначале я поставил балбал кыргызскому кагану (КТ б25).

    **ДТ тік; Каз.тік, тық; Рус. (тык)ать, в(тык)ать, вер(тик)аль..

    ТЬМА

    СТМ: ТУМАН десять тысяч (Чж.): t`u-man;Уд. туменжиэри – множество ; п.мо.tume(n) тысяча, множество, тьма.

    **Каз. түмен — десять тысяч; мың; Рус. (мн)ого, ть(ма), тьма.

    ТЩАТЕЛЬНО

    ДТС: ТАРІŞ находить; спорить: tirig bolsa jalңuq tilәp tapisuroq – если люди будут живы, они будут искать и найдут друг друга (QBN 24310).

    **ДТ тапыш; Каз. табыс; тәптіштеп іздеу – тщательно искать; Рус. тщательный.

    235

    ТЩЕДУШНЫЙ

    ДТС: KIÇIG малый, маленький: uluүqa kiçigkә açuq tutti juz – он был приветлив и в отношении великих, и в отношении малых

    (QBH 286).

    **ДТ кічік; Каз. кіші – малый; Рус. (тще)душный (малодушный).

    ТЩЕТНО

    ДТС: TЕКІN напрасно, зря (QBК 23216).

    **ДТ текін; Каз. текке; Рус. тщетно.

    ТЮБЕТЕЙКА (головной убор)

    ДТС: ТӨPÜ темя, макушка (Uig I 4313);

    СТМ: ТУМАХА (тэмугэ) темя (Уд.); Як.төбө – вершина, макушка, голова.

    **ДТ төпү; Каз. төбе; Рус. те(мя), (тюбе)тейка.

    ТЮК

    ДТС: TÜG завязать, затягивать (узел): er tügün tügdi – мужчина завязал узел (MK II 20); ДТС: TÜGUL, TÜGÜN узел (МК ІІ 124)..

    **ДТ түг, түгүл, түгүн; Каз.түй, түк, түктеу, түю, түйіл; Рус. тюк, за(тяг)ивать, (туг)о.

    ТЮТЮНЬ

    ДТС: TÜTÜN дым (МК І 400); TÜTӘT дымиться, куриться: ol tütün tütәtti – огонь задымел (МК ІІ 299).

    **ДТ түтүн, түтәт; Каз. түтін, түтет; Укр. тютюнь.

    ТЮФЯК

    ДТС: TӨŞӘK постель (QBN 24111).

    **ДТ төшәк; Каз. төсек; Рус. тюфяк. (См. ТС В.Даль «тюшякъ»).

    ТЯГАТЬСЯ

    ДТС: TIRӘŞ тягаться: utun birlә tirәşma – не тягайся с порочным (МК І 414).

    **ДТ тірәш; Каз. тірес; Рус. (тягатьс)я. (Ср. тянуть (тарт).

    ТЯЖЕСТЬ

    СТМ:ТАСАҒАС груз (Як.).

    **Каз. тасы – таскать; Рус. таскать, б(агаж), тяжесть.

    236

    ТЯНУТЬ

    ДТС: TARІТ тянуть (ЛОК 319); TARТІL растягиваться, быть растянутым (МК ІІ 229).

    **ДТ тарт; Каз. тарт, тартыл; Рус.тянуть, тянул.

    СТМ: ТЭНИ растягивать (п.мо.tenii).

    **Рус. тяни, тянуть.

    У

    УБОГИЙ

    ДТС: JABА дикий: jaba tinliү oүlanlari – детенышы диких живых существ (Suv 6829);

    *JABАQU свалявшаяся шерть:jabаqu bоldі – (волосы) сбились в комок (МК ІІІ 36).

    **ДТ йаба; йабағу; Каз. жабайы; жабағы; Рус. убогий.

    УБЫТЬ

    ДТС: ВÜT кончаться, завершаться: bütәr bir jilta – завершается в одном году (Suv 58918);

    **ДТ бүт; Каз. біт; Рус. у(быт)ь, убывать.

    УВАЖАТЬ

    ДТС: XOЖA (перс.) старый, старик: jigit xoжa bolur jaңi eskirür – юноша становится стариком, новое стареет (Юг В195); (Рашид ад-дин: «На тюркском языке пожилых называют «ходжа», ибо слово ходжа в действительности тюркское, но не персидское или арабское», «Огуз-намэ» 13 стр.).

    СТМ: ЭЖЭН хозяин (монг.); п.мо.ежеn; др.тюрк.әdі, іdі – хозяин.

    **ДТ хожа; Каз. қожа, қожайын; Рус. у(важа)ть, у(важаемый). (См. хозяин).

    УВЫ!

    ДТС: AVA, ava ava – увы! (МҚ І 89).

    СТМ: УВЭJ нет (Эвенк.);< п.мо.ugti нет; ugеіlе обеднеть.

    **ДТ ава; Аз. (аф)сус! Рус. увы!

    УВЕЧИЕ (вывих)

    ДТС: ÇIQ, ÇIQІŞ выходить, оставлять пределы (чего-л): erevdinçiqti – мужчина вышел из дому (МК 2731).

    237

    **ДТ чық; Каз. шық; қолын шығару – вывихнуть руку; Рус. вы(вих), увечие.

    УВЛЕЧЕНИЕ См. дело ( иле).

    УГЛУБЛЕНИЕ (глубокий)

    ДТС: OJ, OJUL яма, углубление: jer ojuldi – в земле было сделано углубление (MK I 268).

    **ДТой, ойұл; Каз. ой, ойылу; Рус. (углу)бление. (См. глубь, глубокий).

    УГОЛ

    ДТС:BÜК угол (МК І 333).

    **ДТ бүк; Каз. бүк, бүгіл – сгибаться; Рус. угол.

    УГОЛЬ

    ДТС: КÜL зола: кül ürküncә kөz ürsә teg – чем дуть на золу, лучше дуть в глаза (МК І 337).

    **ДТ күл; Каз. күл; Рус. у(голь).(См. зола).

    СТМ: ГОЛО І бревно (Эвенк.); голо, гулу – 2. чурка (обгоревшая); Орок. голо – 1 дрова; 2. основные бревна-поленья в костре); Ма. голтон – головешки (обгорелые концы дерева);

    УГОЩАТЬ

    ДТС: AŞAТ побуд. от aşa-: угощать: ol mana aş aşatti – он меня угостил едой (МҚ І 210).

    **ДТ ашат; Каз.асат; Рус. уг(ощать), уг(остить); г(ост)ь?

    УДАЛОЙ (удаль, удача)

    ДТС: QUT, QUTLUY удача, счастливый удел (КТм9).

    **ДТ құт, қ(ұтлұ)ғ; Рус. удалой, удаль, удача; Каз. құт, құтты; талай, талайлы.

    УДАР

    ДТС: BADAR (badar qil) бить кулаком: badar qildi – он бил кулаком (МҚ 1766);

    *UR, URUY бить, удар: ol ani urdi – он его ударил (МК І 333).

    **ДТ бадар; ұр, ұрұғ; Рус. удар, ударить; Каз. ұр. (Ср. рука).

    238

    УДЕЛ

    ДТС: ÜLӘ, ÜLӘТ дели, делить, раздавать (МК І 214); ÜLӘŞ делись (МК І 189).

    **ДТ үлә, үләт, үләш; Каз. (үле)с, б(өлу), бөліс, (үлест)ір; Рус. д(оля), д(ели), д(елит)ь. (См. область).

    УДИВЛЯТЬ (чудо)

    СТМ: АДУЛА удивляться (Як. адыла, одула).

    **ДТ йадчы; Рус. чудо, чудеса, (удивля)ться; Каз. жады, жадыла.(См. ведьма).

    УДЛИНЯТЬ (длина, длинный)

    ДТС: UZUN длинный, долгий: kөzәgü uzun bolsa elig kөjmәs – если кочерга будет длинной, рука не сгорит (МК І 448).

    **ДТ ұзұн, ұдұн; Каз. ұзын; Рус. (удлин)ять, длина, длинный,

    УДОД

    ДТС: ÜBGÜK, ÜВÜР удод (МК І 78); übüp qusniң sөңükin jipar birlә qosup –соединив кости удода с мускусом(TT VII 235).

    **ДТ үбгүк, үбүп; Рус. удод.

    УЖ

    ДТС: AYU яд (MK 579); AYUSUZ неядовитый: jultaqi julaqtaqi suvlar aүusiz ariq – воды, находящиеся в ручьях и ручейках, неядовиты, чисты (ТТ VIII I15).

    **ДТ ағу, ағусыз; Каз. у, усыз; Рус. уж (о змее).

    УЖАС

    СТМ: ЖЭКСЭ (жэкшэ) ужасаться (Ма.).

    *ДТС: ŞAŞ спешить, суетиться (ЛОК 321).

    **1. Каз. шошын, шошыс, шошыну; Рус. у(жас), у(жасн)о, у(жасну)ться.2.

    **ДТ шаш; Каз.сас, сасу; Рус. у(жас.

    УЖИМ

    ДТС: JUМ закрывать, зажмуривать: er kөz jumdi – мужчина закрыл глаза (МК ІІІ 64).

    **ДТ йум; Каз. жұм, жұму; Рус. у(жим), за(жму)ривать, жмет, жмот, сжим.

    СТМ: ЖИМУЙІ сжимать, смыкать ( п.мо.жіmujі).

    239

    УЗДА

    СТМ: УСИ (ус) узда, вожжи, ремень (Эвен.): усиву –связывать; усилэн – оцепленный; женатый.

    **Каз. ұста – держать; Рус. узда, в(ожжи), разн(узда)нный, об(узда)ть.

    УЗДЕЧКО

    ДТС: АҮАZ рот, уста: netar jema elig aүazqa sevüg erür – как же милы руки устам (Маn І 237); АҮІZ 1. рот, (МК 401); aүizta tut постоянно читать, повторять (букв. держать на устах).

    **ДТ ағыз; Каз. ауыз (ауз); езу; а(уызды)қ – (узде)чко; Рус. уста, уздечко.

    УЗЕЛ

    ДТС: JUŞ скопление: bodun juş boldi – народ был в скоплении (т.е. теснился) (МК ІІІ 4);

    **ДТ йуш; Каз. ұйы, ұйыс, ұйыл; Рус. узел, с(вязь), со(юз).

    СТМ: УJ, УJИЛДИН связь, соединение (Эвенк.).

    УЗКИЙ

    ДТС: ӨZӘК узкий проход в горах, ущелье (ТТ В122).

    **ДТ өзәк; Каз. өзек; Рус. (узк)ий, (уще)лье.

    СТМ: Т(УСЭХЭ мыс, узкий проход (Нег.).

    УЗОР

    СТМ: БЭДЭРИ полоса (Ма.); п.мо.beder пятно, крапинка, полоса.

    **Каз. (өр)нек; бед(ер) – уз(ор); Рус. уз(ор).

    УЙМО

    ДТС: JÜD, JÜJ, JÜJMAK нагружать, навьючивать: bu ejgü eji ters jüki jüjmaqin – это хорошо, но совсем иное – взваливание такого груза (QBN 2494).

    **ДТ йүй, йүймәк; Каз. үй, үйеме; Рус. уймо.

    УЙТИ (уходить)

    СТМ: ҺИТИ уйти, двигаться (Эвенк.); Эвен.һит – ехать.

    ДТС: КЕТ уходить: er jerindin ketti – мужчина ушeл со своего места (МК ІІ 296).

    **Каз. кет, кетті – уйти; Рус. уйти, е(хать).

    240

    УКЛАДЫВАТЬ

    СТМ: ҺУКЛЭ (һуклэжэк) лежать, укладываться (спать) (Эвенк.); Нан. фукулэ – укладывать, класть.

    **Каз. ұйықта; (уқла); Рус. (укла)дывать.

    УКОЛ (уколоть)

    СТМ : УҒУ уколоть, укол (Эвенк., Нан.);

    ДТС: SOQ 1. всовывать, впихивать: burunqa soqsar – всунуть в нос (Rach I133); 2. жалить: ani jilan soqdi – его ужалила змея (МК ІІ 18).

    **ДТ соқ; Каз. с(ұқ), с(ұғу), сұғыл – всунуть, уколоть; Рус. (уко)л, (укол)оть.

    УКОРЯТЬ

    ДТС: QARAYUR чернить, порочить: qaraүurma dünjakә saqluq qilip – не порочь этот мир, испытывая (к нему) зависть (QBK 36512).

    **ДТ қарағұр; Каз. (қара)лау – очернять; Рус. у(коря)ть.

    УЛАН

    ДТС: OYLA юноша (МК І 129); OYUL, OYLAN, OYULÇUQ

    1.ребенок, мальчик (МК ІІІ 196); 2. сын: üç oүlanimin ulүadturu umadim-a – я не смог вырастить трех своих сыновей (Е 591).

    **ДТоғлан, оғұл, оғұлчық; Каз.ұл, ұлан; Рус. улан.

    УЛИКА

    ДТС: IL цеплять, зацаплять: tikәn tonnіү ildi – колючка зацепила шубу (МК І 169); ILІ- : ili qapuү – дверь, закрытая на крючек (МК І 192).

    **ДТ іл; Каз. іл,ілу – цеплять; ілік – зацепка; Рус. улика.

    УЛИЦА (улочка, переулок)

    СТМ: ТУЛИН внешняя пространство, улица (Эвен.).

    **Каз. аула; Рус. (ули)ца, (уло)чка, пере(уло)к.

    УЛОВ

    ДТС: ABLA (avla): ab abla (av avla) устраивать облаву на зверей: ab ablasar – когда устраивали облавную охоту (КЧ9); AVLA охотаться; поймать (в сети): кejik av avlaja turur erdi – он охотился на оленей (ЛОК 28).

    **ДТ абла, авла; Каз. аула – ловить; Рус. улов, лов, ловля, ловить, ловкий. (См. облава).

    241

    УЛЫБАТЬСЯ (улыбка)

    ДТС: KÜL сеяться, улыбаться: azun külçirar – мир улыбается (Юг В205).

    **ДТ күл; Каз. күл, күлу; Рус. (улы)бка, (улыб)аться.

    УМ (умный, думы, думать, дума)

    ДТС: MUN слабоумный, выживать из ума: uqusluү kisi kөr qarisa munar – взгляни, как умный человек выживает из ума, старея (QBN 3311).

    **ДТ мұн; Каз. санасы (мұн)арту; Рус. ум, умный, слабо(умн)ый, д(ум)ать, д(ума).

    УМЕР

    ДТС: АМRUL (АМRІL) успокаиваться, приобретать покой: qajnar asiç amruldi – кипящий котел успокоился (т.е. перестал кипеть (МК І 248); AMURT – успокаивать; ol beg өpkәsin amurtti – он успокоил гнев бека (МК ІІІ 428); AMRILMAQ – успокоение, прекращение (Uig II 735).

    **ДТ амрул, а(мурт); Каз.мерт; Рус. умер, п(омер), з(амри), з(амер), (мерт)вец, и др.

    СТМ: АМУР мир, спокойствие (п-мо.amur); Монг. амаржи успокаиваться; ХУМЕРИ гибнуть (Орок.).

    УНИЖАТЬ (нижний, низ)

    ДТС: ENIŞ спуск, низ: aүisqa eniş ol edizkә batiү – за подъемом следует спуск, за высоким местом – низкое (QBH 479).

    **ДТеніш; Каз. еңіс; Рус. низ, в(низ), (низ)кий, (ниж)ний, (низ)менный.

    УПРАЖНЕНИЕ

    ДТС:ӨGRÜNÇ, ӨGRӘN учить, обучать:ol meңә bilig ogrәtti – он научил меня мудрости (МК І 261).

    **ДТ өгрән; Каз. үйрен; Рус. (упражн)ение.

    УПРЕК

    ДТС: ELVIR бросать упреки: ol anin jüzünә elvirdi – он бросился на него (МК І 226).

    **ДТелвір; Рус. (упр)еки.

    УПЫРЬ

    ДТС:AVZURI кушанье (МҚ І 145); ӨР – хлебать, глотать: er suv өpdi – мужчина хлебал воду (МК І 72). СТМ: ЭБУРИ хлебать, жадный (Ульч.).

    242

    **ДТ өп, авзуры; Каз. өп, обыр – обжора; Рус. упыр, вампир,

    обжор)а.

    УРА!

    ДТС: URAN боевой кличь, пароль: kөk bөri bolsunүi uran – пусть будет боевым кличем «сивый волк» (ЛОК 119); URLA, URІLA кричать: еr urіlаbі – мужчина кричал (МК І 309).

    **ДТұран; ұрла, ұрыла; Каз. ұран; Рус. ура!

    СТМ: ОРАЛ эхо (Эвенк.); Ма. ура, уран – звучать, шуметь; эхо.

    УРАГАН

    ДТС:ÜR дуть: ol ot ürdi – он раздул огонь (МК І 164); ÜRÜL – ot ürildi – огонь был раздут (МК І 195).

    **ДТ үр, үрүл; Каз. үр, үріл, үрген; Рус. ураган.

    УРОК

    ДТС:ӨGRӘТ учить, обучать:ol meңә bilig өgrәtti – он научил меня мудрости (МК І 261).

    **ДТ өгрәт; Каз. үйрет; Рус. урок.

    УРОН

    ДТС: UR, URUY бить, удар: ol ani urdi – он его ударил (МК І 333).

    **ДТ ұр, ұрұғ; Каз. ұр, ұрыну, (ойран)дау. Рус. удар, урон.

    УРЧАТЬ

    ДТС: QAR (qar qur et) урчать: qar qur etti qarin – в животе урчало (МК І 324).

    **ДТ қар-құр; Каз. (құр)ылдау; Рус. (ур)чать.

    УРОЧНЫЙ См. неурочный.

    УРЮК

    ДТС: ERÜK слива, урюк (МК І 318).

    **ДТ ерүк; Каз. өрік; Рус. урюк.(См. абрик)ос).

    УСИЛИТЬ

    СТМ: ҺЕСО усилить (Эвенк.).

    **Каз. есе, еселе; Рус. (уси)лить, (усили)вать.

    243

    УСЛУГА (слуга, служить, служба)

    ДТС: TAPUYSAQLIQ услужливость (QBN 19113).

    **ДТ тап(ұғсақлық); Рус. услужливость.

    УСМЕХАТЬСЯ (смех)

    СТМ: МУСЪМ усмехаться (Эвенк.); п.мо.mіsіje смеяться.

    **Каз. мысқыл – усмехаться; Рус., усмехаться, смех, смеяться.

    УСНУТЬ См. сон.

    УСТА (устно)

    ДТС: АҮАZ рот, уста: netar jema elig aүazqa sevüg erür – как же милы руки устам (Маn І 237); АҮІZ 1. рот, (МК 401): aүizta tut постоянно читать, повторять (букв. держать на устах).

    **ДТ ағыз; Каз. ауыз (ауз); Рус. уста.

    УСТАЛ

    ДТС:TAL лишаться чувств (UigIVC171).

    **ДТ тал; Каз. тал, талу; Рус. ус(тал), усталый.

    УСТРЕМИТЬСЯ (стремиться)

    ДТС: UÇUR, UÇТUR побуд. от uç – заставлять летать, пускать в полет: ol qus ucurdi – он пустил птицу летать (МК І 176).

    **ДТ үштір; ұчұр; Каз. ұшыр; Рус. (устр)емиться, (стр)емление (стр)емительно.

    УСТУП

    ДТС: SІRТ возвышенность, сырт (МК І 342).

    **ДТ сырт; Каз. үстірт; Рус. уступ.

    УСТЬЕ См. уста (ауыз).

    УСЫ

    СТМ: ПУСЭЛЭ бородатый (Сол.); п.мо. busele волосатый; монг.үслэг – пушной; үс(эн) – шерсть, усы.

    **Каз. өсу – расти; Рус. усы, п(уш)ной.

    УТВАРЬ См. товар

    244

    УТКА

    СТМ: НУГАҺА утка (Бур.). Н(угаһ)а –

    **Каз. үйрек; н(угаһа) – Рус. утка.

    УТЛЫЙ

    ДТС: ÜGI, ÜGIТ молоть, растирать: ol tariү ügitti – он молол хлеб (МК І 213); ÜGÜK придавленный, подавленный (QBN 44311).

    **ДТ үгі, үгіт; Каз. үгіт, үгітіл, уатыл – молоть, придавливать, размельчать; Рус. (утл)ый, утиль.

    УТРО

    ДТС:ERTӘ утро (МК І 124). andan soң ertә boldi – затем наступило утро (ЛОК 44). **ДТ ертә; Каз. ерте; Рус. утро.

    СТМ: ТИМАРДУН с утра (Эвенк.); Ма. чимари эрдэ – рано утром.

    **Каз. таң ертең (тым ерте?) – рано утром; Рус. утро.

    УТЮГ (водит)

    ДТС: ÜTI гладить: ol toniү ütidi – он гладил одежду (МК ІІІ 252); ÜTÜK утюг (МК І 68).

    **ДТүтүк; Каз. үтік (өтік); Рус. утюг.

    *ДТС: ӨТ, ӨТКÜR побуд. от өt- проводить, отправлять: ol evgә bitig өtkürdi – он отправил домой письмо (МК І 226).

    УТРОБА

    ДТС: ORTA, ORTU, OТRА середина: ev ortusi – середина дома

    (МК І 124, І 125).

    **ДТ орта, орту, отра; Каз.орта; Рус.нутро, в(нутри), утроба.

    УХО

    СТМ: СЭХУЛИ чуткий (о слухе) (Ульч.); ДТС: QULAQ ухо (МК І 383).

    **ДТ құлақ; Каз. құлақ, сақ құлақ – чуткий (о слухе); құлақ – ухо; Рус. слух, глух, ухо.

    УЧАСТНИК

    ДТС: TURUSÇI участник спора, противник:anti aniң turusçilarin oqiңlar savlarin ajitalim – теперь позвольте его противников: спросим их слова (Suv 139).

    **ДТ тұр(ұшчы); Рус. (учас)тие, участник; Каз. ұр(ысшы).

    245

    УЧИТЬ (научить)

    СТМ: ТЭДЭ(УЧИ учить чему-л. (Ороч.). **Каз. де, де(уші; Рус. учи, учить.

    УШИ (слышать)

    ДТС: EŞID, EŞIT слышать: bu sabimin edguti eşid – слушай хорошо эти мои слова (КТ м2).

    **ДТ ешід, ешіт; Каз. есіт, есті; Рус. сл(ышат)ь, сл(ушать), уши. (Ср. в(ести), изв(ести)е.

    УШЛИ (ушло, ушла)

    ДТС: UÇUR побуд. от uç-заставлять летать, пускать в полет: ol qus uçurdi – он пустил птицу летать ) МК І 176).

    **ДТ ұчыр; Каз. ұшты; Рус.ушли, ушла, ушло. (Ср. пошла – башла, баста; Отсюда ложные корни «шло», «шла», «шаг».

    УЩЕЛЬЕ

    ДТС: ӨZАК узкий проход в горах, ущелье (ТТ В122).

    **ДТ өзәк; Каз. өзек; Рус.(узк)ий, (уще)лье.

    УЩЕРБ

    ДТС: QORÇU вредитель, наносящий ущерб (USp 459).

    **ДТ қ(орчу); от метат. Рус. (ущер)б.

    УЮТ (приют)

    ДТС: UJІ спать: er ujudi – мужчина спал (МК ІІІ 259); UJІТ

    усыплять, давать спать: bu taflat turur kөr ujitur kisig – это беспечность, смотри, усыпляет человека (QBN 3793).

    **ДТ ұйы, ұйыт; Рус. уют, приют, ютиться; Каз. ұйықта, ұйықтат.

    Ф

    ФАЗАН

    ДТС: JAZІN фазан: süvlin jazin edarmә – не гоняйся за фазаном в степи (МК ІІІ 11). **ДТ йазын; Рус. фазан; Каз. бір(қазан)?

    ФАРТУК

    ДТС:ARTІҮ короткая женская куртка без рукавов (МҚ І 198).

    **ДТ артығ; Рус. ф(артук.

    246

    ФЛАГ

    СТМ: ЖАЛАҒАН кисточка-украшение (Эвенк); < мо; Ма. жаласу – кисть у бунчука; п.мо. – жa(laү)a.

    **Рус. флаг; Каз. жа(лау – флаг, знамя.

    ФЛАНГ

    СТМ: ҢАЛА (ғала) рука, крыло, фланг (Эвенк.); Ма. ғалай фалангу – ладонь.

    **ДТ еліг (алық) – брать, рука; Рус. фланг; Каз. алу, алақан, қол – ладонь, рука; қол – войска.

    ФОНАРЬ

    ДТС: JAN гореть: ot jandi – огонь горел (MK III 65).

    **ДТ йан; Каз. жан, жану, жанар – гореть; Рус. фонарь.

    ФУРГОН

    СТМ: ҺОРОЛ крутиться (Эвенк.); Ма. форғон – оборот, вращение вокруг оси; Бур. арьюл, арье – крутиться.

    **Каз. орал, үйіріл; арба; Рус. фургон. (См. юлить).

    ФУФАЙКА

    ДТС: KÜРIK верхняя одежда на вате (МК І 408).

    **ДТ күпік; Каз. күпі; Рус. (фуфа)йка.

    ФЫРКАТЬ

    ДТС: BIRQIR фыркать, храп (о лошади): at birqirdi – лошадь зафыркала (МК 35214).

    **ДТ бырқыр; Каз.бырқ, үрк; Рус. фыркать, (хр)ап.

    Х

    ХАКИ

    ДТС: QAQ лужа, стоящая вода (МК ІІ 282); QAQAÇ грязь (МК І 358);

    QОQ пыль,прах (USp 9717).СТМ:ГАГА свинья (Сол.); п.мо.үаxаi свинья, кабан.

    **ДТ қақ, қақач, қоқ, қоқач; Каз. қақ, қоқыс; Рус.кака, какашка; Анг. хаки (цвет грязи, пыли).

    247

    ХАНДРА

    ДТС: QАLDІRА шуршать: tоn qаldіrаdі – платье шуршало (МК ІІІ 447).

    **ДТ қалдыра; Каз. қалтыра – дрожь, дрожать; Рус. хандра, хандрить.

    ХАОС

    СТМ: ХАВУЛ (хауос) сходить с ума (Нег.); Нан. хауос-хауос – беспорядочно, хаотично.

    **Каз. ауыс – меняться; ауыш, ес ауысу – сходить с ума; Рус. хаос.

    ХАПУГА (хватать)

    ДТС: QАР хватать, захватывать (QBN 43711); СТМ: ХЭПЭРЭ брать без разбора (Ма.).

    **ДТ қап; Каз. қап, қарпы – хватать; Рус. хапать, хапуг; ХОБДУҒ жадный (п.мо.): хobduү жадный, алчный, ненасытный.

    **Каз. (қомағ)а)й – ненасытный, (хапуг)а.

    ХАРАКТЕР

    ДТС: QILIQILІҮ (от qiliq- поведение, нрав) обладающий каким-л. поведением, манерами, характером: ejgu qiliqilіү kisi – человек с хорошим характером (QBN 3969).

    **ДТ қылық, қылықлығ; Каз. қылық – (харак)тер; қылықты; Рус. характе)р.

    ХАРКАТЬ

    ДТС: QAQIR харкать: qaqirma sen anda ja sudma qatiү – не харкай и не плюйся громко (QBK 24212).

    **ДТ қақыр; Каз.қақыр; Рус.харкать.

    ХАТА (хутор)

    ДТС: ОТАҮ шатер, жилище (МК ІІІ 208).

    **ДТ отағ; Каз. отау; Рус. х(уто)р, х(ата.

    ХАРЧО (суп)

    СТМ: ҺОРЧО крошить мясо (Эвен.).

    **Каз. борша, боршалау; Рус. крошить, харчо (суп).

    248

    ХВАЛИТЬ (хвалебно)

    ДТС: KÜLӘ хвалить (Huen 2114); ДТС: QIVAL правильный, красивый: qival burun – правельный нос (МК І 412).

    **ДТ күлә; қывал; Рус. хвала, хвалить.

    ХВАТАТЬ См. хапуг.

    ХВОРАТЬ (хиреть)

    ДТС: AYІRІ, AYRIҮ боль, болезнь (МК 6116); AYRІŞ – совм. от aүri – переживать, мучиться: olar bu isqa aүristilar – они болели из-за этого дела (МK 1249).

    **ДТ ағрығ; а(ғыры); Рус. хворь, хворать, (хворы)й; хиреть; Каз. ауру, ауырады.

    СТМ: ЭРЫ эпидемия (Эвенк.);<Як.ыары – больной, хворый.

    ХВОСТ

    СТМ: ҺОГЖО спина (нижняя часть спины человека) (Эвенк.); Эвен.һовжи – хвост. **Каз. көк жота; кежеге?;Рус. хвост

    ХИЛЫЙ (слабый)

    СТМ: ТИЛА обессилеть (Эвенк.); п.мо.tulaki хилый, слабый.

    **Каз. (әл)сіз; талу; Рус. (хил)ый, (сл)абый.

    ХИТРЫЙ

    ДТС: ÜТRÜK хитрец (МК І 102).

    **ДТ үтрүк; Каз. өтірік; қитұрқы; Рус. хитрить, хитрый, хитр.

    ХЛЕБ (колобок, хлебок)

    СТМ: К(ОЛО)Б(ОКТО) скалка (для раскатывания теста). (Ороч.); От «к(оло)б(окто)»

    **Каз. оқтау – скалка; уқала, (иле) – мести (тесто); Рус. колобок, (хле)бок, (хле)б.

    ХЛЕБАТЬ

    ДТС: ӨР хлебать, глотать: mun өpdi – он хлебал суп (МК І 163).

    **ДТ өп; Рус.хл(еб)ать; Каз.(об)ыр, (үп)теу.

    ХЛОПЬЯ

    ДТС: JAPUL страд. от jap -: qapuү japuldi – дверь закрылась (МК ІІІ 76).

    249

    **ДТ йапыл; Каз. жабыл; қар жапалақтау; от метат. «жапалақ» Рус. хлопья, хлопковый.

    ХМЕЛЬ

    ДТС: QUMLAQ название вьющегося растения (МК І 475).

    **ДТ құмлақ; Каз. (құлм)ақ – хмель (бот.); Рус. хмель.

    ХМУРЫЙ См. сумрак, мрачный.

    ХНЫКАТЬ

    СТМ: ҺЭҢИМУ хныкать (Эвенк.).

    **Каз. қыңқыл, күңкіл; Рус. хныкать.

    ХОД (ходить, ходун, ходок)

    СТМ: ХЭДЭН быстрый (Нег.): ходо – дух скорости; др.тюрк. іd поcылать.

    **ДТ ід, ид; Каз. кет – уходить; Рус. ходун, ход, ходок, ходить. (См. идти, уйти).

    ХОЗЯИН

    ДТС: XOЖA (перс.) старый, старик: jigit xoжa bolur jaңi eskirür – юноша становится стариком, новое стареет (Юг В195);

    (Рашид ад-дин: «На тюркском языке пожилых называют «ходжа», ибо слово ходжа в действительности тюркское, но не персидское или арабское», «Огуз-намэ» 13 стр.).

    СТМ: ЭЖЭН хозяин (монг.); п.мо.ежеn; др. тюрк. әdі, іdі –

    хозяин.

    **ДТ хожа; Каз. қожа, қожайын; Рус.хозяин, хозяйственный,

    и др.

    ХОЛКА (хохол)

    ДТС: ULUQ холка (МК І 68).

    **ДТ ұлұқ; Рус. х(олк)а;

    СТМ: КУКУЛУ 1.челка (у лошади); 2. хохол (у птицы) (Ма.); <п.мо.көкеl.

    **Каз. кекіл; Рус. хохол.

    ХОЛОД

    ДТС: SOYUТ, SOYUL охлаждаться, холод (Rach I 18).

    250

    **ДТ соғұт, с(оғул); от слг. «оғул», «ғул» Рус. (охл)аждаться, (хол)од; хо(лод) – от слг. «лод» ложн. корень на Рус. лед, ледяной; Каз.суыт, суыл.

    ХОМУТ

    СТМ: КОМ седло (п.мо.):хоm хомут.

    **Каз. қом; қамыт; Рус. хомут.

    ХОРОВОД (хор)

    СТМ: ҺОРОЛ крутиться (Эвенк.): jэһэрэ – название эвенкийского кругового танца; һорогдон – кружиться хороводом; Ма. форғон – оборот, вращение вокруг оси; ср. мо. һоrçі – вращаться; Бур. арьюл, арье – крутиться; ехор – бурьятский хоровод.

    **ДТ евір, евріл; Каз. орал, үйіріл; Рус. хоровод, хор.

    ХОРОМЫ (храм, теремь)

    ДТС: QORUM каменные россыпи, валуны: qorumlar qamuү juvlusdi – все валуны катились (МК ІІІ 105).

    СТМ: ХЭРЭМ стена (городская) (Сол.); < п.мо.керем стена (кирпичная или каменная); крепость; город Кара-Корум.

    **ДТ қорұм; Каз. қорым; Рус. хором, хоромы, храм, терем.

    ХОРОН (хоронить)

    СТМ: ХЭРГЭ перид выполнения церемониального обряда после смерти человека (Нан.); Як.корон — нора.

    **Рус., (хоро)нить, похороны, с(хорон; Каз. (жерле)у.

    ХОРОШО

    СТМ: ГОJО нарядный (Эвенк.); монг.гоjел – наряд, украшение;

    Тур.гюзел – красивая; Брг. гоіочо – одежда (праздничная).

    ** Рус. хорошо.

    ХОТЕТЬ (хочу)

    СТМ: КОТОН никак (Як.). **Рус. хотеть.

    ХОХОТ (хохотать, кокетничать)

    ДТС: QATUR, QATҮUR хохотать, закатываться смехом (МК ІІ 201).

    **ДТ қатұр, қатғүр; Каз. ішегін (қат)ыру (күлдіру). Рус. хо(хот)ать, за(кат)ываться.

    251

    СТМ: КУКУ ҚАҚА хохоча (изобр.) (Ма.). Каз. қарқылда – хохотать; Рус. (хохо)тать. (См. кокетка).

    ХРАБРЫЙ

    ДТС: KÜR отважный, смелый: kür еr – смелый мужчина (МК І 324).

    **ДТ kүр; Рус.(хр)абрый, (гер)ой, (гор)дый?

    ХРАНИТЬ (охранять)

    ДТС: QORI охранять: otiү qoridi – он охранял пастбище (МК ІІІ 263).

    **ДТ қоры; Каз. қоры;Рус. храни,о(хра)нять.

    СТМ: КОРИГАН ограда (Эвенк.); <п.мо.хоri запирать; хоrіүuі загородка.

    ХРАП (храпеть)

    СТМ: ҚОНТОРА храпеть (Нан.).

    **Каз. (қоры)лдау – (хра)петь; Рус. (хра)п, (хра)петь.

    ХРЕБЕТ (горы)

    СТМ: КИРА край, грань (предмета) (Эвенк.); п.мо.кіrа гребень.

    **Каз. қыры – край, грань; қырат – хребет (горы) Рус. грань; гре)бень, хре)бет (горы). (Каз. қабырға – хребет (анат.).

    ХРЯЩЬ

    ДТС: EMIRÇGӘ хрящ (МК ІІІ 442).

    **ДТемірчгә; Каз. ше(мірш)ек;

    СТМ: п.мо. mogeresun. «мө(герес)үн» Рус. хрящ.

    ХУДОЙ (худощавый, тощий)

    СТМ: ХӨТӨХ – худощавый, тощий (Як.).

    **Каз. (көте)рем – (худо)щавый, тощий; Рус. худой, худо, (худо)щавый, от «…дощавый» = тощий.

    ХУЛА (хулить, хулиганить)

    ДТС:QOVLA клеветать: jazuqsuz kisig neçә qovladimiz – сколько мы не клеветали на невинных людей (Chuast L104)

    **ДТ қовла; Рус. хула,хулить, хулиганить, клевета; Узб. гапла – говорить?

    ХУТОР См. хата.

    252

    Ц

    ЦАПЛЯ

    ДТС: ŞA птица, похожая на цаплю (МК ІІІ 211).

    **ДТ ша;Рус. цапля;

    ЦАРАПАТЬ

    СТМ: ЖУРҮ чертить, оцарапать, рисовать (Эвенк.); п.мо.жіruk

    чертеж, рисунок; Як.сура – черта; сураі рисунок.

    **Каз. жыр, жыру; сыр, сыру – (цар)апать, (чер)тить царапая; сыр ет – сделать царапину; сур+ет; от метатезы «сыр» >Рус. (рис)унок, (рис)овать. (См. рисовать).

    ЦВЕТОК

    ДТС:ÇЕÇӘК цветок, соцветие: türlüg çеçәк jazildi – разные цветы распустились (МК 726);СТМ: ЧЭЧЭК цветок (ср.мо. çеçег).

    **ДТ чечәк; Каз. шешек, бәйшешек –подснежник; Рус. цветок.

    ЦЕДИТЬ (чистить, процеживать)

    ДТС: SIZIT побуд.от siz -: bu sөzni çijiүdin sizitma – эти слова не цеди сквозь зубы (МК І 374). SÜZ очищать, процеживать

    (QBN 14210);

    СТМ: САЙЖА сито (Ульч.); Нег. сайжала – цедить;

    **ДТ сүз, сызыт; Каз. сүз, сызылт, сыздықтат; таза, тазала; Рус. о(чищ)ать), чистить, чистый, про(цеж)ивать.

    ЦЕЛИКОМ

    СТМ: СУВЭЛ весь, целый (Эвенк.). Каз. түгел; Рус. (цел)ый. (Ср. Нан. сугдэ –везде, повсюду).

    ДТС:QAMAY, QAMAYAN все, целиком(ТТ VI363).

    **ДТ қамағ; Каз. қамту, хәммасы; сувэл +qamaү Рус. цели+ком, целый.

    ЦЕЛОВАТЬ

    ДТС:ӨР, ӨV, ӨРÜŞ целовать, поцелуй: ol meniң birlә өpusdi – он целовался со мной (МК І 180).

    **ДТ өп, ө(пүш); Каз. өп, өбіс; Рус. цел(ов)ать, л(обз)ать, (об)нять; от слг. «пүш, біс» Рус. (поц)елуй;

    СТМ: ЧОПОН целовать (Нег.).

    253

    ЦЕЛЬ (целиться)

    ДТС: UÇLUY имеющий конец, цель: uçluү qilip – имея цель

    (Suv 257).

    **ДТ ( ұчл)ұғ; Рус. цель, целиться; Каз. ұшығына жету.

    ЦЕНА (ценный)

    СТМ: УНИJЭ купит, продат, торговля (Эвенк.); п.мо.une цена.

    **Рус. цена, ценный; Каз. құн, құны, құнды.

    ЦЕННЫЙ (равноценный)

    ДТС: ТЕҢ одинаковый, равный (Юг В87).

    **ДТ тең; Қаз.тең; Рус. равно(ценн)ый, о(дин)аковый.

    ЦЕПЬ См. оцепенеть.

    ЦИРК

    ДТС: SEKRI, SEKRІT прыгать, скакать:er suvqa sekridi – мужчина прыгнул в воду (МК ІІІ 281).

    **ДТ секрі, секріт; Каз. секір, секірт; Рус. цирк; (скакат)ь, скакун.

    ЦЫГАН

    ДТС: ÇIYAJ, ÇIYAN бедный, неимущий (МК 268): çiүaj bodunuү baj qiltim – бедных подданных я сделал богатым (КТ29); çiүaniү jolagil – поддерживай бедняков (QBK 1894).

    **ДТ чығай, чыған; Каз. сыған, (Шығай бай); Рус. цыган.

    Ч

    ЧАБАН

    СТМ: ЧОБӘН скакать (Эвен.).

    **Каз. шап, шабу – скакать; шопан – паcтух; Рус. чабан.

    ЧАВКАТЬ (жевать)

    ДТС:JЕ есть (кушать): er as jedi – мужчина ел пищу (МК ІІІ 67); JEM еда, съестное: jem keldur – принеси еду (МК ІІІ 144).

    **ДТ йе, йем; Каз. же, жеу; Рус. (жев)ать, (чав)кать.

    СТМ: СЕ жевать, чавкать (Эвенк.).

    254

    ЧАЙКА

    СТМ: ЛА(ЧАВКИ) чайка (Нег.). **Каз. шағала; Рус. чайка.

    ЧАЛЫЙ

    ДТС: ÇAL серовато-белый, чалый: çal qoj – серо-белая овца (МК 5132).

    **ДТ чал; Рус. чалый.

    ЧАРА (чарка)

    СТМ: ЧАРА чара – чаша (Ма.); ср.мо. çara 1. тарелка (металлическая); 2. чаша (деревянная).

    **Каз. шара; Рус. чара, чаpка, чарочка, чаша, чашка.

    ЧАРОДЕЙ (чары, очаровать)

    ДТС: ÇARA средство, способ действия (ухишрения): qamuү nenra hila etig çara bar – в отношении всех вещей имеется какое-нибудь ухищрение, средство (QBN 972).

    **ДТ чара; Каз. шара (шара қолдану), шарасыз; Рус. чары, о(чаро)вать, чародей.

    ЧАРЫКИ

    ДТС: ÇARUQ чарыки (род обуви): jadaү ati çaruq küçi azuq – для пешего конь – чарыки, сила – припас (МК 19113).

    **ДТ чарұқ; Каз. шарық; Рус. чарыки.

    ЧАС

    ДТС: ÇAQ пора, время: өgәdәj qan çaqinta – во времена Угедей-хана (Usp 2215);

    СТМ: ЖАҚАДЭ в то время (Ма.); Як. саға около ( о времени); Монг. цааг – время.

    **ДТ чақ; Каз. шақ (сағ)ат; Рус. час.

    ЧАСТЬ (частица)

    ДТС: ÇART кусочек, частичка: bizin аnda bir çart alүumiz bar – мы там хотим взять одну частичку (МК 1728).

    **ДТ чарт; Каз. жарты; Рус.часть.

    ЧЕБУРЕКИ

    ДТС: ÇORАК чурек (хлеб) (МК 19515).

    **ДТ чөрәк; Рус. чебуреки.(См. пирог).

    255

    ЧЕКАНИТЬ

    ДТС: ÇAQÇUQ изобр.отрывистые звуки (МК 16713).

    **ДТ чақ чұқ; Каз. шақ-шұқ – звоны от удара; Рус. (чек)анить.

    ЧЕЛОВЕК

    СТМ: БЭJЭ человек (Ульч): бэjэ – тело, туловище; сам, лично); Чж. pei-ye тело; п.мо. beje(n) тело, организм.

    **Каз. бойы – рост; тұла-бойы (парн.) – полный рост, вся тело; Рус. тело, (туло)+(вище), чело+вечье, человек.

    ЧЕРВЯК

    СТМ: СИРИКТЭ червь, глист (Эвенк.).

    **Каз. ирек, иректе – извиваться; Рус. ч(ервяк).

    ЧЕРДАК

    СТМ: ЧАРДӘТ крыша над могилой (Як.); Бур. шардааг – чердак. **Рус. чердак; Каз. шарбақ – решетка.

    ЧЕРЕЗЧУР

    ДТС: JОRІQ, JОRUQ образ жизни, поведение: aniң joruqi ne teg – каков его образ жизни (MK I 27). joruq jaңil, joruq evur – сбиваться с пути; изменить поведение (QBN 3272).

    **ДТ йоруқ; йоруқ йаңыл, йоруқ евур; Рус. черезчур? Каз. жол-жосықсыз, жорықсыз?

    ЧЕРНЫЙ

    ДТС:QIÇUR очернять, хулить: ol aңi qiçurdi (МК ІІІ 187).

    СТМ: САҒАРИ (сәри) черный (Эвенк).

    **ДТ қы(чур); от слг.«чур» и «сәри» Рус. о(чер)нять, (чер)ный.

    ЧЕРНЬ

    СТМ: ҺАРАН народ ( ср.мо); п.мо. арад, аrаn человек; Монг.аран – простолюдин, чернь; др.тюрк.аrаn – скотный двор.

    **Каз. жаран, жарандар – народ; қарашы(н) – чернь; Рус. чернь.

    *ДТС:QАRАÇІ нищий, попрошайка (МК І 345).

    ЧЕРТ

    СТМ: ЧУ страшный (Эвенк.): чурилавун, чурилан – суеверный страх; привидение, призрак; п.мо.su`rde бояться, трепетать; Як.сүр – страх.

    256

    ШИРКУЛ черт (Сол.);< п.мо.çіdкur; монг.чөттэр.

    **Каз. сүргін, үрей, үріку; Тат. чурале – черт; Рус. (чер)т, чур!

    ЧЕРТИТЬ (чертежь)

    СТМ: ЧИРЧИ сцарапать (Эвенк.); ЖУРҮ чертить, оцарапать, рисовать (Эвен.); п.мо.жіruk чертеж, рисунок; Як.сура – черта; сураі рисунок.

    **Каз. сыру, жыру, сызу; Рус. чертить, чиркать. (См. царапать, рисовать).

    ЧЕСАТЬ (чеши)

    ДТС: QASI, QASIT чесать, щекотать (МК ІІІ 267).

    **ДТ қасы, қасыт; Каз. қасы, қасыт; Рус. чеши, чесать. (См. касаться).

    ЧЕТА

    ДТС: JUTUZ жена: jutuzuma adiriltim – я отделился от своей жены (Е 431).

    **ДТ (йұтұ)з; Каз. жұп, жұбай – пара, чета; Рус.чета.

    ЧЕТВЕРТЬ (четыре)

    ДТС: ТӨRT, ТӨRTINÇ четыре, четвертый (ThS I А1).

    **ДТ төрт, төртінч; Каз. төрт, (төрт)інші; Рус. че(тверт)ый.

    ЧЕХОЛ

    ДТС: SОQIL страд. от siq-: быть помещенным (МК ІІ 125); JАSIҮLІҮ – jаsiүlіү jа – лук, имеющий чехол:(МКІІІ 50); SIQIL страд. от siq-: быть сжимаемым, сдавливаемым (МК ІІ 125).

    **ДТ йа+(сығлығ); Каз. сұғыл, сығыл, сал; Рус. чехол.

    ЧИЙ (ботан.)

    ДТС: ÇIY чий блестящий (МК 4992).

    **ДТ чығ; Каз. ши; Рус. чий.

    ЧИН (чиновник)

    ДТС:SAN почет, уважение: bükün bulduң emti kisilәr sani – сегодня ты приобрел уважение людей(QBH 16415).

    **ДТ сан; Каз.шен (шен-шекпен); Рус. сан, (сан)овник, (зван)ие, чин, (чин)овник. (См. слава, славян).

    257

    ЧИСТЫЙ (чистить) См. цедить

    ЧИТАТЬ

    СТМ: ГИҢСИ кричать (Ма.); п.мо.gingsi читать нараспев.

    **Рус. книг+чи? (чи)тать; * ҮНГЧИ читать (п.мо.ungçi).

    **Каз. үн – голос; үн(ші) – издающий голос; ән, үні – п(ени)е.

    ЧЛЕН (анат.)

    СТМ: ЖИБА мужской половой орган (член) (Уд.); п.мо.çibe penis; Як. сәп 1. орудие, инструмент; 2. половой орган (член).

    **Каз. сап (сапта, сапла) – ствол, рукоятка лопаты, топора, и др;

    Рус. член.

    ЧЛЕН См. стан, сан.

    ЧОМГА (зоол.)

    ДТС: ÇOMYUQ чомга (птица) (МК 23614).

    **ДТ чомғұқ; Рус. чомга.

    ЧРЕВО (живот)

    СТМ: УР живот (Эвенк.); Як.өрөғө – чрево, живот, брюхо.

    ** Каз. көкірек; құрсақ; Рус. чрево. (См. брюхо, брюки).

    ЧУ!

    ДТС: ÇUН межд. окрик, которым понукают лошадь (МК 49312).

    **ДТчуһ; Каз. шу! Рус. чу!

    ЧУБ

    СТМ: ЧУБУЛ (чупул) торчать (Эвен.); Ма.чоб – торча, вздымаясь (о сопке, о ключе, фонтане); п.мо.suхuі торчать.

    **Каз. (шап)шу – брызгать; шошай – торчать; Рус. чуб; (См. сопка).

    ЧУБАРЫЙ

    СТМ: ЧОҒУР пестрый (Эвенк.); п.мо.çоqхоr; др.тюрк.çоqur – чубарый; Як.чуоғур – пестрый. **Каз. шұбар; Рус. чубарый.

    ЧУГУН

    ДТС: ÇOJIN медь: çojin asiç – медный котел (МК 2069).

    **ДТ чойын; Каз. шойын; Рус. чугун, чугунный.

    258

    ЧУДО См. ведьма.

    ЧУЖОЙ См. другой, изгой.

    ЧУЖБИНА

    ДТС: TAŞLA отправляться на чужбину (МК ІІІ 294).

    **ДТ (таш)ла; Каз. тысқы – наружный; Рус.(чуж)бина, чужой?

    ЧУЛОК (чулки)

    ДТС: ÇULQUJ (çulquj etuk) обувь со стоптанным задником

    (МК 55117).

    **ДТчулқуй; Каз. шұлық; Рус. чулок, чулки.

    ЧУМА (мед.)

    СТМ: БОMА чума (Эвенк.); п.мо.buүuma сибирская язва.

    ** Каз. бума? Рус. чума.

    ЧУМАЗЫЙ

    ДТС: JUМАQ мытье, омовение: ne türlüg ariүsiz arir jumaqin –

    сколко разных грязных вещей очищаются мытьем (Юг А111).

    **ДТ йумақ; Каз. жу, жумақ; жумас – не моющийся; Рус. (чумаз)ый.

    ЧУР! См. черт.

    ЧУТКИЙ (чуять, чувствовать)

    ДТС: JITI, JITIG острый, проницательный:jiti kөzlüg ol kөr

    baqisi jiraq – смотри, тот, у кого острый взгляд видит далеко

    (QBH 7118).

    **ДТ йіті, йітіліг; Каз. жіті, жітілік – чуткость; Рус. чуткий, чуткость, чуять, чувствовать, чувство.

    ЧУЧЕЛО

    ДТС: ŞAŞ спешить, суетиться (ЛОК 321); ŞAŞIL смущаться, заме-шательство (Suv 127).

    **ДТ шаш, шашыл; Каз. сас, сасу, шошы, шошыту – пугать,

    напугать; Рус. (чуч)ело.

    259

    Ш

    ШАЛЬ (чалма)

    СТМ: САЛИ одежда (зимняя) (Эвенк.).

    **Рус. шаль, шали; Каз. шал, салы; шалу, шалма – наматывать.

    ШАЛАШ

    ДТС:ALAÇU шатер (МК 8013).

    **ДТ (алач)у; Каз. (лаш)ық; Рус. ша(лаш. (См. лачуг).

    ШАМАН

    СТМ: САМӘН (һамән) шаман (Эвенк.); Орок. саматчи – шаманить, камлать. **Рус. шаман, камлать; Каз. қамшы – бичь (орудие шамана для камлания).

    ШАПКА

    СТМ: ШОБХУ (şоbхu) острие, остроконечный (п.мо.); Ма. шошон прическа (пучек); шошоңго – шапочка.

    **Каз. шошақ, шоқ; шаш – волосы; Рус. шапочка, шапка.

    ШАР (земной)

    ДТС: ÇАҮRІ jer çаүrіsі – поверхность земли (МК І 422).

    **ДТ чағры; Каз. шарбы; шарлау – ходить по поверхности земли, шарить; шарамыга; Рус. шар; шарить, шарамыга.

    ШАРИТЬ См. шар.

    ШАТЕР

    ДТС: ÇАТІR (çaşir) шатер (МК 20417).

    **ДТ чатыр, чашыр; Каз. шатыр; Рус. шатер.

    ШАТУН (шататься)

    СТМ: ШОТОҚУ шатун (Ма.).

    **Каз. шатасу – запутаться, ошибаться; Рус. шатун, (шатат)ься.

    ШАХТА (шахтер)

    ДТС: ÇAXŞAQ каменистое место: çaxşaq uza ot bolmas – на каменистом месте не бывает травы (МК 2368).

    **ДТ чахшақ; Каз. тастақ; Рус. шахта, шахтер.

    260

    ШАШЛЫК

    ДТС: ŞІŞ вертел: et şişqa taqildi – мясо было пронизано на вертел (МК ІІ 129).

    **ДТ шіш; Рус.шашлык.

    ШВЕЯ (шить, шей)

    ДТС: JEJ, JEJІL, JEDI шить: ol jetgak jeжildi – он шил суму (МК ІІІ 434);

    **ДТ йей, йейіл, йеді; Рус. шить, шей, швея, шил, и др; Каз. жейде – рубашка.

    ШЕЛК

    ДТС: ÇEKIN çekin jipi – шелковая нить (МК 2097).

    **ДТ чекін; Рус. шелк; Каз. жібек.

    ШЕЛ (пришел)

    ДТС: KEL приходить:tüpüt qaүanta bөlөn kelti – от тибетского кагана пришел бёлён (КТ б52).

    **ДТ кел; Каз. кел, (шол, шолу); Рус. шел, при(шел).

    ШЕЛУХА

    ДТС: ŞӨPIK шелуха (МК І 390).

    **ДТ шөпік; Каз. шопақ; Рус. (шелух)а.

    ШЕПОТ (шептать, сипеть, осипнуть)

    СТМ: СИВ (сивута) охрипнуть (Эвенк.); п.мо.sіbіnе шептать.

    **ДТ суфса – шептать, суфлер; Каз. (сыб)ыр –шепот; Рус. о(сип), (шеп)от, (суф)лер. (См. суфлер).

    ШЕРЕНГА (черед)

    ДТС: ÇЕRGӘŞ образовывать ряды, выстраиваться рядами: іккі su çеrgәşti – два войска выстроились рядами (МК 3716);

    СТМ: ЖЕРГЕ ряд, шеренга (п.мо.жerge).

    ** ДТ чергәш; Каз. рет – ряд; шерік – войска; шеру – идти шеренгами (в поход); Рус. шеренга. (См. очередь).

    ШЕРСТЬ

    ДТС: QARIŞ шерсть: qariş jamaүi qarişqa – заплата из шерсти –

    к шерсти (МК ІІІ 28).

    **ДТ қарыш; Рус. шерсть.

    261

    ШЕРШАВЫЙ

    СТМ: ШИРУ шершавый, грубый (Сол.);< п.мо.şiregun.

    **Каз. шірі(ген) – (гн)илой; Рус. шершавый, гниль.

    ШЕСТЬ

    ДТС:ÇЕРІŞ шести месячный козленок (МК 1856).

    **ДТ чепіш; Рус. шесть.

    ШЕЯ

    СТМ: ЧИҢЭМЭ шея (тонкая) (Эвенк.).

    **Каз. желке, шүйде – шея; Рус. шея.

    ШИГРЕНЬЕВАЯ (кожа)

    ДТС: SAYRI кожа со спины животного: etüklük saүri – кожа для сапог (МК № 152); СТМ: САҒАРИН кожа (лошадиная) (п.мо.): sаүаri(n);

    **ДТ сағры; Каз. сауыры; шегірен; Рус. шигреневая (кожа).

    ШИЛО

    СТМ: СИЛКИ проколоть (шилом), сверлить (Эвенк.).

    **Каз. ілy; Рус. шило, сверло. (См. вилы).

    ШИРИНА

    ДТС: EN ширина: bu boz eni neçә – какова ширина этой бязи? (МК І 49).

    **ДТен; Каз. ен, ені; Рус. шир(ина).

    ШИРОКИЙ (ширь)

    ДТС: JIRAQ далекий: uvutsuzni өzdin jiraq tut saqin – бесстыжего держи далеко от себя, берегись (QBN 39611).

    **ДТ йырақ; Каз. жырақ; Рус. (широк)ий.

    ШИП (шиповник)

    СТМ: СУП занозить (Эвенк.): шуптилэ – шиповник, шип.

    **Каз. шөп – трава, растение; Рус. шип, (шип)ованик.

    ШИТЬ (штопать)

    СТМ: СИСЭ шить крупными стежками (Ма.). п.мо.şіdе; монг. шиде. **Каз. шиде, шиделеу; Рус. шить, про(шива)ть, (што)пать.

    262

    ДТС: TEFÇIT шить мелкими стежками (МК ІІ 329).

    **ДТ теф(чіт); Рус.шить..

    ШИШАК

    СТМ: САЧА шлем, шишак (Ма.): сачала — носить шлем.

    **Каз. шошақ; Рус. шишак.

    ШЛЕМ

    СТМ: САЧА шлем, шишак (Ма.): са(чала — носить шлем.

    **Каз. шошақ; от «чала» Рус.шлем.

    ШЛЕПНУТЬСЯ (шлеп-шлеп)

    ДТС: ÇALQ – изобр. шлеп, хлест (МК 1766).

    **ДТ чалқ; Каз. шалп-шұлп; Рус. шлеп-шлеп.

    ШНУР

    СТМ: УМУРИ шнур (Ма.); п.мо.umuүur узкий, стягиваться (об отверстии); Монг.үмрүүл – ремень, шнур; Як.үмүрүі – суживаться.

    **Каз. өр – заплетать; Рус. шн(ур). (См. аркан, веревка).

    ШОВ

    ДТС: JI, JIGІ, ЖІGІ шов, сцепление: жіgі ji – плотный, частый шов (МК ІІІ 229).

    **ДТ йігі, жігі; Каз. жігі – сцепление; жиі – частый; Рус. шов, (чики-чики).

    ШОРТЫ См. короткий (күрт)

    ШОФЕР

    СМТ: ШОФОР СЭМЭ взапуски, вперегонки, быстро, торопливо (Ма.).

    ДТС: JÜGÜR бежать; JÜGÜRÜ бегущий: oүlan jügrüsdi – дети бежали (МК ІІІ 102).

    **ДТ йүгүр, йүгүрү; Каз. жүгір, жүгіреді; Рус. шофер.

    ШПАРИТЬ (шпоры)

    ДТС: ÇAР хлестать, стегать: ol atni çibiq birlә çapdi – он подхлестывал коня прутом (МК 2651).

    **ДТ чап; Каз. саба – хлестать; шап, шаптыр – скакать (на коне); Рус. шпарит, шпоры.

    263

    ШРАМ

    СТМ: СОРБИ шрам (п.мо.): sоrbі шрам, рубец.

    **Каз. жара; сыру, жыру; Рус. шра)м.

    ШТАНЫ

    ДТС:IŞTONLAN надевать шаровары: er iştonlandi – мужчина надел шаровары (МК І 314).

    **ДТ іштон; Каз. ыстан (іш тон); Рус. штаны.

    ДТС: TON платье, одежда: jaңi ariү ton kedip – надев новую, чистую одежду (Uig I 2912).

    ШТАМП (штемпель)

    СТМ: ТЭМГЕТУ (тэмгэ) знак (Ма.); п.мо.tamaүa(n) печать, штемпель, штамп; др.тюрк.tamүа.

    **ДТ тамға; Каз. таңба; Рус. ш(темпе)ль, ш(тамп).

    ШТЫК

    ДТС: TIK, ТІQ втыкать, водружать: başlaju qirqiz qaүaniү balbal tikdim – вначале я поставил балбал кыргызскому кагану (КТ б25).

    **ДТ тік, тық; Каз. тік, тық; Рус. (тык)ать, в(тык)ать, во(ткнуть.

    ШУБА

    ДТС: JAPIN возвр. от jap-: ol qapuү japindi – он закрыл дверь (МК ІІІ 83).

    **ДТ яп, япын; Каз. жап – запереть, закрыть; жабын, шапа)н – верхняя одежда; Рус. (шуб)а. (См. епанча, жупан).

    ШУМ (шуметь, шоу)

    ДТС: ÇAYILA, (çoүla, çumla) шуметь (МК 586).

    **ДТ чоғла, чағла, чумла; Каз. шула, шулат; Рус. шум, шоу, шумно, шумет.

    ШУРШАТЬ

    СТМ: ЧИРГИ (шурги) шипеть (Эвенк.); п.мо.çіrçіgеnе шуршать.

    **Каз. сыбдыр; Рус. шуршать.

    ШУТКА

    ДТС: JALTYA шутка: ol ani jaltүa qildi – он подшутил над ним (МК ІІІ 432).

    **ДТ йалтға; Рус. шутка, шут.

    СТМ: СОҚОДО озорничать, шутить, буянить (Орок.);

    264

    Щ

    ЩЕБЕНЬ

    ДТС:ŞEBIҢ пест, колотушка из металла для разбивания комьев земли (МК ІІІ 369).

    **ДТ шебің; Рус. щебень.

    ЩЕКИ.

    СТМ: ЧИКИ(н) ухо (п.мо.çікі(n).

    **Каз. шеке – висок; Рус. щеки.

    ЩЕКОТ (щекотать)

    ДТС: SUQI щекотать: ol ani suqidi – он щекотал его (МК ІІІ 269); . QIÇILA щекотать: ol meni qiçiladi – он щекотал меня (МК ІІІ 323).

    **ДТ сұқы; Каз.шұқы, шұқыла; Рус. (щеко)тать.

    ЩЕЛЬ

    СТМ: ЖЭЛГЭ (жэjэ) щель (Нан.); п.мо.жіжі – мелкий.

    ** Каз. жиі – частый, узкий; Рус. (ще)ль; жидкий, жиже.

    ЩЕНОК

    ДТС: ENÜK детеныш зверей (МК І 72); ENÜKLӘ щениться: іt enüklәdi – собака ощенилась (МК І 308).

    **ДТенүк; Рус. щенок.

    ЩЕПКА

    СТМ: ЧАПЧАКИ щепка (Эвенк.); п.мо.çаbçі рубить;çаbçіdasu(n) щепка.

    **Каз. шап –рубить (делать щепку); Рус. щепка

    ЩЕПОТКА

    СТМ: ЧІМКІ щепотка, щипать (п.мо.çіmкі).

    **Каз. шымшы, шымшым; Рус. щепотка, щипать.

    ЩЕТКА

    СТМ: ҺАТИҚА щетка (грубый волос под копытом оленя), подушечки (на лапе собаки) (Эвенк.); Ма. фатқа – лапа, копыто; ср.мо. һаdqu – сжимать в руке, горсть.

    **Каз. қатты – грубое, твердое; Рус. щетка, копыто.

    265

    ЩИПЦЫ (щипать)

    СТМ: ИСИ(іш, ичи) выщипывать (Эвенк.); Як.іскәх – щипчики.

    **Каз. іскек – (щип)чики; шымшу – щепать; Рус. щипцы, щипать.

    *ДТС:QISYAÇ щипцы, клещи (МК І 455).

    ЩИТ (защита)

    ДТС: JIŞIQ щит, шлем: eligk jişiү boldi – стал щитом для правителя (QBN 1333).

    **ДТ йы(шық); Рус. щит? SАQIÇІ сторож (QВN 16213).

    **ДТ сақчы; Каз. сақшы; Рус. (защи)та, защитник, щит.

    ЩУКА

    СТМ: ЧИРУКАН щука (Эвенк.); <п.мо. çuruхаі; Як.чороғой.

    **Каз. шортан; Рус. щука.

    Э

    ЭПОХА

    СТМ: УJЭ век (Як.); п.мо.ujе эпоха.

    **Рус. (эпо)ха.

    ЭРРЭКЦИЯ

    ДТС: ERRӘ І. моча (МК І 38); ІІ. восклицание, побуждающее ослов спариваться (МК І 38).

    **ДТ еррә; Рус. (эрре)кция.

    ЭТАЖ

    СТМ: ТЭДЭ (тэдэжи) этаж (Уд.).

    **Каз. текше – полка; от переноса буквы «е» в начало (етекш)

    Рус. этаж, этажерка.

    ЭХО

    ДТС: JAҢҮU эхо: barça esitür jaңүusin – все услышат его эхо

    (Suv 49020).

    **ДТ йаңғу; Рус. эхо; Каз. ж(аңғы)рық.

    266

    Ю

    ЮГ (южный) См. правый (бері йағы)

    ЮКОЛА

    СТМ: JУКЭЛЭ юкола (Эвенк.); <Як.жұқала – валенная рыба.

    **Каз. уқала – валять; жұқала; Рус. юкола.

    ЮЛА (юлить)

    ДТС: JUVLAN катить: topiү juvlinur – мячь катилась (QBN 587).

    **ДТ (йувла)н; Каз. айнал (айлан); Рус. юла, юлить.

    ЮНЕЦ (юноша, юнга)

    ДТС: KENÇ ребенок: kenç süt sordi – ребенок сосал молоко (МК ІІІ 181).

    **ДТ кенч; Рус. юнец, юнош)а, юнга; Каз. кенже – младший ребенок. (См. меньший; князь).

    ЮРИСТ

    ДТС: ÇARLIY (жаrliү): приказ, предписание; указ: жаrliү bеrdi – дал указ (ЛОК 116).

    **ДТ чарлығ, жарлығ; Каз. жарлық – ярлык; жарғышы (йарғучи – лицо, наблюдающий за соблюдением закона, исполнением приказа, указа; Рус. ярлык; от «(йаргуч)и» – юрист.

    ЮРТА

    ДТС: JURТ дом, владение, страна: bedük bir jurt el kün erdi – была большая страна и большой народ (ЛОК 301).

    **ДТ йурт; Каз. жұрт; Рус. юрт, юрта.

    Я

    ЯБЛОКО

    ДТС: ALIҮ плохой (МҚ 448); JABLAQ плохой: iraq ersar jablaq aүi berür – кто живет далеко, (тому) дают плохие дары (КТм7).

    **ДТ алығ, йаблақ; Рус. яблок)о – по Каз. алма – букв. не бери (запретный, плохой). Такое название появилось, вероятно, в связи с библейским сюжетом.

    267

    ЯВЬ (явный, явится)

    ДТС: ODUN, OJUN пробуждаться: aj elig udima odun – о правитель, не спи, проснись (QBH 10822).

    **ДТодұн, ойун; Каз. оян, ояу; Рус. явь, явно, явственно, явление, явиться, и др.

    ЯГОДА

    ДТС: QАТ 1. ягода, плод вообще (МК ІІІ 147); 2. Плод можжевельника (МК ІІІ 146).

    **ДТ қат; Каз. қара(қат); Рус. я(год)а.

    ЯГОДИЦА

    ДТС:KED, KEDIN (кеt) конец, задная часть (МК ІІ 142).

    **ДТ кет, (кед)ін, кейін; Каз. (көт), кейін; Рус. я(год)ица, зад.

    ЯД (ядовитый) См. ведьма, гадать.

    ЯДРО

    ДТС: ORTA, ORTU середина: ev ortusi – середина дома (МК І 124).

    **ДТ орта; Каз. (орта), ортасы – середина, среди чего-л.; Рус. ядро. (См. нутро).

    ЯЗЫК

    ДТС: АҮІZ 1. рот, (МК 401); перен. губы; 2. перен. уста (в значении органа речи):aүizta tut постоянно читать, повторять (букв. держать на устах).

    **ДТ ағыз; Каз. ауыз, езу; Рус. язык. (См. уста).

    ЯЗЫЧНИК

    ДТС: JAZІ степь, равнина: jazida bөri ulisa… – если в степи воет волк …(МК ІІІ 255).

    **ДТ йазы; Каз. жазық – ровный, равнина; Рус. язычник (человек равнины, степняк).

    ЯКШАТЬСЯ

    ДТС: JAXŞІ хороший (МК ІІІ 32).

    **ДТ йахшы; Каз. жақсы – хорошо; Рус. якшаться – быть с кем-л. в хороших отношениях.

    268

    ЯМА

    ДТС: OJ, OJUL яма, углубление: jer ojuldi – в земле было сделано углубление (MK I 268).

    **ДТой, ойұл; Каз.ой, ойыл, ойым, ойма; Рус. яма.

    ЯМЩИК

    СТМ: JАМУ(Н) подвода (Ульч); др.тюрк. жаm почтовая станция; п.мо.жаm путь, дорога; жаmçі — проводник.

    **Каз. жым – тропинка; жәмшік – ямщик; Рус. ямщик.

    ЯНТАРЬ

    ДТС: JAN гореть: ot jandi – огонь горел (MK III 65).

    **ДТ йан; Каз. жан, жанып тұр – горит; Рус. янтарь. (Ср. фонарь).

    ЯНЫЧАР

    ДТС: JANА снова: tabүaçqa jana içikdi – он снова подчинился табгачам (Тон2).

    **ДТ йана; Каз. жаңа – новый; және – снова; Рус. новый;

    2. ДТС: ÇERIG войско: alp çerigdә bilgә tirigdә – отважный (проявляет себя) в войске, мудрый в (обыденной) жизни (МК 19512).

    **ДТ 1. йаны; 2. черіг; Каз. жаңа; 2. шерік; Рус. яны+чары (новые войска). (См. шеренга).

    ЯР

    ДТС: JAR яр, овраг: jar qijіүi – край яра (МК І 375).

    **ДТ йар; Каз. жар, ор; Рус. яр.

    ЯРКИЙ (Ярила, жаркий)

    ДТС: JARU, JARUQ свет, сиять, блеск, луч: jaruq jer – освященная земля (МК ІІІ 15).

    **ДТ йарұқ. Каз. жарық – свет; Рус. ярок, яркий; жаркий, жарить, жаркое, Ярила (бог солнце)

    ЯРЛЫК

    ДТС: ÇARLIY (жаrliү): приказ, предписание; указ: жаrliү bеrdi –дал указ (ЛОК 116).

    **ДТ чарлығ, жарлығ; Каз. жарлық; Рус. ярлык.

    269

    ЯРМАРКА

    СТМ: ЖАРБАН ярмарка (Як.): жарбан, жарбай 1. съехаться, стоять большим стойлом; 2. гулять, расхаживать.

    **Каз. жәрмеңке; Рус. ярмарка.

    ЯРМО

    ДТС: JARIL страд. от jar-: butiq jarildi – ветка раскололась (MK III 78); JARIM половина: almila jarimi – половина яблока (MК ІІ 19).

    **ДТ йар, йарыл, йарым; Рус. ярмо (деревянный хомут, сделанный из двух половин расколотого бревна). Каз. жарыл, жарымы, жартысы.

    ЯРОВИЗИРОВАТЬ (яровать)

    ДТС: JARATIN возвр. от jarat-: совершенствоваться: аlqu edgü tөrülәrtә jaratinip – совершенствуясь во всех хороших правилах

    (Suv 1813).

    **ДТ йаратын; Каз. жарату ( напр. атты жарату); Рус. яровизировать (зерно). (Ср. ради).

    ЯРОСТЬ

    ДТС: JARIŞ состязаться, бежать в запуски: ol aniң birlә at jarişdi – он состязался с ним в скачке на лошадях (МК ІІІ 72).

    **ДТ йарыш; Каз. жарыс; Рус. ярость.

    ЯРУС

    СТМ: УРСУ ярус, ряд (Ма.).

    **Каз. сөре; от полн. метатезы (суря) Рус. ярус.

    ЯСНО

    ДТС:AJAŞ ясное (о небе): ajaş kөk – чистое небо (МК 742).

    **ДТ айаш; Каз. (аш)ық; Рус. (яс)ное.

    ЯЩЕРИЦА

    СТМ: JЭКСЭРГЭН ящерица (Ма.).

    **Каз. к(есір)тке – (ящерь); Рус. ящеритца.

    ЯЩИК

    ДТС: QABIRÇAQ 1. ящик, сундук (МК І 501).

    **ДТ қабырчақ; Каз. қ(апшық); Рус. ящик.

    270

    ДОПОЛНЕНИЕ

    Слова русского языка с тунгусо-маньчжурскими

    основами из книги «Сравнительный словарь

    тунгусо-маньчжурских языков»

    АВАВА – бабочка (Эвенк); **Рус. бабочка.

    АГУУ – великий, очень, весьма (Бур.). **Рус. огромный.

    АДАКА – гадость (Ороч.). **Рус. гадость.

    АДУЛА – рассматривать (Як.); Эвен. аду – удивлять. **Рус. удивлять, дивный.

    АЖАРАЙ – сорванец, озорник (Эвенк, < Як.); **Рус. озорник, злой?

    АК,А (ак,ан) – окунь (Ма.). **Рус. окунь.

    АКАТА (акота) – лук (оружие) (Эвен.). **Рус. охота, охотиться.

    АЛАДУ – поджаривать (Орок.). **Рус. олади.

    АЛИ (ал,а) – сожалеть (Ма.). **Рус. ж(але)ть.

    АМУН (амут) – кал, помет (Нег.). **Рус. помет.

    АМБАН – большой, крупный (Ма.). **Рус. амбал.

    АМУТ – озеро (Эвенк.); Ма. омо – пруд, болото, стоячая вода. **Рус. омут. (Қаз. қом су).

    АПАЛДИ – идти сражаться (Сол.); Ма. афата – нападать. **Рус. нападать.

    АПЧИКАJЭЧ – дать осечку (Эвенк.). **Рус. осечка.

    АРПУКАЙ – веник, опахало (Эвенк.); **Рус. опахало.

    АРЧА – встреча (Эвенк.). **Рус. встреча.

    АСАСА – спасибо (Уд.). **Рус. спасибо.

    АФАЕКТУ – орех (Уд.). **Рус. орех.

    БАЛУКАН – надоедать, бездельничать (Эвен.). **Рус. баловень, баловаться, разбалованный.

    БАДАР)А – гореть (о лесе) (Эвенк.); **Рус. пожар..

    БАКВАНА – квакать (Эвенк.).

    БАЛАМАТ – взбалмошенный (Эвенк.); < Як. **Рус. баламут, взбалмошенный.

    БАЛБА – недогадливый, ненаблюдательный (Ма.). **Рус. балда, балбес.

    БАЛДАКАТ – кататься (по льду) (Эвенк.). **Рус. кататься.

    БАНЖИБУ – родить, оживлять (Ма.). **Рус. живой, оживлять.

    271

    БӨҢ(КЭЧЭКЭВ – кочковатое место (Эвен.). **Рус. кочка.

    БАРГА – дуга (Эвенк.); Сол. баргә — браслет. **Рус. арка; браслет.

    БАРГИ – противополжный (о стороне, береге) (Эвенк.). **Рус. берег, береговой; враг. (Каз. ірге, арғы).

    БАРЕЛАК – амулет охотника (Эвенк.) < Як. **Рус. брелок, бирка.

    БИ – быть (Эвенк.). **Рус. быть.

    БИЛКИНИ – блестящий (Эвенк.). **Рус. блеск.

    БІТ)ЕГЕ – пить (Сол.). **Рус. пить.

    БИЧИРГЕ – стучать (о сердце) (Эвенк.). **Рус. биться.

    БОБИ – гадание на палочках (Эвенк.). **Рус. бобы, гадание на бобах.

    БОГДО – название идола (Нан.). **Рус. бог.

    БОДО – думать (Эвенк.); п.мо. боду – обдумывать. **Рус. подумать.

    БОКОН – догнать (Эвенк.). **Рус. догон, догонять.

    БОХОРИ – горох (Нан.). **Рус. горох.

    БОЛJОЛ – ползать (Улч.). **Рус. ползать.

    БОЛО – палица (Сол.). **Рус. палица.

    БОЛОҚОШО – болтать вздор (Ма.). **Рус. болтать, болтун.

    БОЛОСУ (фаласу) – стеклянная посуда (Ма.). **Рус. посуда.

    БОҢӨ – большой, крупный (Сол.). **Рус. большой.

    БӨРА – рваться, бросаться с лаем (Эвенк.). **Рус. броситься, брось. (Каз. үру)

    БОРОХ – вдруг, неожиданно (Нег.). **Рус. пере(полох), вс(поло)шить.

    БОСОХТО – почка (Эвенк.Ма.). **Рус. почка.

    БУВКИ (букки) – покойник (Эвенк.). **Рус. покой, покойник, спокойно, спокойствие.

    БУБГИ – ворчать (Эвенк.). **Рус. бубнить.

    БУЖИНА – пускать пузыри (Эвенк.). **Рус. пузырь.

    БУКА – вероятно (Эвенк. Як.). **Рус. буквально.

    БУЛТУКИ – полированный, гладкий (Эвенк.). **Рус. бултых! (скользкий).

    БУЛЭТИ (булэ) – болотный (Эвенк.). **Рус. болото.

    БУРБУЛЭН – бубенчик (Эвенк.). **Рус. бубенчик.

    БУРГИ – журчать (Эвенк.). **Рус. бурлить, журчать, бурный, бурно.

    БОЗОН – тучный, толстый (Ульч.). **Рус. пузатый, пуза.

    БУРИ – выронить, обронить, уронить (Эвенк.). **Рус. бросать, бросить, уронить, урон, ронять.

    БУСЭ – пояс (Эвенк.).

    БУЭСИ – видеть вещий сон (Эвенк.). **Рус. вещий.

    272

    БЭБЭКИ – лапа (Эвенк.). Монг. бабка, лодыжка. **Рус. бабка.

    БЭДУ – обидчик (Орок.).

    БЭJДЭ – наказывать (Нан.). **Рус. бей!

    БЭJЗЭ – везде, всюду (Эвенк.). **Рус. везде.

    БЭЛИЭТ – пластинка с надписью (Эвенк.). **Рус. билет, плита.

    БЭРИП – (проп)асть (Эвен.).

    БЭРУВ (бэрувэн) – клеветать (Эвен.). **Рус. врун.

    ВАЛАХА – плохо (Ульч.).

    ВӘСА – чулки (вязаные) (Сол.). **Рус. вязаный, вязать.

    ВАЧИАЛ-ВАЧИАЛ – шевеля (Нан.).

    ВЭДУ – ехать на охоту (Нег.). ** Рус. еду, ехать.

    ВЭJЖУХЭН – журавль (Ма.).

    ВЭРФЭН – зверь (Ма. Кит.).

    ВЭЧЭСИ (вече) – смотритель при жертвенном храме (Ма.). **Рус. вечя (собрание).

    ГАПЛА – купленный (купля) (Нег.).

    ГАСУ – носить (Орок.).

    ГАБА – бляхи (Ма.): ғабан – тиски; ғабала –давить тисками при пытках). п.мо. ғаба -кандалы (ручные). **Рус. за кабалить, кабала.

    ҒАБ САХУН – чахлый (Ма.).

    ҒАХА – ворона (Ма.). **Рус. галка.

    ҒАЛАДА – жилет (Ульч.). **Рус. жилет..

    ҒАРИ – высыпать (об оспе) (Ма.). **Рус. корь.

    ҒАРМАХ)ТА – комар (Нан.).

    ГАРПА (гарпу) – стрелять из лука (Эвенк.). ** Рус. гарпун.

    ГАРСИ – мантия, ряса (Ма.). **Рус. ряса.

    ГЕГОТО – нищий (Сол.). ** Рус. нагота, нагой.

    ГЕЖЭЛЭ – жалеть (Орок.).

    ГЕЛА – комната (Сол.). **Рус. келье.

    ГИ БУХУ – кабарга (Ма. Кит.).

    ГИДА – копье; гидала — метнуть копье (Эвенк.). ** Рус. кидать, кидала.

    ГИЛБЭЛЧИН – блеск, глянцевый (Эвенк., Сол.).

    ГИЛЭКИ – гиляк (Эвен.).

    ГИН – глушь; перестать выть (о ветре, о волках) (Эвен). ** Рус. сгинь!

    ГИНЭЛЭ – клен (Нан.).

    ГИНСИ – читать на распев (Ма.); п.мо. гингси; ** Рус. читать, книга.

    ГИСА – испортиться, истлеть (Ма.). (Каз. иісі, иісті – с запахом)

    273

    ГИТУКУ – куропатка (Ма.). **Рус. петух.

    ҒОJ – другой, иной (Ульч.). **Рус. другой, чужой, изгой.

    ГОJОЧО – наряд, одежда (праздничная) (Эвенк.). **Рус. хорошо!

    ҒОНҒОН – бабка (стоящая на кону (Ма.). ** Рус. кон.

    ГӨРГЭ – седловина горы (Эвен.). **Рус. гора, горы, горка.

    ГУРЭХЭ – загривок (Нан.).

    ГУСКЭ – волк (Эвенк.). **Рус. кусать.

    ГУҺИ – глухарь (Эвен.).

    ГЭЛ – с трудом собираться в путь (Эвенк.). ** Рус. ели-ели.

    ГЭЛЭК – калека (Эвенк.).

    ГЭРБЭ – жерди (Эвенк.).

    ДАБСУЛА – солить (Ма.). **Рус. соль, солить.

    ДАҒА – недавно (Эвенк.) ** Рус. давно, дваний, недавно.

    ДАҒАЧАН (дачан) – корень, ствол, начало, раньше (Сол.). **Рус. качан; начало.

    ДАЙЛА – война (п.мо).

    ДАҚСА – тяжба (Ма.).

    ДАХУ – доха (шуба) Эвенк.).

    ДАЛАН – дамба (Ма.).

    ДАҢН)АХУ – дерн (Эвенк.) < п.мо.

    ДАРАН(МУЧА – мешать (Эвенк.).

    ДИДАСИ (дитси) – ученик (Ма.). **Рус. дитяти, дети.

    ДОН (дону) – нутро, нижний, вглубь (Эвенк, Уд.). **Рус. дно, тонуть.

    ДИСУТ (дисуч) – защищать, отстаивать (Эвенк.). **Рус. диспут, дискуссия, дискутировать.

    ДЭЖИ (дегежи) – первинка, лучшая часть, пробa (Ма.) < п.мо. **Рус. дегустация.

    ДОКОЛОК – храмой (Эвенк.). **Рус. доходяга, дохлый.

    ДОҢА – арбуз (Сол.). **Рус. дыня.

    ДОРАҚУ – бесчестный, беспутный (Ма.). **Рус. дурак.

    ДУВУР – убирать (Эвен.).

    ДУВАЛИНАХА – свирель (Ма.). **Рус. дуть, раздувать.

    ДУҒ (дувуңки) – долбить (Эвенк.). ** Рус. долбить, дубить, дубасить, дубленка.

    ДУДҒУН – пара (Эвен.). **Рус. два, двое.

    ДУДИ – одежда (из ровдуги) (Эвенк.). **Рус. ров(дуга.

    ДУЛБУ – глупеть (Эвенк.). ** Рус. глупый, долбаный, дундук.

    ДУЛКУ – ольха (Эвенк.).

    274

    ДУЛХАЙ – посох, палка (Ма.). ** Рус. палка.

    ДУНДРЭ – земля, тайга, местность (Эвенк.). ** Рус. тундра.

    ДУҢ(МАЛИГИ – розовый (Уд.). ** Рус. малиновый, малина.

    ДУС – толстый, тучный (Эвен.). ** Рус. тучный.

    ДЭБДИРИН – густой (Эвенк.). ** Рус. дебри.

    ДЭСЧИ – лежать, лечь (Эвен.). ** Рус. лечь.

    ЖАЛОН – сустав (коленный) (Эвенк.). ** Рус. колено.

    ЖАР ЖИР – чирикание (Ма.). **Рус. стриж.

    ЖАУЛИ – ковш (Ульч., Нан., Ма.). **Рус. лить, литься, лил. (Каз. ожау).

    ЖЕ (зе) – друг; муж, жена, золовка (Эвенк.). **Рус. (же)на, (же)них, (зо)ловка.

    ЖИЖОКТО – чеснок (Уд.).

    ЖИЛА – жалеть, жалкий (Ма.). < Кит.

    ЖИЛИМ)ТИХИ – филин (Нег.).

    ЖИНЖЭК)У – значок (Нан.).

    ЖОРИҚҚУ (зори) – прицел (Орок., Нан.). **Рус. зорький.

    ЖОРОҚО – вор (Эвенк.). **Рус. сорока, вор. (ДТ оғры).

    ЖУ – жилище, чум (Эвенк.). **Рус. чум.

    ЖУГААЛА – гулять, забава (п.мо., монг.). **Рус. гулять. (Каз. күйлет).

    ЖУЖА (жөбсиелду) – обсуждать, судить (Ороч.).

    ЖУJ – сын (Ма.). Кит. цзы –сын.

    ЖУЧЭН – яр, пучина (Ма.). **Рус. пучина.

    ЖЭГДУЧЭ – держать себя (Эвенк.). ** Рус. ждать, ждущий, задержаться.

    ЖЭК – всегда (Нег.).

    ЖЭЛГЭ – щель (Эвенк.).

    ЖЭРГИ – ряд, шеренга (Сол., Нан.).

    ЗЭВЭМНЭ (жавни) – зевать, зевнуть (Эвенк.).

    ЕМЫJА – май (месяц), время, вымя (Эвенк.) < Як. **Рус. май; время; вымя.

    ИДДУ (jибэ) – входить (Орок., Ма.). **Рус. изба.

    ИДЭ – талант (Эвенк.); Як. удаль. **Рус. удаль.

    ИЛАХА – лыко (Ма.).

    ИЛОМО – лиана (Уд.).

    ИЛЭДИ – человеческий (Эвенк.). ** Рус. люди, людской.

    ИЛЭ-ДЭ – где-либо (Орок.).

    ИЛЭЧЭ (илэ) – лизать, лакать (Нан.).

    ИНЭҢ – день, днем (Эвенк.); Сол. инэн-дулин – полдень (день+пол).

    275

    ИНЭ (инэвсин) – интересно (Эвенк.).

    ИРИ – варить, жарить (Эвенк.).

    ИСАЛА – ячея (сети, невода) (Орок.).

    ИСЭВ – расти, посадка (Эвенк). **Рус. посев. (Қаз. өсу).

    И(ХЭРЭ – гореть (о свече) (Нег.).

    JАКИ – таким образом, яки (Эвенк.).

    JАҚЧИ – чихнуть (Ульч., Ма.).

    JАЛИ – валеное (мясо) (Ма.).

    JУКЭЛЭ – юкола (Эвенк.).

    JУРИК – дурак, дура (Эвенк.).

    JУСУ – уставать (Нан.).

    JЭПУ – теплый (Эвенк.).

    JЭ(ҺЭРJЭ) – название эвенкийского кругового танца (Эвенк.); Бур. ехор – бурятский хоровод. **Рус. хор, хоровод.

    КАЛГА – ворота, забор (Сол.). < мо. **Рус. калитка.

    КАНИ – очаг, печь (Нег.). **Рус. кань.

    КАҢАЛЧИ – колокольчик (Эвен.).

    КАМБО – комком (сжаться) (Ороч). **Рус. ком, комок, скомканный.

    ҚАРЧИН – коршун (Ма.).

    КАРЭ – убивать (Эвенк.). **Рус. карать, покарать, кара.

    КАРИН – кора, с(кор)лупа (Эвенк.).

    КИКИСИН – укусить (Нег.).

    КИЛЗИ – кольцо (шейное) (Эвенк.). < Як. Ороч. косо.

    КИРГЭ – грызть (Эвенк.).

    ҚОJМАРИ – коварный (Ма.).

    КОЛОБОКТО – скалка (для раскатыания теста) (Ороч.). **Рус. колобок.

    КОЛТО – расколоть (Эвенк.).

    КОҢЧО – колчан (рыба) ((Нег.).

    КОРДОКО – горбатый (Эвенк.).

    КОТОН – никак (Эвенк.). **Рус. хотеть.

    КУВАЧА – кувшин (из тыквы) (Ма.).

    КУКУРУ – вытряхнуть трубку (Орок.). **Рус. курить.

    КУЛА – размахнуться (нанося удар) (Эвен.). **Рус. кулак.

    КУЛУК – клубок (Эвенк.).

    КУЛЭКТЭ – глотка (Нан.).

    КУНЖА – кунжа (Эвен.).

    КУНУС – сукно (Эвенк.). от метат. **Рус. сукно.

    276

    КУРГИ – гореть (Эвенк.).

    КУРЧА – весь (Эвенк.); Як. кучча. **Рус. куча.

    КУРЭЛДИН – кружиться (Эвенк.).

    КУСЭ – борода (Ма.). Кит. борода, усы. **Рус. усы.

    КЭКЭЧЭК – копчик (Эвенк.).

    КЭПКЭ – копать (Эвенк).

    КУПУЛИ – выпуклый (Нег.).

    КЭРГИ – сгорбиться (Эвенк.).

    КЭРЧИ – крошить (Эвенк.). < Монг.

    КЭСУ – косой (Ульч.).

    ХАҚУА – кукла (Ороч.).

    ХАОС (хавус) – хаос (Нег, Нан.).

    ХАО СЭМЭ – смело (Ма.).

    ХОДО – дух быстроты (Ороч.). **Рус. ходить, ходок.

    ХОСХОРИ – косматый, кудри (Ма.). **Рус. косматый.

    ХО(ЧИА АПО)НИ – шляпа (Нан.).

    ХУЖЭУЛИ – тяжелый, тяжело (Ульч.).

    ХУЛХИ – глупый (Ма.).

    ХУМЭРИ – гибнуть (Орок.). **Рус. умер, умри.

    ХУПА(Н) (хупала) – группа, компания (Орок.).

    ХЭДЭН – быстрый, ловкий (Нег.). **Рус. ходун, ходить.

    ХЭСКЭ – кошка (Ульч.).

    ХЭПЭРЭ – брать без разбора (Ма.). **Рус. хапать.

    ХЭРГЭ – период выполнения церемониального обряда после смерти человека (Нан.). **Рус. хоронить.

    ХЭРЭМ (херему) – стена (Ма.). ** Рус. хором, терем.

    ЛАТА – подсвечник (Нан.). Кит. ләден. **Рус. ладан.

    ЛАО, ЛАУ – лай, лаять (Орок.).

    ЛА(ЧАВКИ – чайка (Нег.).

    ЛЕМАН – ремень (Орок).

    ЛИ (лиэн) – лить, ливень (о дожде) (Нег.).

    ЛИҢАҚ БИ – липкий (Ороч.). Як. лікпа.

    ЛОБОЗО – погреб (Нан.). **Рус. лабаз.

    ЛОП (изобр.) – прямо куда-л. угодить (Ороч.). **Рус. влоб.

    ЛАО-САҺ – мул (Чж.). **Рус. лошак, лошадь. (Каз. аласа ат)

    ЛӨСКАМА –– оборванец (Эвенк.). **Рус. лоскут.

    ЛУГДА-ЛУГДА (луку) – сплошь все порвано (Ульч.). **Рус. лохмотье, лохмато.

    ЛУКИ – стрела (Эвенк.). **Рус. лук.

    277

    ЛЭС)СЭҒ – лес из мелких лиственниц (Эвенк.). **Рус. лес.

    МАГУИ – шаманить (Ороч.). **Рус. маг, магический.

    МАХА – мясо (Сол.). < Монг.

    МАХАЛА – маковка (Ма.).

    МАЛА – молот, булава, колотушка (Ма.). ** Рус. (моло)т, (моло)ть, (моло)тилка), (була)ва.

    МАМА –– матушка, бабушка, старуха (Ма.,Нан., Ульч., Орок.). **Рус. мама, матушка, мать.

    МАЧА – убитый (Сол.). ** Рус. мочить, замочить (убить).

    МАМУ (мамңу, мамгу, маңгу) – река (большая), р.Амур. (Нег. Ороч.Уд. Ульч. Орок.- нанаец. Нан.). **Рус. Волга матушка река.

    МАНТУ – булочка (приготовленная на пару) (Уд. Ульч.); Нан. манто; Ма. мэндун – завтрак из хлебцев мэнту. **Рус. манты.

    МАНГА – котел (Эвен.); Нан. мэңгуа – котелок. **Рус. мангал.

    МАР – марник (Эвенк.). **Рус. марник (поросль низкорослой березы).

    МАПА (мафа) – старик , муж (Орок. Ма.). **Рус. папа.

    МАСИ – сильный, крепкий (Ороч.); Нег. масижи –крепко. Масита – еще немного; Ма. масила – напригать силы. **Рус. массивный, масса, массово.

    МАТАРА – проходить без дороги (Эвенк.). **Рус. мытарить, мытарсто.

    МИҢГА – тысяча, толпа (Нан. Сол. Уд.). **Рус. много.

    МИҢ(НИ – ныть (Эвенк.).

    МИТ – мы (Эвенк.).

    МӨГДИ – огниво (Эвенк.); Эвен. м(өжги) – высекать огонь. **Рус. огонь, ожог.

    МОСИР – солома (Ульч.). ** Рус. мусор.

    МОТКИ – вить, крутить (Эвенк. Сол.). **Рус. мотать, моток, мотки.

    МОТОКО – орган половой женский (Эвенк.). **Рус. матка.

    МОЧА – очень, сильно, огромный (Нан.). **Рус. мощь, мощный, могучий, очень.

    МОЧОЛАЕ – не мочь (Ороч.).

    МУ – вода (Эвенк.); Эвен. мөрен – обильный, проливной (о дожде); Ма. мэдэри – море; п.мо. мөрен – река (большая). **Рус. море.

    МУ(ДУРИ – дракон (Ма. Сол. Нан.).

    МУ(ЖИЛЭН –– желание, сердце, воля, влечение (Ма.). **Рус. желание.

    МУҢҒА – могила, кладбище, царский курган (Ма.). **Рус. могила. (Каз. мола).

    МУРЪМ – моргать (Эвенк.).

    278

    М(УСЪМЪ)Н – усмехаться, смех (Эвен.).

    МЭМЭ – немой (Ороч.).

    МЭНЭ –– мало (Эвенк.). ** Рус. мини, минимально.

    МЭНЭ`К –– гуртом (Эвенк.); Як. бессчетно много. **Рус. много.

    МЭ(ПЭЛГЭ – потрошить белку (Эвенк.) **Рус. белка.

    НАЙНА –– бабушка по отцу (Нан.). **Рус. Наина – персонаж из поэмы А.Пушкина «Руслан и Людмила».

    НАJДА – надеяться (Эвенк.). **Рус. надеяться, надежда.

    НАJМАН (найма) – торговля, торговец (Эвенк. Монг.). **Рус. наем, нанимать, займ.

    НАЛАҚУ – мелкий (Эвен.). < Як.

    (Н`АЛМА)НУНГЭ – вельма (Эвен.).

    ҢА(МЭНДИ – медведь (Эвенк.).

    НАҢНА – небо (Орок. Нег. Ма.).

    ҢАРРИ – звать (Орок.). Монг. орилох. **Рус. ори, орать, горланить.

    Н`ОҒИ –– ноги (оленя, передние) (Эвен.). (ДТ ағ ).

    Н`УМУ (нэмуча) – недомогание (Эвенк.). **Рус. немочь.

    НЕЛБО – плевок (Бур.).

    НИЛ – линять (Эвенк.); Нег. мимэк – линять, менять кожицу (о рогах оленя). **Рус. линять, менять

    ҢИСУ –– принести , доставить добычу с места промысла. (Нег.). **Рус. несу, нести.

    НИЧИКУН – маленький (Эвенк.). **Рус. (нич)тожный. (Каз. кіші.)

    ҢО(JОҚҚО) – яйцо (Орок).

    НОХО – только (Ма.).

    НОҢ(ГОРJН – черный (Сол.).

    НОРО – нора (Ма.).

    НӨСУ (нөһу) – сморкаться, нюхать табак. (Эвенк.) **Рус. нос, нюхать, нюх.

    Н(УҚА) – колючка (Ма.). **Рус. укол, уколоть.

    Н`УРКУН – споткнуться, кувырком (упасть) (Эвенк.). **Рус. кувырком.

    НЭГДЭКЭ – накидка (Эвен.).

    Н`Э(ҒУРКИ – крупный (Эвенк.).

    НЭJИ – новый (Эвен.).

    НЭJЭТЭ – невестка (Ма.).

    НЭРЭ – накрыться с головой (Ма.). **Рус. нырять.

    Н`ЭХЭ – утка (Ма.); Бур. н(угаһа) — утка

    ОБОЛО – обеднеть (Нег.): оболэн – неудачник. ** Рус. имя Оболенский.

    279

    ОДУ (одувкан) – чудо, удивительный (Эвенк.).<Як.

    ОХОДО – охапка (Нег.).

    ОЛГО – сохнуть (Эвенк.); Ма. валгв – вялить. ** Рус. вялить.

    ОЛДОКСО – доска (Эвенк.).

    ОЛӨЧИ – унты (Ороч.); Як. олһччу – обувь. **Рус. калоши.

    О(МОЛГИ – юноша (Эвенк.). **Рус. молодой.

    ОНОКТО – конопля (Ульч.).

    ОН(НОРИ – нерпа (Орок.).

    ӨР(ҮСҮЙ) – успевать (Як.).

    ОСТИЛ – остол (Эвен.): өсталда — тормозить остолом.

    ОТКИ – утка-крохоль (Эвенк.Эвен.Нег. Ма.). **Рус. утка.

    ОҺ-ҺЕН – осел (Чж).

    ӨЛИНЭ – лениться, лентяй (Эвен.).

    ӨРӨҒӨ – брюхо, чрево (Як.). **Рус. брюхо, брюки.

    ПАҒЛИ – пылить (Нег.).

    ПАЛАН –– пол (Нег.Уд.); Ма. фала.

    ПИАҚТА – пятка (Нан.).

    ПИКТЭРЭ (путтэрэ) – падчерица (Ульч.).

    ПИРУЭН – парить (Нан.); Ма ф`элэ — лететь, парить. **Рус. парить.

    ПИСКА – сделать осечку (Эвенк.) **Рус. осечка.

    ПИСКИ – писк (кузнечика). (Орок.).

    ПИЧӘ – пищать (Эвенк.).

    ПОЛ(ДОРО)М – про(дыря)вить (Нан.).

    ПОҢ(ҒОЛ – холм, кочка (Орок.). **Рус. холм.

    ПОРҚИНА – фыркать (Нан.).

    ПОС (пос-пос) – свозь, насквозь (Нег. Нан. Орок.).

    ПӨЧАҚ – палка (лыжная) (Эвен.); Ма. почоқ. **Рус. посох.

    ПУСЭЛЭ – бородатый (Сол.); Монг. үслэг – пушной, волосатый. **Рус. пушной.

    ПЭДДЭ (пэду) – под (Орок.).

    ПЭДЭУ – бить, убить, губить (Ульч.). **Рус. падать.

    ПЭК(ТИРЭ – стрелять (Нег.). **Рус. с(тре)ла, тир.

    ПЭНТУ – панты (Эвенк.).

    ПЭРГЭ – пробовать (пытаться) (Нег.).

    ПЭРПЭЧИ – не спеша (Ульч.).

    ПЭРЭ – выпархивать (Эвенк.): пэрпухи – перепелка; Ма. пэр пэр – порх!

    ПЭ(РЭГДУ – рыдать (Орок. Ма.).

    ПЭСЭН`Э – пузатый (Эвен.).

    280

    П(ЭУЧИ – н(еудачник (Орок.).

    САВАР – коготь (Эвенк.).—п.мо. сабар –коготь, грабля, собирать. **Рус. собирать, сбор.

    САJЖА (сида) – сито (Ульч. Нан.): сайжала — процедить, просеять. **Рус. сито, про(цедить).

    САКСА – утка-саксан (Эвенк.).

    СӘЛИ – уважать, ценить, цена (Ороч. Нан. Ма.). **Рус. ценить.

    САМӘН (һамән) – шаман, камлать (Эвенк. Ма.).

    САМАЛ (самэлки) – сигнал, метка, знак (Эвенк.). **Рус. сигнал, метка, мелкать.

    САҢ(ӨҚАҢКИ) – опахало (Ороч.).

    САР – чайка, сарыч (Эвенк.); Як. сар – сарыч. **Рус. сарыч.

    САРИ (сарила) – пир, свадьба (Нан. Ма.). **Рус. свадьба.

    САСА (сасу) – тасовать (карты) (Ма.).

    САУЛА – посуда (Ульч.).

    САҺАН – снег (Бур.); п.мо часун.

    СИВИГЕ – волк, собака (Эвенк. Ороч). **Рус. собака.

    СИҒА – о(шибка (Эвенк.).

    СИJА – (сое)динить, (свя)зывать (Ороч.).

    СИКТИ – рубить (дрова) (Уд.). **Рус. сек, сечь, сеча.

    СИЛА (сила-сила) – едва, еле-еле (Нег.).

    СИЛА – целиком (целый) (Уд.).

    СИЛА – обжарить на вертеле (Эвенк. Ма.). п.мо. сіра –жарить; Бур. шара – жарить. **Рус. жарить, жар, жара; жир. (ДТ чыр – жир).

    СІЛӘН – зеленый, синий (Сол.).

    СИЛГИО (шилги) – шило, сверло (Эвенк.Нан.).

    СИЛХАТА – одинокий (Ма.). **Рус. сирота. .

    СИЛКИРУ – стирать (белье) (Эвенк.).

    (СИЛЭ)МИН – жилистый, жила (Ма.).

    СИМЭЛЭ – смачивать (Ма.).

    СИ(НАС)У – нож (Ульч.).

    СИҢИЛГЕН (сиңив) – снег (Эвенк.).

    СИҢТИ һику(тивчин) – тихий, тишина (Эвен.).

    СИНЭ – снять (кору бересты) (Ульч.).

    СИРИЧИ – скрыться (Нан.).

    СИР САР САМЭ – шорох, шелест (Ма.); п.мо. сір-сірге.

    СИСА – чечевица (Ма.).

    С(ИС)И – есть (Нан.Ма.).

    СИСЭ – шить (Ма., Монг.).

    281

    СИТ – край чего-л. (Эвенк.). < Як. **Pyc сытый, до(стиг). (Каз. шет, шеті).

    СИТКИ – стенка (Эвенк.).

    СИФУХУ – шпилька (для волос) (Ма.).

    СИҺОЛ(АСОН)И – осень (Орок.)

    СОБОРИ – разношерстный (Ма.). **Рус. сброд.

    СОЛЛО – сломать (Эвенк.).

    СОЛОҢГО (һолоңго) – колонок (Эвенк.).

    СУМАЛА – сума, сумка (Ма.).

    СООРИЛА – царствовать (Ма.); п.мо. сағу – садиться, сидеть. **Рус. царь; садиться.

    СУФАН – слон (Ма.).

    СӨППО – ноздря (Орок.). **Рус. сопеть, сопли.

    СО(РБИ – рубец (Эвенк.).

    СОРИ – ссора, ссориться, сражаться ( Ульч. Нан.).

    СОРИКУ – сурик (Ма.). **Рус. Суриков.

    СОТОРО – торопиться, быс(тро) (Эвенк.). < Як.

    СУБ – (соб)ираться, (сп)лошь (Эвенк. Ульч.).

    СУ(ВЭ – вы (Ма.).

    СУ(ВЭРИКУ – кочерга, ворошить (Нег.).**Рус. ворошить.

    СУГЛЕ – согласен, соглашаться (Эвенк.).

    СУДУРИ – история (Ма.). < п.мо. < скр.

    СУГДЭ – везде, пов(сюду) (Нан.).

    СУҚ(ДУН) – воз(дух), воз(душ)ный, (дых)ание, дух, душа (Ма.). ** Рус. (дун)овение, дуть, дул, душно.

    СУКТУ – сухостой (о ветке) (Нан.). **Рус. сук, сучок.

    СУҚУ (суқуна) – шкура (Чж. Ма.).

    СУКЭ – топор (Эвенк.); п.мо. сүке – топор, секира. **Рус. секира, сеча, сечь.

    СУЛА – слабый (Ма.). < п.мо.

    СУЛУ – шалун (Ульч.).

    СУМБУРША – приходить в замешательство, разбегаться (Ма.). **Рус. сумбур.

    СУМНЭ – сумерки, сумрак, мрак (Эвенк.).

    СУҢНИ(КЭЧИ – кочковатый (Эвенк.).

    СУП – занозить (Эвенк.): һукти – куст; шуптэлэ – шиповник, шип. **Рус. шип. (Каз. шөп).

    СУРБУ – петля (Ма.). **Рус. шнур.

    СУРГУJ – недоварившийся (Эвенк.). Монг. шүүрхий. **Рус. сырой.

    282

    СУРДЭК – страшный, страх (Эвенк.) Як. сүрдәх. **Рус. страх. (Каз. сүргін).

    СУЧУ – кольнуть, совать (Нан.). **Рус. всучить.

    СЭБЧИЛЭ – отведывать новинку (Ма.); п.мо. себегүн – новый, свежий. **Рус. свежий.

    СЭКЭ – цедить (Ма.): сэк`эку – цедилка.

    СЭХЭРИ – мелькая, скрываясь (Ма.). **Рус. скрываться.

    СЭЛЭ (сэлэмзэ) – железо, железный (Эвенк.Ма.Чж.). **Рус. железо.

    СЭЛЭ – отсыреть, сыро (Ма.). (Каз. шірі – гнить).

    СЭҢСЭ ХЭХЭ – неряха (Ма.).

    СЭПКЭ – схватить (Эвенк.). **Рус. цепко, цеплять.

    СЭПКЕДУ – сыпаться, рассыпаться (Орок.).

    СЭҺКОҺ – соболь (Чж.).

    ТАБИ – обувь (Эвенк.). **Рус. тапы, тапочки, туфли.

    ТАБЛА – клепать, насаживать бляху (Бур.); Эвенк. тавин –ковать. **Рус. табло.

    ТАГАН`А – тугой (Эвен.).

    ТӘДУ-ДӘ – оттуда (Эвенк.).

    ТАКА – лакать (о собаке) (Эвенк.).

    ТАҚТА – пихта (Ма.).

    ТАЛИН – тарелочка (Нег.).

    ТӘН – тянуть, вытянуть (Эвенк.); Кор.таңги-да — тянуть.

    ТАО(ЧИҒО – чинить (Нан.).

    ТАРҒАН – тигренок (Ма.).

    ТАРҒАП(ТУХА – тупой, тупиться (Орок.).

    ТАСУ – сразу (Ульч.).

    ТАТ – привыкнуть (Эвенк. Сол. Чж.). **Рус. с(тат)ь кем-л.

    ТАТ(АБУН – обувь (Эвенк.).

    ТАТАН – стан, становище (Чж.Ма.).

    ТАТАРИ – тарахтеть (Нан.).

    ТАШАН (ташон) – ошибка (Ма.).

    ТАҺАҒАС – тяжесть, багаж (Эвенк. Як.).

    ТЕ (тиа) – натянуть (о луке) (Ульч. Нан.). **Рус. тетива.

    ТЕВА – тезка (Эвенк.).

    ТЕЧУ – уплывать (Нег.). **Рус. течь, течение, утечька, утек

    ТЕТЕ – бабка (по отцу или матери) (Сол.). Рус. тетя.

    ТЕЛАЧ – захватчик (Эвен.); Калм. алач – грабитель. **Рус. сволоч.

    ТИБЪР – тпрукать (Эвен.). (Каз. тыпыр етпе!)

    ТИВНУТ – не двинуться (Эвенк.). (Каз. тын).

    283

    ТИЗӨ – тесно (Нан.).

    ТИКИН (тикир) – теперь (Эвенк.); Эвен. тек би – до сих пор, с тех пор.

    ТИКЭ (тихэн) – так, таким (образом) (Нег.).

    ТИЛА – обессилеть (Эвенк.); п.мо. tulaki хилый, слабый. **Рус. хилый, слабый.

    ТИМУ – тема, сюжет (Ма.). < kит. **Рус. тема.

    ТИМПА – шомпол (Ульч.).

    ТИП – завязнуть, погрузиться (Нег.); Ороч. типпа – лепить. **Рус. топь; лепить.

    ТОҒО (тоғол, тоғын) – огонь (Эвенк, Эвен.).

    ТОҚОН – середина (Ульч.Нан.). **Рус. кон, ставить на кон.

    ТОКОРИВ – окружен (Эвенк.): корявый; **Рус. корявый.

    ТОҢ(СОҒОК – сойка (Эвенк.). < Як.

    ТОРЕJ – тормоз (тормозить нарту) (Эвенк.). (ДТ тұрғыз – остановит).

    ТОРОН – тавро (Ма.).

    ТОСИ – лысый (Ма.).

    ТОСКИ – лоснящийся (Эвенк.).

    ТОТИ – вот тот (Нег. Нан. Ульч.).

    ТОТОТОП – совсем скрываясь (под водой) (Нан.). **Рус. утопить, утопленик, топить.

    ТС`ИЕН-ҺУ – –тысячник, тысяча (Чж.).

    ТУ – с(ту)пать , (то)пот, (то)пать (Эвенк.); Ма. туфун – стремянка. **Рус. туфли, с(ту)пать, и др.

    ТУГЖЭНИ –– сепэр тугжэни – дождь морося (Орок.). **Рус. дождь.

    ТУКСУ – туча (Эвенк.); Сол. тукчэ – туча.

    ТУМ (тумэтлэ) – метать, мотать, моток (Эвен.).

    Т(УМНА)ЧИ (тумнэ) – умный, умничать (Эвенк. Ороч.).

    ТУР земля (Эвенк.); Як. түөлба – глыба, ком земли. **Рус. глыба.

    ТУРГЭ – дорога (Сол.).

    ТУТУВЭСИ – туда-сюда (ползать) (Уд.).

    ТУША – случай, случаться (Ма.).

    ТЫА – тайга (лес) (Як.); Эвенк. теған – таежный житель. **Рус. тайга.

    (ТЭБЭҢ)КУ – кабан (Ороч.).

    ТЭҒЭ (теси) – сидеть (Эвенк.); Чж.t`eh-pieh; от метат. «си-тэ» Рус. (сиде)ть.

    ТЭГЭЛЭ – тетерев (Сол.).

    ТЭДЭ(УЧИ) – учить (Ороч.).

    ТЭЛЭ – петля (для пояса) (Ульч.). Орок. пута, путта – петля. **Рус. петля, путы, путать.

    284

    ТЭМИ – поэтому, потому (Эвен.).

    ТЭРЭЧЭ – ос(тере)гаться, ос(торож)но, (береч)ся, с(теречь) (Эвенк.).

    ТЭСИ (тэсиси) – чистить, щипать (перья) (Эвенк.Нан.).

    ТЭСИ – сидеть (Нан.).

    ТЭТ – о(дет)ься, о(дет)ь, на(дет)ь (Эвенк.).

    УВЭJ – нет (Эвенк.). < п.мо. **Рус.увы!

    УГГУН – угол (дома, внутренний) (Ороч.).

    УГ(ДАМ)Э (уг(дакша) – жилище (летнее, из жердей, крытое корой лиственницы) (Эвенк.). **Рус. дом; дача.

    УҒУ – уколоть, укол (Эвенк.Нан.).

    УДИВУН – украшение, наряд; уди(чектэв)ки – щеголять; Орок. ужи – (оже)релье. **Рус. удивить, удивительно; щеголь, щеголиха; ожерелье.

    УДЭ (удэл) – территория, удел (Нан.). **Рус. удел.

    УДЭН – полдник (п.мо). **Рус. день.

    УJУР – двор, дверь (ворота) (Эвенк.).

    УJЭ – эпох, (век) (Эвенк.) < Як.

    УК(КЭЛИ – халат (Ороч.).

    УЛЭ-УЛЭ ОСИ – улучшаться, лучший (Орок.).

    УЛЭХ (элөхши, улогет) – ложь, лох, лгать (Сол.).

    УМ(КАКТА) – кухта (снег на ветках) (Нег.).

    УМНА – говорить хорошо (Эвенк..Як.). **Рус. уметь.

    УМ(УРУ – шнур (Ма. Эвенк.).

    УНИJЭ – купить, продать (Эвенк.); Монг. үна –цена. **Рус. цена. (Каз. құны).

    УН`ИСУ – одежда (шаманская, шадевавшаяся при обряде ун,и) (Ороч.). **Рус. униформа.

    УНТА – унты (обувь) (Эвенк, Сол.).

    УҢТ(УВУН – бубен (Нег.).

    УНУЧИН – сын (Ма.). п.мо. өнүчін – сирота (сын). **Рус. сын.

    УРГӨ – дорого, дорогой (Эвен.).

    УРИККУ – крюк (Орок.).

    УРУН (өрус) – радость (Сол. Эвен.): өрълдъвкэн – обрадовать.

    УРЧИРЭ – давеча (Эвенк.). **Рус. вчера, давече, давно.

    УРЭ – гром (Сол.). (Каз. гүріл).

    УРЭ (хурэ) – гора (Эвенк. Нан.).

    УРЭ (урэчит, уречиңив – уровнятся (Эвенк.).

    УСУ – плыть (о судне) (Ма.). **Рус. судно. (ДТ су – вода).

    УТТУ – этак, этаким образом (Уд.).

    285

    УТУН – тундра (болото) (Эвенк.).

    УТЭПЛЭ – заплаты, штопать, стежок (на ватной одежде (Эвен. Нег.). **Рус. утеплять, тепло, за(пла)та.

    УЧИ – мотать (Эвен.). **Рус. вв(инчи)ваить, раскр(учи)вать, сплетн(ича)ть, с(учи)ть.

    УЧИН – скучно, скучный (Эвенк.).

    УЧУНИ – шалить, шуметь (Эвенк.). **Рус. учинить, шум.

    ФАДА – гадать (колду)н (Ма.). (Каз. жады).

    ФАЛАҢГИ (балаңга) – болтун (Ма.).

    ФАЛАСУ – глазурь (Ма.).

    ФАЛАЧИ – пристреливать (ружье) (Ма.). **Рус. палить, пли!

    ФАХИ – пах (Ма.).

    ФИСХА – фисташка (Ма.).

    ФИФАРИ – музыкалный инструмент похожее на гитару (Ма.) **Рус. гитара.

    ФОҚ(ТОРӘ) – тропа, тропинка (Нан.).

    ФОРҒОН – оборот, вращение вокруг оси (Ма.). **Рус. фургон.

    ФУЖУН – важный, (почтен)ный, (почетн)ый. (Ма.). **Рус. почтен)ный, (почетн)ый.

    ФУ(ЛЭХ)Э – луковица, лук (Ма.).

    ФУРУНА (фуру) – прыщ во рту (Ма.).**Рус. фурункул.

    ФУСИ – низкий, подлый (Ма.). **Рус. о(пус)тившийся, о(пус)тить.

    ФУСЭРЭ – о(пуша)ть (Ма.). **Рус. пушнина, пух.

    ФУЧИХА – кашлять (Ма. **Рус. чихнуть.

    ФЭJ – жена (Ма.); Кит. фэи – принцесса. **Рус. фэя.

    ФЭЧУХУН – чудный, причудливый, чудак (Ма.).

    ҺАВАТА, ҺАВАЧИ – работа, работающий (Эвенк.).

    ҺАДА – стадо (Эвенк.).

    ҺАКИН (фахун) – печень (Нег.Ма.).

    ҺАЛГАН (алға) – нога (Эвенк.);

    ҺАМОР(КАТ – кататься (на спине) (Эвенк.).

    ҺАПТАJ (абтай хүн) – колдун, волшебник , знахарь (Эвенк. Бур.). **Рус. аптека.

    ҺАРАНТЪ – кровать (Эвенк.);

    ҺАРАД – народ (Бур.).

    ҺАРИ (һарил) – парить (Эвенк.).

    ҺЕМУР – замерзнуть (Эвенк.): һемурилан — морозный.

    ҺЕРКИ (серкин) – сверкать (о молне) (Эвенк.).

    ҺИВЭ (пивэ) – точить (Эвенк.Орок.). **Рус. пила, пилить.

    286

    ҺИГИТ (хилэт) – греть, греться (Нег.Эвенк.): һушит – что-л. повесить над огнем (сушить);

    ҺИҒ(ЭРЭНТИ) – орнамент (витой) (Эвенк.).

    ҺИДА – бросить (Эвенк.). **Ру. кидать.

    ҺИКАНА – спина (Эвенк. Нег.).

    ҺИК`Ө – екнуть (о серце) (Эвенк.).

    ҺИЛКИ (пилқи) – потирать (Нан.) **Рус. пилить.

    ҺИМИ – кайма (Эвенк.);

    ҺИНАЧ – храбрый, смелый (Эвен.). **Рус. силач.

    ҺИМНЭ – метка, клеймо (Эвен.).

    ҺИР (һирълън) – сердитый (Эвен.).

    ҺИРКИН – вихрь (Эвенк.).

    ҺИТИ (ити, һит) – идти, ехать (Эвенк.Эвен.).

    ҺИЧИРГЪ – закоченеть (Эвен.).

    ҺОВЖИ – хвост (Эвен.).

    (ҺОДИ)ҺОН – хуже (Эвен.).

    ҺОКОПЧО – копчик (Эвенк.).

    ҺОЛОНЖО – старая дева (Эвенк.). **Рус. холост, холостой.

    ҺОРКИ (пэрукэ) – брюки (Эвенк. Ульч.).

    (ҺОТИ)ВУН – суть (речи) (Эвенк.).

    ҺУҒУН (сүгүн) – спокойно (Эвен. Як.).

    ҺУ(ЖИРЭКУ) – жернов (Нан.).

    ҺУК)(ЛЭЖЭК – лежать , укладываться (спать) (Эвенк.); Нан. фукулэ — укладываться.

    ҺУКЭЛКЭТЧЭ – кувыркаться, скатываться (кубарем) (Эвенк.): укэлкэт – укатать.

    ҺУН(ҢЭЛКЭН) – метель (Эвен.).

    ҺУН,ҢУКТЭ – нюхать (Эвенк.); Бур. үнэһэ — нюхать..

    ҺУП)(КЭЧЭН) (һупкоон) – сопка, кочка (Эвенк.).

    ҺҮРИЛЭ – зерно (Сол.); Монг. үр (тарна) — зерно.

    ҺУРЪ(МЪҺЪН) һуро(моһон) – мигнуть, моргнуть (Эвен.).

    ҺУТЭ (хитэкэ) – дитя, дитятко (Эвенк. Ороч.).

    ҺУЧЭЛЭ – выпучиваться (Эвенк.).

    ҺЭВ(ГУРЭ) (фубгуру) – кружок (на лыжной палке) (Эвенк.Нан.).

    ҺЭЛЪК – куль, кулек (Эвен.).

    ҺЭМЭКЭН – амулет (Эвенк.).

    ҺЭҢН`Э – (анат.). книжка (Эвенк.).

    ҺЭНКЭ – иней, заиндевать (Эвенк.).

    ҺЭРЪМДЪМ – гарь, дым (Эвен.).

    287

    ҺЭСИ – красить, кисть (Эвен.).

    ҺЭТКЭҢЧИ – отскочить (Эвен.).

    ҺЭЧЭ – устать (Эвенк.); Бур. эсэ.

    ЧАБҚА – чавкая (Ма.).

    ЧАВУС – сразу (Нег.).

    ЧАҒИ – болтун (Эвенк.); п.мо. шоғ — шутка, шалость; sоүlа шалить, шутить. **Рус. шалить, шутка, шутить,

    ЧАҚТИ – активный (Эвен.).

    ЧАЛ`АН – жалование (денежное и хлебное солдатам) (Ма. ).

    ЧАМ (цам-цам) – пантомима (Монг.). **Рус. пантомима.

    ЧА(МУКЧ)АН – мышь (Эвенк.): ча(мок)ос – мех. ** Рус. мышь; мех.

    ЧАҢИТ – черт (Эвенк.).

    ЧАРДА – могила (Эвенк.); Бур. шардааг – чердак. Як. чардат – крыша над могилой. **Рус. чердак.

    ЧАРКАН – черкан (Эвен.).

    ЧАР ЧИР – (изобр.) жарить (Ма.).

    ЧАЧАРАҚУ – саранча (Ма.); п.мо. чарча, чарчаға.

    ЧЕЛ – чуть слышаться (Эвен.). **Рус. еле-еле, шелест.

    ЧЭЧИКЭ – чижик, птичка (Ма.).

    ЧІ(МНАЧА) – монахиня (п.мо.).

    ЧИВАР – извиваться (о червях) (Эвенк.). **Рус. червяк.

    ЧИ(ВАПУН) – запор (кишечника) (Нег.).

    ЧИВУКЭ (чукэ) – шило (Эвенк.).

    (ЧИГ)ЖАН (чики) – снег (Эвенк.).

    ЧИКЭКУ – лыко (Ма.).

    ЧИКЭЛ)РУКЭН (чэку) – качели (Эвенк.Ма.).

    ЧИЛКИ – мышца (Эвенк.); Як. чілка — жилы.

    ЧИМ(ЧИКТЭ) – шишка (ели) (Нан.).

    ЧИНЭ – сила ( Эвенк.). < Монг. Як.

    ЧИҢЭМЭ – шея (Эвенк.).

    ЧИПИЧА (чэчикэ) – птичка (Эвенк.)

    ЧИРА – искра (Эвен.).

    ЧИРГИ – жидкий (Эвенк.).

    ЧИРГИ – шипеть, шуршать (Эвенк.).

    ЧИСУJ – частный (Ма.).

    ЧИРУКАJ – щука (Эвенк.); Монг. цурхай.

    ЧИТАРАН – натянуть (Эвенк.). **Рус. таранить, тянуть.

    ЧИФЭЛЭ – плевать (Ма.).

    288

    ЧИЧАКУН – трясогузка (Эвенк.).

    ЧОҒ – язычок (ботала) (Эвенк.).

    ЧОДОЛИ – бодрый (Ма.). **Рус. одолеть

    Ч(ОИҚТА) – улитка (Ульч.).

    ЧОЛА (соло) – слава (п.мо. Як.).

    ЧОЛИ – жало (язык) (Эвенк.).

    ЧӨЛО – шалаш (Уд.).

    ЧОМОКАН – стакан (Эвенк.).

    ЧОНКО – окно (отверстие в стене дома) (Нег.).

    ЧОНКО – свинья (Сол.).

    ЧОҢКОJ – чашка (Эвенк.).

    ЧОҢНАС – настежь (открыть) (Нег.).

    ЧОП (чопчиан) – совсем (Нан.).

    ЧОПОХО – щепоть (Нег.).

    ЧОР – проч! (Эвенк.) **Рус. чур!

    ЧӨТГӨР – черт (Монг.).

    ЧОФОЛО – цеплять, зацеплять (Ма.)

    ЧУБА – безрукавка (Ма.). **Рус. шуба.

    ЧУБУЛ (чоб) – торчать вверх (Эвен.). **Рус. чуб.

    ЧУJУР – сугроб (снежный)(Эвенк.).

    ЧУҚУ (чуқулу) – наклоняться (Ма.).

    (ҺУЛЭ)(ПТЭН) – зола, пепел (Эвенк.);

    ЧУ УЛЭ – лучший (Нан.).

    ЧУҢКУJ – скучать (Як.).

    ЧУПИ – спать (Эвенк.).

    ЧУРИЛАВУН – суеверный страх (Эвен.). **Рус. суеверие.

    ЧУР СЭМЭ – шурша, шмыг (Ма.).

    ЧУЧУ ЧАЧА – шушукая (Ма.).

    ЧЭМЭ – семя (Уд.); Эвенк. чимэлгэ – щелкать. **Рус. семя, семечки.

    ЧЭРЭ – печся (Эвенк.); п.мо. сара – жарить, загорать; Монг. шара – жарить.

    ЧЭЧИКЭ – чижик, птичка (Ма.).

    ЧЭЧЭ – шелк (сетчатый, кисейный), кисея (Ма.). **Рус. щелк, (сетча)тый, (кисе)я.

    ЧЭЧЭК – цветок (Эвенк.). < п.мо.

    ШАЗИН – запрет (Ма.); п.мо. чағаза – казнь. **Рус. казнь.

    ШАШАН – щи (суп) (Ма.).

    ШИТТУ – обшивка (Сол.). **Рус. шить.

    ШИФУ – учитель (Ма.Кит.). **Рус. шеф.

    289

    ШИЧИН – синий (Ма.).

    ШИШИКТА – орех (кедровый) (Сол.). **Рус. шишка.

    ШОҢҚОН ҒАСХА – сокол (Ма.).

    ШОТОҚУ – шатун (Ма.): шодо – шататься (без дело).

    ШОФОР СЭМЭ – взапуски, вперегонки (Ма.). **Рус. шофер.

    ШОШОН – прическа (пучок) (Ма.). **Рус. пучек.

    ШОШОҢҒО – шапочка (Ма.).

    ШУХУРИ – щелуха (Ма.).

    (ШУЛЭГ)ЭН – налог (Ма.): шудэ – собирать налоги; Кит. шоу –собирать. **Рус. шоу.

    ШУШЭ – ощупывать, искать ощупью (Ма.) **Рус. щупать, ищи.

    ШЭМПИ (шемпилэ, сепи) – сафьян (Ма.) < Кит.

    ЭБИРИ – сгрести (Нан.). **Рус. убирать, собирать.

    ЭБИРИ – есть, хлебать (Ороч.). **Рус. обжора, упырь.

    Э(ВЭЧИЧ – весело (Эвен.).

    ЭВЭРЕН (эвуjэ) – озеро (Нег.).

    ЭҒЭ – ого! (Эвенк.).

    Э(ДИҢЭТ) – жених (Эвенк.).

    ЭДЭР – бодр, бодрый, отрок (п.мо.).

    ЭДИЛ – подул, подуть (о ветре) (Нег.); Ма. эдулэ – идти против ветра. **Рус. подул, подуть.

    ЭЖЭМУҒ – творог (Эвенк.) < п.мо. **Рус. казеин.

    ЭJГЭГДИЖИ – чуть дыша (Нег.). **Рус. еле дыша.

    ЭJДУ – везде, всюду (Эвен.).

    ЭJ(МЭЧУКЭ) – мерзкий (Ма.).

    ЭКИТИКИ (окотики) – отгадай-ка (Эвенк.).

    ЭЛБИ – вербовать (Ма.).

    ЭЛИВУН – главный (Эвен.). (Уз. гелла)

    ЭЛКЭ-ЭЛКЭ – ели-ели (Нан.).

    ЭЛКЭН – олень (Эвенк.).

    ЭЛУ (бот.) – лук (Ма.)

    ЭЛЛЭ – череп (Эвенк.). **Рус. голова. (Уз. гелла)

    ЭЛЭН І – целин)а (Эвенк.).

    ЭЛЭН ІІ – оглянуться (глянь, глядеть, взгляд) (Эвен.).

    ЭЛЭП(ТИКИ) (эм(ники) – дичь, дикий (лесная) (Эвенк.).

    ЭМУКЭЧ (эму(кэчивун) – качать (Эвенк.).

    Э(МЭРЭЧ)УН – с(мороч)ка (лодка) (Эвенк.).

    ЭҢГУРЭ – пригореть, гореть (Эвенк.).

    ЭНДУРІ – мудрый (Сол.).

    290

    ЭНИККУ – легкий (Сол.).

    ЭН(ТУКУН) – тихий (Эвен.).

    ЭНТЪРЭН (энтългъ) – вытряхнуть (Эвен.).

    ЭҢЭЗЭ – нельзя! (Эвенк.).

    ЭНЭЛГЭ – ленивый, медленный (Эвенк.).

    ЭПЭН – л(епе)шка (Ульч.).

    ЭРБЪЖИ – неужели (Эвен.).

    ЭРИ – кричать (Эвенк.). **Рус. ори, орать.

    ЭРИСИН – перестань (Эвенк.).

    ЭРМЭК – г(ермаф)родит (Сол.) < п.мо.

    ЭРУ – (вре)дный (Эвенк.): оромоки – горе, горемыка; Ульч. эрулэ – ругать.

    ЭРЭКИ – раковина (Эвенк.).

    ЭСИ ДАҒАДУ – не давно (давно) (Нег.).

    (ЭТИРК)ЭН – старик (Эвенк.).

    ЭТЧИН – цвет (Орок.). от метатезы «чин-эт» **Рус. цвет.

    ЭУ(РЭЧИ) – вст(реча)ть (Ульч.).

    2013 – 2014 гг.

    г. Алматы – аул Таутурген.

    291

    Сокращенные слова

    ДТС – «Древнетюркский словарь». Ленинград, «Наука», 1969.

    СТМ – «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков». Ленинград, «Наука», 1975.

    «Огуз-намэ» – Азербайджан. Баку. «Элм», 1987. Фазаллах Рашид-ад-Дин. «Огуз-наме» .

    МК №169 – Произведение Махмуда Кашгарского «Диуан Лугат-ат Тюрк», написанное в 1074 г.

    Мы использовали перевод на русский язык З.-А. М.Ауезовой, изд. Алматы, «Дайк-Пресс», 2005.

    ТС В. Даль – «Толковый словарь» В. Даль.

    ХНН – Пример из книги Н.Н.Хусаинова «Словарь тюркских основ русского языка», г.Уфа, 2012.

    Х.К-Т – примечание автора.

    Сл. – слово

    Слг. – слог

    Сокращенные названия

    тюркских письменных памятников

    в «Древнетюркском словаре»

    БК – Надписи на памятник Бильге-кагану. 735 г. река Орхон.

    Е – Енисейские памятники.

    КТ м – «Малая надпись» в памятнике Кольтегину

    КТ б – «Большая надпись» в памятнике Кольтегину. 732 г. р. Орхон.

    КЧ – Памятник Кюл-шор, 721 г., г. Урга.

    ЛОК – «Огуз-намэ» ХІІІ в.

    МК – Махмуд Кашгари, книга «Диуан Лугат-ат Тюрк», 1072-1074 гг.

    МО – Пять документов, найденных С.Ф.Ольденбургом, начало ХІІІ в.

    МЧ – Памятник Моюн-чор («Селенгинский камень»), 759 г.

    О – Памятник Онгын, 731 г.

    С – Памятник холма Суджин-даван.

    Т – Памятник на р.Талас.

    Тон – Памятник Тонукук, 712 г. и 716 г.

    Юг – Поэма Ахмеда Югнеки «Дары истины», нач. ХІІІ в.

    Сһuаst – «Манихейские документы». V-VІІ вв.

    Huen – Биография буддийского монаха, VІІв.

    292

    КР – О принцах Калиямқара и Папамқара (уйгурская версия).

    QВ (QВН, QВК, QВN – Сочинание Юсуфа Баласагунского «Қутадгу билик», написанное в 1069-1070 гг. Сохранилась в трех списках: гератском QВН, каирском QВК, наманганском QВN.

    Rach – Целебный сборник.

    W – Фрагменты манихейского содержания манихейским письмом.

    Suv – Сутра «Золотое сияние», Х в.

    ThS – Рукописи из храма «1000 буддийских пещер».

    ТТ – Гадальная книга, найденная в Яр-Хото.

    USp – Уйгурские юридические документы. ХІІ-ХІV вв. *

    Алфавит примененный автором для текста из ДТС

    Русская кириллица

    Казахская кириллица

    Буквы

    алфавита ДТС

    А а

    А а

    А а

    …..

    Ә ә

    Ә ә

    Б б

    Б б

    В b

    В в

    В в

    V v

    Г г

    Г г

    G g

    .….

    Ғ ғ

    Y ү

    Д д

    Д д

    D d

    Ж ж

    Ж ж

    …..

    З з

    З з

    Z z

    И и

    И и

    I i

    Й и

    Й й

    J j

    К к

    К к

    K k

    *Примечание:

    За сокращенным названием памятника римская цифра указывает том книги, арабская цифра – страницу, мелкая цифра – строку. Например: (МК ІІ 213) означает: «Труд Махмуда Кашгарского, І том, 213 страница; или Юг 247 – труд А. Югнеки, 24-страница, строка 7.

    293

    ……

    Қ қ

    Q q

    Л л

    Л л

    L l

    М м

    М м

    М m

    Н н

    Н н

    N n

    ……

    Ң ң

    Ң ң

    О о

    О о

    О о

    П п

    П п

    P p

    Р р

    Р р

    R r

    С с

    С с

    S s

    Т т

    Т т

    Т t

    У у

    У у

    U u

    .….

    Ұ ұ

    U u

    .….

    Ү ү

    Üü

    Ф ф

    Ф ф

    F f

    Х х

    Х х

    H h (X x)

    Ц ц

    Ц ц

    .….

    Ч ч

    Ч ч

    Çç

    Ш ш

    Ш ш

    Şş

    Щ щ

    Щ щ

    …..

    Ъ ъ

    …..

    …..

    Ы ы

    Ы ы

    І і

    Ь ь

    …..

    .….

    …..

    І і

    І і

    Э э

    Э э

    …..

    Ю ю

    Ю ю

    J j

    Я я

    Я я

    J j

    294

    Сокращенное обозначение языков

    Тюркские языки:

    Древнетюркский – ДТ. Казахский – Каз. Турецкий – Тур. Узбекский – Узб. Азербайджанский – Аз. Киризский – Кир. Татарский – Тат. Туркменский – Тукм. Якутский – Як. Чувашский – Чув. Калмыкский – Калм. Бурятский – Бур. Монгольский – Монг. Письменный монгольский (восточнотюркский диалект) – п.мо.

    Тунгусо-маньчжурские языки:

    Эвенкийский – Эвенк. Солонский – Сол. Эвенский – Эвен. Негидальский – Нег. Орочский – Ороч. Удейский – Уд. Ульчский – Ульч. Орокский – Орок. Нанайский – Нан. Маньчжурский – Ма. Чжурчженьский – Чж.

    295

    СОДЕРЖАНИЕ

    О происхождении русского народа ……………………………………………..4

    Орыс халқының шығу тегі туралы…………………………………………..18

    Слова русского языка с тюркскими основами……………………………29

    Орыс тіліндегі түрк негізді сөздер…………………………………………….29

    Дополнение. Слова русского языка

    с тунгусо-маньчжурскими основами………………………………………..270

    Сокращенные слова………………………………………………………………..291

    Сокращенные названия тюркских

    письменных памятников в «Древнетюркском словаре» …………..291

    Алфавит примененный автором для текста из ДТС…………………292

    Сокращенное обозначение языков…………………………………………..294

    ХАСЕН ҚОЖА-ТҮРК

    РУССКИЙ ЯЗЫК

    ДРЕВНЕТЮРКСКИЙ?

    ОРЫС ТІЛІ КӨНЕ ТҮРК ТІЛІ МЕ?

    Набор текста на компьютере, перевод, редактирование,

    оформление книги выполнено автором.

    Адрес для писем с предложениями

    050060 г. Алматы, пр. Гагарина, 181, кв.20

    Сдано в набор 10.11.2014. Подписано в печать 30.11.2014. Формат 60х90 ¹/16.

    Бумага офсетная. Гарнитура «Times New Roman». Печать офсетная.

    Объем 18,5 усл.печ.л. Тираж 300 экз. Заказ №.

    Отпечатано

                                    ХАСЕН   ҚОЖА-АХМЕТ 

     

    ҒАСЫРЛАРҒА     ЖАЛҒАСҚАН            

      

                     ЖАҢСАҚТЫҚ

     

     

    Алматы

    «Білім» баспасы  2013

     

     

    УДК    94(574)

    ББК     63.3(5 Қаз.)

    Қ56

     

     

     

     

     

    Қожа-Ахмет Хасен Кәрімжанұлы   (Темір жолды  Қожа-Түрк)

     

    Қ56     Ғасырларға  жалғасқан  жаңсақтық.   Тарих. / Хасен Қожа-Ахмет. –

    Алматы:   «Білім», 2013. – 312 бет.

    ІSBN  978-9965-09-777-5

     

     

     

     

     

     

     

     

    Белгілі  қоғам және өнер қайраткері, саяси публицист Х.К.Қожа-Ахмет «Ереуіл атқа ер салмай», «Зиялы кім, зиянды кім», «Қазақ әні қалай космополиттенді», т.б. кітаптардың авторы. Ол 1970-1977 жылдар аралығында  КСРО үкіметінің  халыққа насихаттаған ресми тарихына  өз пікірін айтып «Одақ па, әлде отар ма?», «Ұлттарды ассимиляциялау кімдерге қажет», «Ұлт мәселесінің тарихи шешімі», т.б. мақалалар жазып таратқан. Бұл еңбектерінде ол КСРО-ның тоталитарлық-отаршыл жүйесін сынап, әшкерелеген. Сол үшін 1970-1980 жылдары екі рет саяси репрессияға ұшырап, есімі 1977 жылы  «Әлемдік саяси тұтқындардың Хельсинки тізіміне» жазылды.

    Ұсынылып отырған бұл кітапта Х.Қожа-Ахмет бүгінгі қазақ, татар, өзбек, қырғыз халықтарының ата-бабалары – шығыс түрктерінің ХІІІ ғасырда Шыңғыз хан басшылығымен құрған Мәңгіел  мемлекетіне қатысты ресми тарихта қалыптасқан пікірлердің көпшілігіне сын тұрғысынан қарап,  көп ғасыр жұмбақ болып  келген  мәселелерге  өз пайымын айтады.

     

    УДК  94  (574)

    ББК   63.3 (5Қаз)

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

    ІSBN  978-9965-09-777-5                                                                               Қожа-Ахмет Х. К., 2013

    «Білім» баспасы, 2013

     

     

                                       

     

     

     

     

     

     

     1206 жылы  Ұлы Шыңғыз ханның басшылығымен

                                                                  Мәңгіел  мемлекетін құрған шығыс түрктері,

                                                                              қазіргі Қазақ халқын құрып отырған рулардың

                                                                                                 батыр ата- бабаларына  арнаймын             

              

               Шынайы әрі рухты тарих – ұлттың бекем тұғыры

     

    Бәйтерек ағаш тамыры неғұрлым терең болса, ол қандай да бір дауылдарға төтеп береді, топырақ тереңіндегі ылғалды алып, құрғақшылыққа да дес бермей, жапырақтарын жайқалтып, тұқым шашып, өніп-өсуін жалғастырады. Оның осы қасиеті адамзат қоғамымен салыстыруға келеді. Егер Ұлт-бәйтеректің тарих-тамыры терең болса, осы ұлтқа жататын халықтың рухы да қуатты болмақ.  Ұлттың (адамның) өмірде қадамын нық, сеніммен басуы – оның өз халқының тарихын айқын біліп, сол тарихынан рухтана алуына  байланысты.  Өзінің кешегісін білетін халық қана бүгін не істеу қажеттігін, ертеңгі жағдайының қалай боларын дұрыс бағдарлай алмақ. Ал халқының тарихынан  бейхабар кісі ата-анасының кім екенін білмейтін, оларды мақтан тұта алмайтын, өзгенің босағасында өскен жандай жасық, жалтақ мінезді болады. Ұлтының тарихын шала-шарпы білетін, сол себептен одан жігерленіп рухын көтерерлік үлгі, өнеге таппаған жан өз ұлттық құндылықтарын оңай тәрк етер, бөтенге еліктегіш, ассимиляциялануға икем көнбіс, табансыз келеді.  Әсіресе, тарихи жады мүгедектікке ұшыратылған ұлт дер кезінде өз рухын көтерер тарихын түгендеп отырмаса, күндердің-күнінде өзгенің отарына айналмақ. Содан ұлттық қасиеттері: тілі, мәдениеті, салт-дәстүрінен айырылып, ақыры жер бетінен мүлдем аты өшеді. Мұндай күйге халықты мақсатты түрде – тарихындағы абыройлы істерін  қасақана айтпай, санасына тек оның әлімсақтан әлжуаз этнос екендігін құя беру арқылы да ұшыратуға болатынына мысал толып жатыр.

    Ұлттың рухтана алар айқын тарихының болуы, оның тиісті дәрежеде насихатталуы сол халықтың бүгін де, келешекте де тұғырының бекем болуының кепілі. Осы тұрғыдан бағамдар болсақ, қазақ халқының тарихи тұғыр-тамырының жай-күйі туралы не айта аламыз? Әрине, бұл мәселеде бізге баға, бірінші кезекте, «Қазақ этносы» болып шаңырақ көтерген 1459 жылдан басталып, бүгінге дейінгі тарихымызға берілмек. Бірақ, сол кездері «Қазақ хандығын» құрғанымызға біріміз мақтансақ, енді біріміз мұның Керей мен Жәнібек сұлтандардың  Жошы ұлысынан Шағатай ұлысының Моғолстанына ауған іс-әрекеті болғанын, бұл онысыз да «қазақ» Ақорданы екі жарым ғасырлық қақтығыстарға ұшыратып, ақыры бір этнос дерлік халық Қазақ, Өзбек  боп бөлініп тынғанын айтады. Өзара кикілжің басылар-басылмастан қазақ «Жоңғар шапқыншылығы» аталған ойрат-қалмақ ойранымен «ақтабан шұбырындыға» ұшырады. Иә, осы кезеңде елімізді қорғаған батырлар ерлігі мақтанға тұрарлық. Бірақ сол кезде-ақ екінші тұстан орыс отаршылары елімізге ес жиғызбастан жаулап жатқандықтан, халқымыз жоңғарды жеңген жеңісінің баянын көре де алмады. Ал одан кейінгі екі жарым ғасырлық тарихымыз орыс отаршылдарының жүйелі түрде қазақты жоюға бағытталған езгі, геноцидтеріне толы.

    «Тәуелсіздік алдық» деген соңғы 20 жылда да іргедегі, іштегі көрші-қоңсылардың қас-қабағына жалтақтау саясаты әсерінен ең болмаса өз елінде өз тілінде сөйлеуге жете алмауы қазақта рухын көтерер жағдай қалыптастырмай келеді. Сөйтіп  қазақ  халқы баяғы «Қой аузынан шөп алмас», момын күйінен арыла алмаған жағдайда. Әрине, бұл ел билеушілерге де, қазақ жерінің байлығына қолын малған шетелдіктерге де аса тиімді. Бірақ мұндай ахуал, қанша жерден тәуелсіздігін жарияласа да, қазақтың келешегін бұлыңғыр етіп отыр.

    Дегенмен, қоғам үнемі «қайнап жататын» тірі организм болғандықтан, қазанның қақпағы жабылған күйінде мәңгілік қала алмайды. Халық бәрібір өз рухын көтерер «пассионарлық мінез» танытқан тарихи кезеңін іздемей, аңсамай тұрмайды. Мұнысыз ол өзін мешеу, өзге елдермен терезесі тең емес санап, қорлану сезімінде болып, осыдан соң өз келешегіне сенімнен айрылады.

    Осындай себептерден бергі тарихынан ұлттық рухын көтеріп, жігерін жаныр пассионарлық мысал таба қоймаған бүгінгі қазақ азаматы әрідегі тарихына үңіледі де, Шыңғыз хан империясы құрылған кезеңге ден қояды. Бұған негіз де жоқ емес. Өйткені, Шыңғыз хан империясының құрылуы мен оның ұрпақтары басқарған мемлекеттер  туралы шежіре, құжаттарда бүгінде қазақ ұлтының құрамындағы түрк текті рулар көптеп аталады.Бірақ шетел тарихшылары мұны да: «Бұл түрк текті рулардың пассионарлығынан емес, «моңғол» Шыңғыз ханның оларды күштеп бастарын қосуынан болған» деп, ол кезеңгі тарихымыз да «Қазақстан жерін монғол жаулап алуы» болып ресмиленіп отыр. Тіпті, кезінде «Шыңғыз хан», «Бату», «Соңғы теңізге жорық» романдарын жазғандықтан «осы мәселені  біледі-ау» дейтін орыс жазушысы В.Янның өзі: «Безумные орды монголов явились словно неизвестно откуда, смерчем пронеслись по Китаю и Евразии, дошли до Будапешта – и внезапно повернули обратно, чтобы некоторое время спустя вновь кануть в безвестность»,– депті. Ал осы, Шыңғыз хан империясын құрған түрк тайпалары жалайыр, найман, қоңырат, керейіт, т.б. тайпа, рулар ешқандай да «безвестность» болмай-ақ, көпшілігінің саны жарты миллион, кейбірінің саны миллионнан асып, қазір Қазақ деген халықты құрып отырғанын  шетелдік зерттеушілер қаперіне алар емес.

    Осылайша, Шыңғыз хан кезіне қатысты біршама айқын бергі тарихымызды  әлі нақтылай алмасақ, ал одан әрідегі сақ (Тұран), ғұн  аталған кездегі тарихымызды, археологиялық қазба, т.б. айғақтардың жеткілікті екендігіне қарамастан, шетелдік ғалымдар «ирантектілердікі», «үндіевропа тілділердікі» деп,  тіптен бұлыңғыр етуде.

    Ықпалды шетелдердің ғалымдары қазаққа арғы-бергі тарихта қандай да бір пассионарлық іс-әрекет, әлем өркениетіне қосқан сүбелі ешнәрсенің  тиесілі емесін бар күшімен «дәлелдеп» келеді. (Сөйте тұра, «Қазақтар өзге планетадан, аспаннан түсті»  деген сөзді тағы қимай отыр).

    Міне, осындай, мақтанарлықтан жұрдай етілген, еңсесін бір көтертпей езгілеген тарихынан соң қазақ қалайша момын, жалтақ, ынжық болмасын?!

    КСРО кезінде тек арнайы рұқсатпен маман ғалымдардың ғана қолы жетер шежіре, жылнамалар бүгінде көпшілік оқырман қолына тие бастады. Үкімет ұстанған пікірден өзгесін айтсаң, бас кетер тоталитарлық жүйенің сетінеуі әсерінен түрк әлемі, оның ішінде қазақ жазушыларының да халқымыздың пассионарлық іс-әрекеті жайлы деректер мол Шыңғыз хан империясы тарихына,  Бату хан кезінде Адриатика теңізіне жетіп, ат суытқан кезеңі тақырыбына  қалам тартуы күрт өскені байқалады. Өйткені жаттілді шежірешілер мен олардың еңбектерін аударушылар түрктік атауларды қаншама бұрмалағанымен, бүгінгі қазақ адамы онда жазылған сөздер арасынан өз руының атауын табады, ана тіліндегі көптеген сөздерді байқайды. Ал мағынасын түсіне алмағанын «моңғол тілі болар?!» дей салады.

    Одан гөрі аналитикалық қабілеті жоғарырақ қазақ әлгінің «моңғолдікі» дегендерінен  тағы да ондаған, жүздеген сөздерді тауып: «Ау, мына «Мөнкэ Көкө Тенгрин» дегені, қазақша «Мәңгі көк Тәңірі» сөзі ғой!» деп, «Шыңғыз хан мен оның   империясын құрған халық түрк тілінде сөйлеген, ендеше Шыңғыз хан да моңғол емес, түрк  болған»,– деген тұжырым жасайды. Айқайлап тұрған ақиқатты көре тұра үндемей қала алмағандықтан қолына еріксіз қалам алып мақала, кітап жазуға кіріседі.

    Мұндай еңбектерде көңілге қонар пікірлер көп. Алайда қытай, парсы, орыс тіліндегі шежіре, жылнамалардағы бұрмаланған түрк сөздерін қазақшаламаққа фонетикалық ұқсастық қуалаған жазушылар болжамдары кейде жұрт сенімсіздігін де туғызуда. Сондай-ақ, ХІІ ғасырда туған Шыңғыз ханның Қият тайпасы түрк текті екеніне өзімізді де, өзгені де сендірместен жатып, оны «қазақ» деп («қазақ» сөзі ол кездері болды ма, болса қолданыста этнос ретінде ме, әлде әлуметтік топ ретінде болды ма» деген мәселені айқындап алмастан), әр жазғыш өзінше болжап, оны Бағаналы,  Жалайыр, Тобықты, т.б. етіп шығаруға асығуы да  кері әсерін тигізуде.

    Халқының тарихи шындығын фонетикалық ұқсастықтармен дәлелдеуден танбаған зерттеушілердің қолына күндердің-күні «Моңғол тілінің сөздігі» түсіп, жоғарыда «қазақша» (түркше) деген «Мәңгі көк Тәңірі», тағы басқа  сөздердің  қазіргі монғол тілінде де бар екенін көріп, ойға қалады. Осыған орай  кейбір қаламгерлеріміз: «Егер қазақ тілін ислам діні ықпалымен енген араб, парсы сөздерінен тазартсақ, ал моңғол тілін бұдда діні ықпалымен енген тибет, үнді сөздерінен арылтса – екі ұлт қиындықсыз түсініскен болар еді-ау!», – дейді.

    Бірақ әлгі аталған «Сөздіктегінің» 90 пайызы мүлдем  бөтен тіл екенін, мұндай сөздердің Шыңғыз хан дәуірі тарихын жазған көне шежірешілер еңбектерінде қолданылмағанын байқайсың. Осыдан, КСРО тарихшыларының: «Моңғол – өз тілі бар ежелгі халық», – дегені еске түседі.

    Ал Рашид ад-дин «Жами` ат-Тауарихта»: «В древности монголы были лишь одним племенем из всей совокупности тюркских степных племен»,– деді емес пе? Ендеше Шыңғыз хан да, оның мемлекетінің халқы да түрк болғаны, түрк тілінде сөйлегені еш дау туғызбаса керек… Бірақ осы шежірелерден: «Бәлен сөз моңғол тілінде былай, түрк тілінде олай айтылады»,–дегенді оқып: «Егер моңғолдың өз жеке тілі болса, ол «түрк тайпаларының бірі» емес, бөлек этнос болғаны ма?»,–  дейсің.

    «Алтын Орда мемлекеті құрылған күнінен бастап жазылған құжаттардың түгелі, шығарған теңгелеріндегі жазуға шейін түрк тілінде екені дәлелденіп отырса, ал «моңғол тілі» қайда?  Егер орыс елін үш ғасыр бойы моңғолдар билесе, орыс тіліне неге моңғол сөздері емес, түрк сөздері ғана енген? Орыс ақсүйектерінің 40 пайызының тегі (фамилиясы) түркше екен де, неге моңғол тектілері жоқ?! Түрк тілді хуннулар (сиуңну) VІ ғасырда «Түрк қағанатын» құрған халықтың аталары болса, хуннуларды неліктен «ежелгі моңғолдар» деуге тиіспіз?!»  деген сұрақтарға да жауап болмай, керісінше, жаңа сауалдар туындауда.

    Шыңғыз хан басшылығымен құрылған мемлекет халқының түрктік есімдері,  тіліндегі түрк сөздері туралы қаншама авторлар небір дәлелдер айтуда. Бірақ  ақыр-соңы: «Жарайды, Шыңғыз хан да, оның империясын құрушылар да түрктер болса,  сол территорияда мемлекет құрып отырған моңғол халқын қайда қоямыз?» деген сұраққа келіп тіреле береді.

    «Ең болмаса қағандарыңның Темучин, Шыңғыз деген екі есімінің түрк тіліндегі мағынасын да білмейсіңдер», деушілерге: «Моңғолдар да бұл екі есімнің мағынасын білмейді», – дейміз. Бірақ одан бұл тарихи мәселенің шешілуі еш жеңілдемей, қазақты сендіріп  пассионарлық рух дарытар, өзге халықтар мойындап «жөн екен» дер, көңілдегі түйткілдерді түбегейлі жоярдай  нәтиже бермей, әлі де күмәнді, даулы күйінде қалып отыр.

    Осы түсініксіздіктің өзі, кейінгі бірқатар тарихшылар айтқандай, ертеден басталғаны байқалады. Шынында да, сонау 1310 жылы жазылған Рашид ад-диннің: «Жами`ат-Тауарих» жинағында: «В древности монголы были лишь  одним племенем из всей совокупности тюркских степных племен»,– деліне тұра, ізінше: «Большую часть тюрков теперь называют монголами», – деп жазылуы «Моңғол түрк пе, әлде түрктер моңғол ма?» деген сұрақ туғызып келеді.  Сөйтіп тарихи тамырын  іздеген халқымыз осы мәселеде «Тауық  бұрын пайда болды ма, әлде жұмыртқа бұрын пайда болды ма?» дегенге ұқсас, шешуі жоқ жұмбаққа жолыққандай жағдайда.

    Бұл тақырыпты көп жыл зерттеген Л.Н.Гумилев те 1960 жылдары жазған «Из истории Евразии» мақаласында: «Заканчивается третье столетие с тех пор, как возникла проблема научного изучения «монгольского вопроса», а решения нет!.. Каким образом немногочисленные монголы, которых было чуть больше полумиллиона, могли захватить полмира! Тут что-то не так. Очевидно, мы упустили какой-то фактор»,– деген еді  (Ритмы Евразии», М.2004. 128-б.).

    Гумилевтің сауалдарынан соң да жарты ғасыр өтті. ЮНЕСКО Шыңғыз ханды «Екінші мыңжылдықтың ең ұлы адамы» деп таныды, оған және оның құрған мемлекеті тарихына әлемнің көптеген тілдерінде мыңдаған ғылыми-зерттеу еңбектер арнап жазылды. КСРО ыдырағаннан кейін тәуелсіздік алған түрк елдерінде Шыңғыз хан мемлекетінің түрктік негізін дәлелдеу бағытында бірқатар еңбектер жарық көруде. Бірақ «моңғол мәселесі» шешімін тапты деуге болмай тұр

    Көп жылдардан бері осы тақырыпқа арнап бұрын-соңды жазылған жүзден аса кітап, мақалаларды оқып келемін, бірақ басқасы түгіл «моңғол» сөзінің, сондай-ақ ұлы қағанның «Темучин, Шыңғыз» деген есімдерінің не мағына білдіретіндігі жайындағы пікірлер де көңіл көншітерлік емесін көрдім. Қайта, бұл тақырыпқа неғұрлым қалам тартушылар көбейген сайын, сұрақтар одан әрі туындай бергені байқалады. Кезінде Л.Гумилев те: «Мне безумно захотелось узнать, как в пустынных степях Монголии внезапно возникла могучая империя Чингисхана, которая через 100 лет так же быстро развалилась. Конечно, я тут же бросился искать книгу, но каково же было мое разочарование: книг оказалось больше, чем я мог бы за всю жизнь прочесть, а ответа на вопрос так и не было»,– деген екен. Одан бері тағы бір ғасырдай уақыт өтті. Тағы да жүздеген кітап, мыңдаған мақала жазылды. Бірақ Шыңғыз хан тарихына қатысты барша сұрақтар әлі жауапсыз күйінде қалып тұр.

    Бұл тарих төңірегінде сегіз ғасыр бойына созылған даудың толастамау себебі, меніңше, осы тарихқа қалам тартушылар әуелі бұл тарихты жасаушы халықтың кім екенін айқындап алмаған. Егер осы тарихтың ақиқатына жеткіміз келсе, шежірелердегі ұшы-қиыры көрінбес фонетикалық ұқсастықтарды шым-шымдап суырудан гөрі, бұл мәселе: «моңғол» деген сөздің мағынасы не, «ежелгі моңғол, Шыңғыз хан кезіндегі моңғол, қазіргі моңғол» дегендер кімдер, «көне моңғол тілі, қазіргі моңғол тіл» деп  жүргеніміз не нәрсе?» деген тұрғыдан қойылып, ыждақатты зерттелінуге тиіс. Шыңғыз хан мемлекетке біріктірген этностың кім екенін фактілермен дәлелдеп алмастан, тек долбармен том-том кітаптар жазғаннан тарихи шындыққа жету мүмкін емесін түсінер мезгіл жетті. Осы тарихтағы «негізгі кейіпкер этностың» кім екендігі туралы қателесу түзетіліп, оны қасақана жасыру әшкереленгенде ғана ғасырларға жалғасқан жұмбақтар шешілмек.

    Әрине, этнос атауының мазмұнын анықтау онша жемісті шаруа емес. «Моңғол» деген көне сөз түгіл, ХV ғасырда «қазақ» деген  ұлт атана тұра, бұл сөздің мағынасын көп уақыт өтпей-ақ біз де  ұмытып, бүгінде нетүрлі пікірлер айтып жүрміз ғой…

    Шыңғыз хан тарихының қазақ тарихымен байланысы бар-ау, халқымыздың тамырын анықтау үшін осы тарихтың ақиқатын ашу қажет деп санағандықтан, ойға оралғандарды көп жылдар бойына қағазға түсіре жүрген едім. Ғасырлар бойы өзімізге де, өзгеге де жұмбақ болып келе жатқан осы тарихқа қатысты сол пікірлерімнің бірқатарын жұртшылық талқысына ұсынуды жөн көрдім. Өйткені көз көріп тұрған шындықты айтпай қалуға болмады.

     

     

     

                                     .

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

    *Ескерту: Өзі де даулы тарих болғандықтан, «Деректер  аударма кезінде өзгертілген» деген ой тумау үшін орыс тіліндегі деректерді түпнұсқа қалпында, қазақшаға аудармай бердік; Бір текті  халықты «түріктер», «түркілер» деп бөлшектеген  отаршылдық кезең зардабынан  арылу үшін  біз көне үлгімен «түрк» деп жаздық. Бұл тарихтағы кісі аттары түгелдей бұрмаланғандықтан, әр зерттеушінің жазуынша бердік. Аттарды түзету арнайы, жеке зерттеуді қажет етеді.   (Автор).

     

     

     

                                          

                                                                  Бірінші  тарау

     

    «Моңғол» сөзінің мағынасы

     

    «Биде»  кімдер?

     

    Моңғол» атауының жазба деректерде алғаш көрінген шағын  көп зерттеушілер қытайдың  «Ескі Таң тарихы» (945 ж.), «Жаңа Таң тарихы» (1060 ж.) жылнамаларындағы «мен гу»  сөзі деп санайды. Кейбір зерттеушілер  бұл пікірді теріске шығармай, келісе тұра, «моңғол» сөзін тұңғыш рет 1206 жылғы құрылтайда Шыңғыз ханың өзі жария еткен деген де пікір айтады.

    Мысалы Ресей шығыстанушысы, академик В. П. Васильев (1818-1900)  «моңғол» сөзі туралы: «Оно –  искусственного, книжного происхождения, из китайской формы «мэн-гу». Это  имя было введено официально только после образования державы Чингис-хана, когда понадобилось общее имя для всех монголоязычных племен», деген пікір айтса, Б.Я Владимирцов та: «В ХІІ веке пространства, лежащие на север от Китая и Восточного Туркестана, были населены разными племенами кочевников и звероловов. Большинство этих племен принадлежало к монголам, но в ту пору они сами себя еще не называли монголами. Вследствии все они приняли это имя»,– дейді («Чингис-хан», 11-б.  Берлин-Москва. 1922).

    Тува тарихшысы Н.В.Абаев: «Термин «монгол» есть «изобретение» самого первого «Великого Монгола», «Сына Неба» Чингис-Хана. Тем самым он хотел сплотить всех тюрко-монголов, включая все предшествующие тюркоязычные этносы, входившие в ту часть суперэтнической общности, которая называлась «татары», в единый монолитный суперэтнос, объединяющим началом которого явилась общая тюрко-монгольская религия тэнгрианство. Она имела бесспорное тюркское происхождение, но оказала огромное влияние на этнокультурогенез монгольских народов», – дейді (Абаев Н.В. О прародине всех тюрков и монголов: «Эргенекон, 2009: 41-59-б.).

    Қазіргі Моңғолия тарихшылары Д.Майдар мен П.Турчин де «Разноликая Монголия» атты этнографиялық очеркінде:  «Онон мен Керулен  өзендерінің жағасында өмір сүрген шағын тайпаның адамдары өзін моңғолмыз деп атаған. «Монғолдар» деген ресми атау ХІІІ ғасырда, монғол халқы, мемлекеті пайда болғанда ғана шықты», – дейді (Москва, «Мысль», 1984 , 34-б.).

    Қалмақ тарихшысы Э. Хара-Даван (1883-1942): «Чингис-хан как полководец и его наследие» кітабында: «Монгольский историк Санан-Сецен приписывает ему (Шыңғыз ханға.– Х.Қ-А.) следующие слова, сказанные на том же курултае 1206 года: «Этот народ биде, который несмотря на все страдания и опасности, которым я подвергался, с храбростью, упорством и приверженностью, примкнул ко мне, который, с равнодушием перенося радость и горе, умножал мои силы, – я хочу, чтобы этот, подобный благородному горному хрусталю, народ биде, который во всякой опасности оказывал мне глубочайшую верность, вплоть до достижения цели моих стремлений, – носил имя «кёкё-монгол» и был самым первым из всех, живущих на земле!», «С этих пор, – прибавляет Санан-Сецен, народ этот получил название «кёкё-монгол», «Кёкё» значит «голубое», как небо», деп жазыпты. Сондай-ақ, Хара-Даван:  «Над всеми поколениями, живущими в войлочных кибитках,–  говорит по этому поводу «Сокровенное сказание», – Чингис-хан отселе провозгласил единое имя монголов; это имя было такое блестящее, что все с пробуждающимся национальным чувством стали гордиться им», – дейді  (Белград-1929 ж. 72-б.).

    Шынымен де 1206 жылғы құрылтайға (Шыңғыз ханға) шейін моңғол елі «биде» аталған ба?» деп, қосымша деректер іздедік.

    Қазақтың әйгілі саяси қайраткері Ә.Бөкейханов (1870-1937) «Монғол халі» атты мақаласында: «Қытай шежіресінен көрінеді: Ғайсадан 2 мың 500 жыл бұрын бұл күнгі монғол жерінде көшпелі, мал баққан жұрт болған. Қытай шежіресі бұл елді «бей-ди», яғни темір қазықтағылар деген. Осы бей-диден шыққан «чи-вей» монко руынан Темучин шықты. 48-нде дүниені алып, Шыңғыс хан аталған. Дүниеге монғол  аты осы Шыңғыстан кейін жайылды.  Бұ күнгі монғол Шыңғыс ханның ата жұрты болды»,– депті («Қазақ» газеті, 1913 ж.№13).

    Лубсан Данзан 1628 жылы жазған деп саналатын «Алтын тобшыда»: «Сонда Чирқа ебүген: «Жақсы әкеңнің құрған Бида түгел ұлысын, тайчығұт аға-бауырың бүлдіріп көшкенде»… делініп (55-б.), түсіндірмеде: «Bida – Бет. «Бида ұлысы» дегенді А.Амар: «Монғол ұлысының көне атауы» деп түсіндіреді»,– деп жазылған. Ал А.Мауқараның әдеби-көркем аудармасында: «Абзал әкеңнің біріктірген Бет елін бытыратып кеткен Тайшы  ағайын туысқаныңды»… делінеді, (27-б.).

    Ал «1240 жылы жазылған, «Алтын тобшыдағы» мәліметтердің 75% содан алынған», деп есептелінетін «Моңғолдың құпия шежіресі» (МҚШ) аталып жүрген шығармада «Биде» сөзі мүлде жоқ, тек: «Сайын Есікенің жинаған ұлысы еді»,– делінген (73-бөлім).

    Қытайда 1986 жылы шыққан «Нақты пайдаланылатын ежелгі қытай тілінің сөздігі» кітабында (184-б.)  «гүйфаң» деп аталатын халықтардың чы-ди (қызыл ди), бәй-ди (ақ немесе құба ди ), чаң-ди (үлкен немесе ұлы ди) деп бөлінетіні жазылған (ди — қытайша «жабайы» деген сөз).

    Қ.Салғараұлы: «Чы-ди» көне замандарда ежелгі қытайлықтардың көршісі болған түрк (қыпшақ) халықтарының оңтүстік бөлегі, «Бәй-ди» – батыс бөлегі, «жан–ди» – шығыс бөлегі»,– дейді («Ұлы қағанат»  кітабы, 2008 ж. 519-б.).

    Л.Гумилев «Хунны» кітабында (30-б.) Хундардың оңтүстік-батысында қоныстанған Жун халқының 6 тайпасының ортақ атауы бэйди екенін жазған. Кітаптағы берілген картада осы бэйдидің байди, чиди рулары Қытайдың солтүстік-батысында тұрғаны (үйсіндердің шығыс жақ көршілері) көрсетілген.

    Осыған қарағанда, биде, бәй-ди, бай-ди сөздері «моңғол» деген сөздің мағынасын ашуға еш қатысы жоқ, тек географиялық орналасуларына қарай көршілеріне қытайлардың берген атауы ғана сияқты. Қазіргі қытай тілінде «бэй» – солтүстік мағынасындағы сөз. «Биде» – қытайдың «бэй-ди» – солтүстіктегі жабайылар» деген сөзінен пайда болған атау. Ендеше, Шыңғыз хан 1206 жылғы құрылтайда өз халқын «солтүстік жабайылары» деп айтты деуші тарихшы Санан шешеннің сөзі шындыққа келмейді. «Биде, бәй-ди» сөзінің «моңғол»-мен қатар аталуы кейінгі, Шыңғыз ханның ата-бабаларын Индия, Тибеттен шығарып жазған XVII ғасырдағы будда дінін ұстанатын Моңғолияның лама-тарихшылары еңбектерінің «жемісі» екені байқалады. Сондықтан, біз енді нақты «моңғол» сөзінің тарихта қай кезден бастап кездесетіні және осы сөздің мағынасы туралы  деректер мен пікірлерге шолу жасайық.

     

     

    «Моңғол» атауы туралы түрлі пікірлер

     

    Лубсан Данзанның «Алтын тобшы» шығармасында: «Бөрте Чинуа солтүстік тарапқа мұхит, теңізден өтіп, жат жерге келіп, ері жоқ Қоға Марал есімді қызды алып, жаттың жерін мекендеп, Моңғол әулеті атанады»,– делінген (27-б.), бірақ «моңғол» сөзіне түсінік берілмейді.

    Ал одан ерте жазылған (1240, 1389?,т.б.) деп есептелетін  МҚШ-да: «Моңғол әулеті атанды» деген сөздер жоқ. Онда тек 52-бөлімде: «Қамұқ Моңғолды Қабұл қаған билеп тұрған еді» делінсе, «Алтын тобшыда» да: «Қамұқ Моңғолды Қабұл қаған билеп жүрді» делініп, «Хамаг Монғол – ХІ ғасырдың орта тұсында құрылған Моңғол ұлысының атауы» деген түсіндірме берілген (41-б.). Қазақ тіліне: «Барша Моңғолды» деп аударған Ж.Қамай Махмұт Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк» (1074 ж.) еңбегінен: «Қамұқ кісі ермес» деген мысал келтіреді. Бір қарағанда «нағыз моңғол сөзі» дерлік осы «хамаг, қамұқ» – көне түрк сөзі, қамтылған, біріктірілген, хамсы, хаммасы, баршасы т.б. түрде түрк текті халықтарда кездесетін сөз. (Қазіргі моңғол тілінде де: «хам»бірге, бірлескен, қосылған; «хамаг» һәм, барлық, барша).

    Рашид ад-диннің 1310 жылы Ұлағу хан ұлысының астанасы Тебриз қаласында (Оңтүстік Әзірбайжан. 1723, 1725 жылдарда Иран, Осман билеушілерінің Ресей империясымен Әзірбайжанды бөлісуінен кейін Тебриз Иранға қарады) жазылған «Жами`ат-Тауарих» жинағында: «В конце концов Огуз победил и захватил область от Таласа и Сайрама до Бухары; она стала неоспоримо принадлежать ему. Некоторые его дядья, братья и племянники, которые к нему не присоединились, поселились на восток. Среди них так повелось считать, что все монголы происходят из их рода» делінген (І т.1 к.83-б.).

    Ал «моңғол» сөзінің мағынасы туралы «Жами` ат-Тауарих»: «Слово же монгол сперва звучало «мунгол», то-есть «бессильный» и «простодушный», дейді (Іт.1к.145-б.).

    И.П.Петрушевский «Жами`ат-Тауарихтың» Мәскеуде 1952 ж. орыс тілінде шығарылуына байланысты «Рашид ад-дин и его исторический труд» атты кіріспе мақаласында: «Подобно большинству своих современников, Рашид ад-дин называет тюрками все кочевые скотоводческие народы Азии как тюркоязычные так и монголоязычные, и многие народности он именует то тюркскими, то монгольскими. Иначе говоря, у нашего автора «тюрки» – термин не столько этнический, сколько социально-бытовой»,– дейді (28-б.).

    Бірақ, Иран-Сирияны билеуші Шыңғыз хан ұрпақтарының тапсырысымен, бақылауымен  шежіре жазған Рашид ад-дин мұндай қателік жіберуі мүмкін бе?! Шын мәнінде, «Жами`ат-Тауарихта» «түрктер» деп көшпелі тайпалар ғана емес, хорезмдік, т.б. отырықшы түрктер де аталған. Екіншіден, «Азия көшпенділері» қатарына араб бәдәуилері де, Ауғанстан пуштундары, т.б.тайпалар да, солтүстіктегі бұғы бағатын халықтар да кіреді емес пе?! Алайда Рашид ад-дин оларды «түрк» деп атамаған. Ол тек күні-бүгінге шейін түрк текті халықтар мекендеп отырған географиялық аймақтарда тұратын елдерді ғана «түрктер» деген.

    Ал «Оғыз-намада» Рашид ад-дин «моңғол» сөзі жайында: «Огуз стал называть их мовал, что оз­начало: «Будьте всегда опечаленными, стесненными и несчастными. Носите собачьи шкуры, ешьте только дичь  и никогда после этого в Туркестане не появляй­тесь!». Поэтому, согласно вере туркменов, монголы проис­ходили из рода Кор-хана, Коз-хана и Op-хана  и явля­ются владыками восточных краев»,– деп жазған («Оғыз-нама», Баку. «Элм», 1987, 28-б.).

    Орта Азия тарихшысы Хондемир Гияс-ад-дин (1475-1536) Моңғолды тарихта болған адам ретінде баяндайды. Анықтай айтсақ, Нұх пайғамбардың үшінші ұлы Иафеттің баласы Түрктің төртінші ұрпағы Аланша ханнан Татар мен Моңғол (егіз) туғанын жазады. «Когда они достигли совершенных лет, отец разделил между ними Туркестан» деп (ауд. В.Григорьев), ал Ергене қонға руын қоныстандырған Қиян – осы Моңғол ханның алтыншы  ұрпағы Елханның ұлы дейді («История моголов.  От древнейших времен до Тамерлана», СПб, 1834. 2-6-б.).

       Қадырғали Жалайыр 1603 жылы жазған «Жылнамалар жинағында» «моңғол» сөзінің мағынасы туралы айтпайды, тек Оғыз ханға бағынбай, мұсылмандықты қабыл алмай шығысқа көшіп кеткен жұртты «моңғол» атайды. (Хондемир мен Әбілғазы шығармаларында керісінше, – Моңғол ханның ұлы Қара ханнан Оғыз туады).

    Хиуа ханы Әбілғазы баһадұр да 1663 жылы жазған «Түрк шежіресінде» Моңғолды тарихта болған кісі ретінде атайды. Адам-атадан Нұхқа шейін тарата келе, Нұх пайғамбардың үшінші ұлы Иафестен Түрк туғанын, оның  бесінші ұрпағы Алынша ханнан Татар мен Моңғол, ал Қиян – осы Моңғол ханның сегізінші ұрпағы екенін жазған. (Алматы. «Ана тілі». 1992 ж.,52-б.).

    «Моңғол» сөзінің мағынасы туралы Әбілғазы: «Мұңғұл»  сөзі «мұң» және «ол» деген сөздерден шыққан, жұрттың тілі келмегендіктен келе-келе мұғұл деп кеткен. «Мұңның» мағынасы қайғы екенін барша түрк біледі, ал «ол» – дың мағынасы да қайғыға жақын, түнерген дегенге келеді», – дейді (15-б.).  Назар аудартары – «Мұң» сөзінің мағынасын барша түрк біледі» деуі. Бұл – «моңғол» атауын түрктер бергендігі және мұның еш шүбәсіз түрк сөзі екендігі. «Мұң» сөзі қазір де қазақ тілінде бар, әрі Әбілғазы айтқандай, «қайғы» дегенді білдіреді. Бірақ, «ол» есімдік сөзі, түрк тілінің заңдылығы бойынша бастауыш ретінде «мұң» сөзінің алдына қойылып, «мұң ол» емес, «ол мұң» (ол – мұңды) болуға тиіс еді. Тіл заңдылығына сәйкес еместігі моңғол сөзінің «мұң ол» – дан шықпағанын аңғартса керек.

    Негізі, халық өз этностық атауын өз қалауымен атайтынын, ал сырттан таңылған лақап атауды қабылдамайтынын тарихтан байқаймыз. Мысалы, сырт елдер «қытай» немесе «чина» дегенімен олар өздерін жуңго, хансу, біздер «армян» дегенмен, олар өздерін найри, финдер – суонами, неміс – дойч атайды. Осыған орай: «Әлемді тітіреткен моңғолдар неліктен түрктің «мұңды», «қайғылы» деген жақсы емес сөзін этнос атауы етіп қабылдап, күні-бүгінге дейін өзгертпей келеді?» деген сұрақ туады.

    Қазіргі бірқатар мақалаларда: «монғол – мың қол  деген сөз, Шыңғыз ханның 1206 жылғықұрылтайда: «Енді біз мың қол болдық, көп болдық» деуінен шыққан»,– деген пікірлер айтылып жүр.  Бірақ Шыңғыз хан өз әскерінің «өте көп» екенін білдірмек болса,  тіл қорында бар «түмен» сөзін қолданар еді ғой! Бұл жерде «қол» сөзін «жауынгер» деп қате түсінушілік бары байқалады.

    Жоғарыдағы пікірді мақұлдап, «Қазақстанның балама тарихы» аталатын кітабында Қ.Данияров та: «Мың – сандық өлшемі, қол – әскер, қосын мағынасында», «Бұл сөз түрк тілді халықтардың ішінде қазақ тілінде фонетикалық өзгеріске ұшырамай, сол күйі сақталған. Әйтеуір, «мұңғыл» (монгол) – қазіргі моңғол тілінде белгілі бір ұғымды білдірмейтін, мағынасыз, мәнсіз сөз» дейді (41-б.).  Осы автор Шыңғыз хан басқарған мемлекетті құрушы өте ірі төрт ру ( қият, найман, керейіт, меркіт) болғанын, олардың бірінің атымен мемлекетті атаса, қалған үшеуі келіспей, алауыздық туарын, сондықтан «сол жерлерде көшіп жүрген аз ғана тайпаның (моңғол тайпасының) атын беруге мәжбүр болған», – дейді (Алматы, «Жібек жолы», 1997, 14-б.).

    Н.Я.Бичуриннің «Орта Азияны мекендеген  халықтардың көне заманғы тарихы» кітабын еркін түрде аударған қазақ жазушысы Ә.Тарази «Қытай империясының негізін салған император Ши-Хуан-Ди жүз мың әскермен хуннулардың Түмен шәниуін солтүстікке ығыстырып, қайтарыда өз шекарасына 44 бекініс салып, оған кілең бұзық, қылмыскерлерді орналастырғаны, олар император өлісімен әлгі қамалдарды тастап қытай қалаларын тонағаны» жайындағы тарихты баяндаған. «Бұлар өздерін «мың қолмыз» деп атады, біз «мың жауынгерміз» депті. Содан бастап Қытай тарихында «мыңқол» деген сөз солтүстікте тұратын адамдардың атауы болған және қазіргі Моңғолия деген жердің аты «Мың қол елі» деп аталып кеткен еді дейді Н.Бичурин», –деп жазады Ә.Тарази, (71-б.).

    Жалпы, сиуңну-хунну халқы туралы қытай тарихнамаларында тұңғыш дерек осы, жаңа жыл санауға дейінгі 214 жылы болған соғысқа қатысты жазылған. Сонда «мың қол-моңғол» атауы да дәл сол кезде пайда болған ба? Ендеше, «менгу» сөзі неліктен тек сол оқиғадан бір мың жылдан асқанда, жаңа жыл санаудың Х ғасырында ғана қытай тарихнамаларына жазылған?! Біз Н.Бичуриннің осы еңбегінің түпнұсқасынан «мың құл» сөзін көрмедік, онда тек: «У хуннов Шаньюй  назывался Тумань. Тумань не мог устоять против Дома Цинь  и переселился на север. По прошествии десяти лет Мын Тьхянь умер; удельные князья восстали против Дома Цинь. Срединное царство пришло в смятение, и гарнизоны из преступников, поставленные Домом Цинь по границе, все разошлись. После сего хунны почувствовали льготу; мало по малу опять перешли на южную сторону Желтой реки, и вступили в прежние межи с Срединным царством», – делінген.

    Әрине, хуннулардан шекараны қорғауға қытай императоры 44 қамалға ұлты қытай қылмыскерлерді орналастырары түсінікті. «Мың» сөзі түрк тілінде, Алтай тілдік тобына жататын манжұр, эвенк, т.б. халықтарда «миңан, миңә, миңган» түрінде бір мағынаны білдірсе, ал қытай тілінде жоқ сөз. Ендеше қытай қылмыскерлері неліктен өздерін түрк тілінде «мың қолмыз» деп атамақ?!.

    «Қол» сөзі де дәл осындай. Қазіргі қазақ тілінде әскери термин ретінде «қол» сөзі бір жауынгерді емес, кемінде полкты білдіреді. Ал Шыңғыз хан кезінде бұл термин үш қанаттан тұратын әскердің (армияның)  тек «орталығын» атауға ғана қолданылған екен. «Жами`ат-Тауарихта» (І т. 2 к. 147-б.): «Чингиз-хан приказал Джочи-Касару: «Ты ведай центром (қул)», –  делініп, аударушылар: «Монг. письм. Ғол – середина, центр; воен.– средняя рать» деп түсіндірген. (Қазақтың «ортан қолдай» деген сөз тіркесі содан қалған болар?!).  ІІІ-томның 119-бетіндегі: «Қул и лашкар» сөзі де «средней рати» деп ( әскердің Орталығы) аударылған. Сондықтан, моңғол  сөзін мың қолдан шығарар болсақ, мағынасы «әскердің (армияның) мың орталығы» деген сияқты түсініксіздікке ұрынамыз. Шыңғыз хан әскеріндегі «Орталық-қолды» таңғұт Шаған басқарған және  мұндағы шерік саны мың кісіден асырылмаған. (Осы кітаптың 8-тарауындағы «ғол» сөзіне анықтаманы қараңыз).

    Қ.Закирьянов «Шыңғысханның түркілік ғұмырнамасы» аталатын кітабында: «Қорқыт ата» атты эпикалық дастанды дереккөзі ретінде пайдаланған Башқұрттық академик Кузиевтің еңбегіне сүйене отырып,  белгілі қоғам қайраткері Ө.Жолымбетовтың айтқан болжамын келтірейін: «IV ғасырдың аяғында Монғолияның ғұн әміршісінің қайтыс болған әйелінің күмбезінде 40 күн бойы Манчжуриядан әкелінген мың құл шырақ жағады. Кейінірек бұл мың құлдың ұрпақтары ХІІ ғасырда Онон және Керулен өзені бойында көшіп-қонған моңғол атты рудың негізін құрады,.. Осы себепті «моңғол» этнонимінің шығу тегі «мың қол» сөзіне емес, «мың құл» сөзіне байланысты болып келеді екен»,– десе (48 бет), ал өз пікірін: «Шыңғысхан өз империясына ат қою үшін Онон мен Керулен өзендері аралығында көшіп-қонып жүрген моңғол (мыңқұл, мыңқол) деген шағын тайпаның атын пайдаланғандай», – деп білдірген (Алматы, «Жібек жолы», 165-б.).

    Бірақ Н.Я.Бичурин жоғарыда аталған еңбегінде: «Юйчугянь был последним северным шаньюем из рода Модэ. На основании этого китайские историки считали 93 год концом хуннского государства…В северном Хунну сменилась династия: во главе непримиримых встал знатный хуннский  род Хуян» дейді. Ал Қиян (Құйан) тайпасының 151 жылы қытай әскерімен соңғы рет соғысы тарихтан белгілі.

    Г.Е. Грум-Гржимайло: «Самостоятельная история южного Хунну прекратилась в 215 г., когда шаньюй Хучуцуань был арестован, а для управления хуннами назначен китайский наместник», – деген. Солтүстік және оңтүстік хуннуларының тарих сахнасынан кеткен жылдары деректерден белгілі болуы себепті Қузиевтің, оған сүйенген Жолымбетовтың «IV ғасырдағы ғұн шаньюйі» туралы дерегі бізге белгісіз. Әрине, сәнби (татар) билеушісі Таңшығайдың 156-158 жылдардағы екпінінен батысқа ауып, кейіннен, 448 жылы Еділ қаған (Аттила) шыққан ғұндар жайы бөлек әңгіме.

      Т.Әбенайұлы «Шыныңа көш тарих! Шыңғысхан кім?» кітабында «моңғол» сөзін «маң» және «құл» деген сөздерден шығарады: «Маң» сөзі – түрк тілдерінде жүру, жылжу мағынасын білдіреді. Оған «құл» сөзі жалғанып, үндестік заңына сәл өзгеріске түсуден «маңғұл» атауы келіп шыққан. Ол да, қыжыртпа сарынмен қалыптасқан көшпенді ел, малшы жұрт деген мағынадағы елесім. Бұлардан шығатын қорытынды: маңғұл атауы, ең кемінде Оғыз хан заманынан бастап қалыптасқан байырғы елесім. Ол – барлық шығыстық түркілерді меңзейді», – дейді (Алматы, 2008,  63-64-б.). Қазақ тілінде «Маң, маң басқан, шудаларын шаң басқан», Ақан серінің «Маңмаңгер» әні, т.б. мысалдар бұл сөздің негізінен жануарлардың жүрісіне қатысты айтылатынын байқатады.

    Ал неліктен «маң» сөзіне «құл» сөзі жалғануға тиіс екенін автор түсіндірмеген. Шын мәнінде түрктердің есімдеріне «құл» сөзін жалғау олар мұсылман дінін қабылдағаннан соң ғана пайда болған үрдіс.

    Хондемирдің «Моғолдар тарихын» парсы тілінен орысшаға 1834 жылы аударған В.Григорьев кітапқа түсіндірмеде: «Нам неизвестно даже настоящее значение слова «Могол», ибо Абульгази, как мы  видели, говорит, что Мунгль  значит «печальный», Доссон по Рашид-уд-Дину, пишет, что Монгол значит «простой, слабый», а наш академик Г.Шмидт утверждает, что это производство сего слова не имеет никакого основания, и что Монг значит «непокорный, неустрашимый», дейді (125-б.).

    Лин фон Паль «История Империи монголов» атты кітабында: «Происхождение самого названия «монголы» имеет несколько толкований. По словам Д.Банзарова, рассматривавшего филологический компонент названия в статье «О происхождении имени монгол»: «…г-н Шмидт, следуя Сананг-Сэцэну, думал, что оно дано монголам самим Чингисханом и произведено от корня монг, «строптивый», «дерзкий», а мусульманские историки производят его от мунг, «слабый», «печальный». Чтобы ни значило слово монг или мунг, по свойству самого  языка монголов не могло их имя произойти от такого корня: без всякой натяжки оно разлагается на мон-гол, «река Мон». Однако никакой реки Мон на картах не существует. Ее не существовало и на европейских и арабских картах Средневековья», – дейді (35-б).

    Шын мәнінде, ХVІІ ғасырда Санан-шешен, ХІХ ғасырдың басында Г.Шмидт «строптивый» деген «монг» сөзі қазіргі моңғол тілінде жоқ. Бұл – түрк сөзі. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде»: «Мөңкі» 1. Тулау, әлем-тапырық, шат-шәлекей болу; 2. Ауысп.   Қатты ашулану, шамдану; делінген (Алматы 2008, «Дайк-Пресс»,  600-б.). 

    Қ.Салғараұлы монғолдардың түпкі тегін Геродот «Тарихындағы» скифтерден жеңіліп, Азия шығысына қашқан құлдардан шығарып, «моңғол» мағынасы «мың құл» болуы  мүмкін екенін айтады. «Көне қытайлықтардың «кеуделі құл», «кекшіл құл» деген мағынада қолданып, тарихнамаларына халықтық атау ретінде ендірген «сиуңну» («сиуң» – кеуде, «ну» – құл») этнонимінің ежелгі түрктің «мұңғұл» («мұңды құл» немесе «түнерген құл») деген халықтық атауының калькалық аудармасы екенін аңғару еш қиындық туғызбайды», («Ұлы қағанат» кітабы, Астана, «Фолиант», 2008, 159-б.),  «Мұнымыздың дұрыстығын орыстың әйгілі шығыстанушысы Н.Я.Бичуриннің сиуңнуді «злый невольник» (Бичурин Н.Я. 1950.– стр.39)  деп аударуы да Әбілғазының мұңғұлды «мұңды құл», «түнерген құл» деп түсіндіруі де құптап тұрғандай»,– дейді (сол кітапта, 357-б.).

    Бұл қалай болғаны?! Жоғарыдағы кейбір авторлармен келісер болсақ, Шыңғыс хан соншама ру-тайпаларды біріктіргеннен соң, оларға шынымен-ақ: «Бұрын біз «биде» деген халық едік, енді «мұңды құл, түнерген құл, маң құл, мың құл» деп аталайық!», – дегені ме?!  Бұрыннан хандық құрған, беделдері зор болған Найман, Керей, Жалайыр, Қырғыз, Татар, т.б. ру-тайпалар өз аттарын «мұңды құл» деген атауға ауыстырғанына «шаттанған»  деу ақылға қона ма?! (Хара-Даван: «это имя было такое блестящее, что все с пробуждающимся национальным чувством стали гордиться им»).

    «Моңғол» сөзіне қатысты бұдан өзге де өрескел  болжамдарды мақалалар мен кітаптардан, интернеттен көреуге болады. Бұл мәселеге қатысты пікірлердің әлі де толастамауына қарағанда бұрын-соңды тарихшылардың «моңғол» сөзінің мағынасы жайында айтқандары көпшілік жұрт сеніп, қабылдарлық дәрежеде болмай тұрғаны байқалады.

    Көптеген шежіреші, тарихшылардың әлгіндей пікірлер айту себебі – олар Х-ХІІІ ғасырлардағы қытай деректеріндегі «мен гу», сондай-ақ ХІ ғасырда жазылған Ж. Баласағұнның «Құтадғу білік» (1070 ж.), М.Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк»  (1074 ж.) еңбектеріндегі «менгу» (қазіргі айтуда «мәңгі», ал орысша мағынасы вечный) сөзінің алғашқы буыны «мен» екенін ескермей, неге екенін, «мұң», «мұн», «мөң»  түбірлі  сөздерге жүгінген. Бір қызығы – бұлар да түрк  сөздері: 1. «Мұң» мұңды, мұңаю мағынасындағы сөз. 2. «Мұн» – санасы мұнарту, мәңгіру сөзі. 3. «Муңқа» – жануарлар мінезіне қатысты айтылатын мөңку сөзі. «Древнетюркский словарь» сөздігінде түбірлері ұқсас осы төрт сөзге де мысалдар келтірілген:

    1) MENGU- 1. вечность, бесконечность (МҚ ІІІ 378); еraz qot tilek  arzu mengu  tile  оставь покой, просьбы и мольбы, проси о вечности (ЖБ 3742); 2. вечный, постоянный: мengu azun  вечный мир (вселенная) (МҚ III 378); Сондай-ақ осы сөздің: bengu, benku, benu, meni, menku, menu түріндегі мысалдар келтірілген. (mengu temur мысалы – Мөңке Темір есімінің дұрысы «Мәңгі Темір» екенін көрсетеді). Бұл сөздің «меңгү» түріне де мысалдар берілген: MENIGU вечный, бесконечный: anaң utlisin menigu өlmas  в награду за это он не умрет никогда (вечно), (қазақшасы: «оның өтеуіне мәңгі өлмес») (Man III 1116).

    2)  MUN   нужда, забота, тягота, напасть; страдание, горе, печаль: qarүa  qari bilsa munin ol buz sukar   если бы ворона знала о грозящих ей страданиях (голода), она проклевала бы лед (МҚ І 425); MUҢYUQ испытывать бедствия, тяготы; страдать; печалиться (ЖБ 8910), MUҢLUY -  munluү er мужчина, обремененный заботами (МҚ ІІІ 382); munluү erinc` страдающий, несчастный; MUNUNLUY нуждающийся, испытывающий нужду, недостаток: аjiүliүli munuңluү bolur  проситель, испытывает нужду  (ЖБ 7321); MUNSUZ (мұңсұз)  без забот; не ведающий забот, тягот, страданий (ЖБ 1414).

    3) MUN заблуждаться; становиться слабоумным, (санасы мұнарту, мәңгіру. Х.Қ-А); впадать в детство, выживать из ума: adu qutsiz azun qarip-mu munar  не заблуждается ли, одряхлев, несчастный мир? (Юг С448); qari er mundi  старик впал в детство (МҚ ІІ 30); MUNQUL    неразумный, глупый, лишенный рассудка:  toz topraqqa batilip turqaru munqul ertilar  погрязнув во прахе, они были лишены рассудка (ТТ ІІІ27).

    4) MUNQA непокорный, своевольный, строптивый (ЖБ 1068); MUN — az  терять рассудок, беситься (о животных): javlaq semirsa munar ham azar  если норовистый (конь) зажиреет, он бесится (ЖБ 21013); МӨN  становиться на дыбы (МҚ ІІІ 341).

    Рашид ад-дин «Жами` ат-Тауарихта» неліктен: «Слово же монгол сперва звучало «мунгол», то-есть «бессильный» и «простодушный» деп қателесті десек, мұның себебі, Қытайдан келген Болат чансян (министр) оған түрктің «менгу-мәңгі» сөзінің өзге – мәңгу (мәңгіру, санасы мұнарту) түрін айтқан сияқты.  «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде»: Мәңгі І – Өмір бойы, үнемі, мәңгі-бақи, мәңгілік; Мәңгі ІІ – Есеңгіреу, мең-зең болу, мәңгіру; (587-б.). Осыларға ұқсас сөздер қазіргі моңғол  тілінде де бар: «Мөнх» – мәңгі сақтау, мызғымас; мөнх тэнгэр – құдіретті тәңір», делінсе, ал «Мэнгэ» – жолы болмау, сәтсіздікке ұшырау; («Монгол-казах толь», Б.Базылхан., Улаан баатар-өлгий,1984 ж.). Сондай-ақ, Әбілғазы баһадұр айтқан «түрктің мұң сөзі» де осы сөздікте: «Муна-х» – мұңаю, абыржу, алжу, алжасу; «Мунгинаа» – мұң, қайғы; деп жазылыпты, (311-б.).

    Әрине, түбірлері ұқсас осыншама түрк сөздерінен шежіреші, зерттеушілер қалай ғана шатаспасын!? Алайда,  зерттеушілер «мен» буынындағы «е»  (кейін «ә» -ге айналған) әрпіне мұқият қарап, оны «ұ» әріпті «мұң» түбірлі сөздермен шатастырмағанда, мүмкін, «моңғол» сөзінің мағынасын сегіз ғасыр бойы іздеп жүрмес пе едік…

    Таң қаларлық нәрсе – «мәңгі» сөзінің түрлі мағына беруі  түрк тілінен өзге де тілдерге тән екен! Мысалы, «мәңгі» сөзінің орысша аудармасы «вечный» сөзі «вечная слава» (мәңгі даңқ) деген оптимистік те, сондай-ақ «канул в вечность» (о дүниелік болды, бақилық болды) деген мағынада да қолданылады…

    Шындығына келсек, «менгу» сөзі қытай деректерінен әлдеқайда ерте, VІІІ ғасырдағы көне түрк жазба ескерткіштерінде бар сөз. Ол Көлтегін ескерткішіндегі жазуларда «бенгу» түрінде бірнеше рет кездеседі. Мысалы Көлтегін «кіші жазуы» аталатын мәтіннің 11-жолында: «Сабым ерсер бенгу ташқа ұртым» – сөзім болса мәңгі тасқа ойдырдым; 12-жолында: «Бұны көрү-білің бенгү таш» – мұны көріп-біліңдер мәңгітас; 13-жолында: «Еріг йерте бенгү таш тоқыттым» – еру жерде мәңгі тас тұрғыздым; делінген, (Т.Әбенайұлы аударуы).

    Көлтегін ескерткішіндегі «бенгу» сөзін неліктен зерттеушілер «мәңгі» деп аударған деген сұрақ туады. Бұл туралы М.Қашқари еңбегінде; «Оғыздар, Қыпшақтар және Субарлар сөз басындағы  М  дыбысын Б деп айтады. Мысалы, түрктер «мен бардым» десе, ал әлгі тайпалар «бен бардым» дейді. (М.Қашқари «түрктер» деп негізінен Афрасийяб ұрпақтары билейтін Қарахандықтар мемлекетіндегі (Жетісу,Тараз, Қашқария өлкелері) тайпаларды атап, шығыстағы Жалайыр, Керейіт, Найман, Қияттарды мүлде сөз қылмаған).  Біздер (қазақтар) бүгінде М  дыбысымен айтып жүрген сөздердің Көлтегін Үлкен және Кіші жазуларында  Б әрпімен: Бенгу – мәңгі, бұнта – мұнда, бәңгі ташқа – мәңгі тасқа, бұң йоқ – мұң жоқ, бұңсыз – мұңсыз, (қайғысыз), бұнча йерке – мұнша жерге, бініп – мініп, міне салып, бініп тігді – мініп тиді, бұнта ұртым – мұнда ойдырдым, жаздырдым» деп VІІІ ғасыр ортасында жазылуынан, сол кездері Түрк қағанаты халқының тілінде әлі де оғыздық диалект сақталғанын көреміз. Ал осы ескерткіштердегі «маңа –маған, маңа көрті – маған қарады, мен – мен, менің – менің, тілін месер – тілін бесе (ойылмаса), сүңүш міш – соғыстық» деген жазулардан шығысқа Түркстаннан ауып келген түрктердің («Түп-тұқияннан Бөрте-бабаға шейін» тарауын оқыңыз) VІІІ  ғасырда сөз басындағы Б дыбысын  М деп айтуға көше бастағаны байқалады. Ал Хорезм ханзадасы Жәлеладдиннің лақаб аты «Мәңгіберді»  делінуі ХІІІ ғасыр басында Орта Азияда да «бенгу» сөзіндегі екі алдыңғы дыбыстың  (бе) «мә» болып өзгеріске ұшырағанын («мәңгі») көреміз. Орта Азияға келген Жалайыр, Керей, Найман, т.б. шығыс түрк тайпаларының да кешікпей осылайша сөйлегеніне  қазақ тілінде де бұл сөздің «мәңгі» делінуі дәлел. Ал шығыста қалған түрктерде «бенгу» сөзі VІІІ ғасырдан кейінірек  «менгу» делініп, тіпті беріде  «е» мен «у»  дыбыстары «ө» болып  өзгеріске ұшырағанын «мәңгі» сөзінің қазіргі моңғол (ойрат)  тілінде «мөңх», «юань» ақшасының  «мөнгө» делінуінен көреміз.

    Қазақта мәңгі сөзіне бақи сөзін қосып, мәңгі-бақи деп айту да кездеседі. Түркиядағы оғыз түрктерінде де «мәңгі» сөзі  bengi, ал «бақи» сөзі baki түрінде бар сөздер, әрі екеуі де  «мәңгілік» мағынасын білдіретін синоним сөздер («Турецко-русский словарь»: baki – постоянный, вечный. (М. 1977. 91-б.). «Древнетюркский словарь» Ж.Баласағұнның «Құтадғу білік» шығармасындағы «бақы» сөзін араб сөзі, мағынасы «постоянный, вечный» дейді. Бірақ нанай тілінде де балана-бақи деген сөз бар және ол да «баяғыда, ертеде» дегенді білдіреді екен («Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков», Ленинград. 1975.). Ал М.Қашқари «Сөздігіндегі» бақы сөзіне (№5756) «холм» (төбе, адыр) деп түсініктеме берілген. Әзірбайжан астанасы Бақы (Баку – орысша бұрмаланған түрі) араб немесе нанай тіліндегі «мәңгі» мағынасында, сондай-ақ түркше «қыратқа орналасқаны үшін» де  осылай аталуы мүмкін. Ал қазақ тіліндегі «мәңгі-бақи» – бірі түрк, екіншісі араб (немесе нанай) сөздерінен тұратын синоним сөздер сыңайлы.

     

    Қытай деректеріндегі «мен гу»                                                           

    732 жылы жазылған Көлтегін ескерткішіндегі «бенгу» сөзін қазақ зерттеушілері «мәңгі», орыстар «вечный» деп аудара тұра, осы сөз ХІ ғасырда жазылған М.Қашқари, Ж.Баласағұн шығармаларында «менгу» түрінде бар екенін көре тұра, оны қытай дерегіндегі «моңғол» атауын аңғартатын «менгу» сөзімен фонетикалық қана емес, мағыналық жағынан да бірдей болар деп мәселе қоймаған сияқты. Сондай-ақ, қытай деректеріндегі «менгу» – ді «моңғол халқының көне атауы» деп жүрген зерттеушілер, неге екенін, осы «меңгу» сөзін тұтас сөйлем ішінде көрсетпей, зерттеу еңбектерінде тек жеке айтып келеді. Сондықтан, «менгу» сөзінің Шыңғыз хан басқаратын халыққа қатысты екенін нақты Сун (Оңтүстік Қытай) елшісі Чжао Хун 1221 жылы жазған «Мэн-да бэй лу» еңбегінен көреміз. Зерттеушілер бұл еңбектің атауындағы бірінші буынды «мэнгу» (моңғол), екіншісін «дада» (татар) сөздерінің қысқартылып айтылуы деп, орысша «Полное описание монголо-татар» деп аударған.

    Дәл сол жылы Шыңғыз ханға Орта Азияға барып жолыққан екінші елші Гоу Мэн-юйдің «Гоу Мэн-юй ши-бэй лу» жазбалары «Описание посольства  Гоу Мэн-юя на север» деп аударылған. «Бэй» – солтүстік деген сөз екенін ескерсек, Чжао Хун еңбегі «Солтүстіктегі менгу-татарлар жайлы жазбалар» деп аталуға тиіс.

    «Мэн-да бэй лу» мазмұнына қарай, онда Шыңғыз хан мемлекетінің халқы туралы баяндалып отырғаны еш күмән тудырмайды. Тек автордың «мэнгу» деп жазғандарын кейін орыс тіліне аударушылар «монгол» деп «түзетіп» жібергенін көреміз. 1893 жылы даниялық В.Томсен Көлтегін, Тонұқұқ, т.б. сына жазуларының түрк тілінде екенін ашқаннан соң да зерттеушілер ондағы түрктің «бенгу (мәңгі) сөзімен «Тан тарихындағы», Чжао Хун жазбаларындағы «менгу»  мағыналас-ау демеген. Керісінше, ХІІІ ғасырда да, қазіргі зерттеушілердің де қытай деректеріндегі «менгу» (моңғол) атты халықтың Түрк қағанаттарының жеріндегі ел екенін біле тұра, «Бұл атау түрк сөзі болар?!» деп ойланбастан, оны шүршіттердің (Маньчжурия) солтүстігіндегі бір тайпаның атына балағанын көреміз.

    Аталған еңбегінде Чжао Хун  Шыңғыз ханның мемлекет атауы үшін «моңғол» сөзін алуын былай түсіндіреді: «Бұрын Мэнгу деген халық болып, одан чжурчжендер (манжұрлардың бұрынғы атауы, қазақ «шүршіт» дейді. – Х.Қ-А) аса қатты қорыққан еді. Олар кейін қырылды. Бірақ Шыңғыз хан өз империясын құра бастаған кезде оның қол астына өткен кейбір цзиньдік чжурчжендер оған әлгі, бұрынғы халықтың «моңғол» атын алу арқылы цзиньдіктерде үрей туғызуға кеңес берді»,  дейді. Ол сондай-ақ, бұрынғы моңғол мемлекетінің ол кезеңде жойылғанын, ал қазіргі моңғолдар – кәдімгі татарлар» деп, ал Шыңғыз хан жауланған Цзинь жерін (Солтүстік Қытай) басқаруға қойған Жалайыр Мухали туралы: «Я, Хун, лично замечал, как их временно замещающий императора го-ван Мо-хоу каждый раз сам называл себя “мы, татары”; все их сановники и командующие [также] называли себя “мы, да-да жэнь”(«біз, татар адамдар». Х.Қ-А.). Они даже не знают, являются ли они монголами (мен гу) и что это за название» деп жазған. Бұл еңбекте «менгу-татар» екі халықтың емес, синоним сөздердей, бір халықтың атауы ретінде айтылған.

    Оңтүстік Қытай тарихшысы Хуан Чжен (1256 ж. «Дун-фа» оқымыстылық дәрежесін алған) «Гу-цзинь цзи-яо и-пянь» (“Древние и современные утраченные сочинения с записями важных событий”)  шығармасында: «Существовало еще какое-то монгольское государство.  Оно находилось к северо-востоку от чжурчжэней. Татары присвоили их имя и стали называться Великим монгольским государством» (қытайша түпнұсқада «Да Мэн-гу го»), – деп жазған.

    Ли Синь-чуаньнің «Цза-цзи» еңбегінде де: “Существовало еще какое-то монгольское государство (түпнұсқада «Мэн го»). Оно находилось к северо-востоку от чжурчжэней. При Тан его называли племенем мэн-у. Цзиньцы называли его мэн-у, а также называли его мэн-гу. Эти люди не варили пищи. Могли видеть ночью. Они из шкур акулы  делали латы, которые могли защитить от шальных стрел. С начала [годов правления] Шао-син (1131-1162) они начали мятежи. Главнокомандующий  Цзун-би  воевал [с ними] в течение ряда лет, [но] в конце концов не смог покарать; только, разделив войска, удерживал важные стратегические пункты и, наоборот, подкупал их щедрыми [подарками]. Их владетель также незаконно назывался первым августейшим императором-родоначальником». Во времена цзиньского Ляна [они] причиняли зло на границах. [Как видно], они появились давно… Теперь татары называют себя Великим монгольским государством. (түпнұсқада «Да мэн-гу го», бұл «Иеке Менгу ел ұлысы» атауының қытайша аудармасы деп есептелінеді. Х.Қ-А.), и поэтому пограничные чиновники именуют их [сокращенно] мэн-да. Но эти два государства отстоят друг от друга с востока на запад в общей сложности на несколько тысяч ли. Неизвестно почему они объединены под одним именем», –  дейді.

    Академик В.П.Васильев: «Дан-цзинь-го-чжи» утвердительно говорит, что народ  менъву жил на северо-востоке от чжурчженей, и что это совсем не тот, который сделался после известен под именем монголов, которые жили на северо-западе. Таким образом, народ менъву был тоже маньчжурский; он обитал на устье Амура, где мы и ныне находим имя мангуны, насколько известно из рассказов путешественников, говорящих маньчжурским языком, а слово мэнгу означает на их языке реку, и однородно с современным маньчжурским словом мукэ», – деген еді («Записки Императорского Археологического общества». Том ХІІІ. Санкт-Петербург, 1859. 80-б.). Ал 219-бетте: «А потом, как мы знаем из донесения китайского военачальника, этот народ был истреблен чжурчженями – основателями империи Цзинь, которая была разгромлена позже татарами Чынгыз хана» деген.

    Әрине, Шыңғыз хан аталары Қабыл хан мен Бартан-баһадұр 1131-1162 жылдарда өздерін «император» деп жарияламағаны, теңіз-мұхиттан қашықта өмір сүргендіктен «акула терісінен қалқан жасайтын халық» болмағандығы  анық. Әбілғазы баһадұрдың «Түрк шежіресінде» баян етілгеніндей, «Моңғолдардың Ергене қоннан шыққан күнін тойлау дәстүрі» болуы да бұл халықтың су бойынан емес, тау қойнауынан шыққанын дәлелдейді.

    Осыған қарамастан, қазіргі кейбір зерттеушілер (Шыңғыз-хан басшылығымен құрылған мемлекеттің түрктік екенін, ол кезде моңғол атты этнос я тайпаның болмағанын айта тұра) «Моңғол» деген шығыс түрктерінің мемлекетінің атауы әлгі, жойылып кеткен чжүрчжендік Монгус тайпасының атауынан алынған» деген ескірген пікірді қайталауда. Шүршіттерден (чжурчжен)  жеңіліп, жойылған Менгу (мангу, монгу) тайпасының атын Шыңғыз хан бастаған тайпалар 1206 жылғы құрылтайда қабылдау арқылы жеңімпаз Цзинь-шүршіт империясын шошытпақ болды деу қисынға келмейді. Ергене қоннан шыққан халық өздерінен екі-үш мың шақырым солтүстікте аз уақыт өмір сүріп, жойылып кеткен манжұрлық тайпаның атын алуы да ақылға қонбайтын пікір.

    Академик В.П.Васильев моңғол сөзінің мағынасы жайында: «Монголы дочингисовской эпохи ничего общего не имели с теми монголами, название которых встречается в китайских источниках в различных транскрипциях, и транскрипция мэн-гу, отличная от всех прежних и употреблявшаяся в отношении монголов Чингис-хана, означает в буквальном переводе “получивший древнее” и является только названием династии Чингис-хана, которое было принято последним в подражание китайским императорам», (В.П. Васильев, История и древности, 159-161-б.) деп, қытай тарихнамаларындағы «Мен гу» екі иероглифі қытайлардың «байырғыны қабылдағандар немесе ежелгіні сақтаушылар» деген мағынадағы иероглифтер екенін айтады. Ал 1890 жылдардағы «К хронологии Чингисхана и его преемников» еңбегінде ол «мен гу» иероглифтерінің мағынасын орысшаға «Возвратить старое» (көнені жаңғыртқандар) деп аударған (6-б.). Бірақ, сайып келгенде, «байырғыны қабылдағандар, ежелгіні сақтағандар» мен «көнені жаңғыртушылар» деген сөздер түрк тіліндегі «мәңгі, мәңгілік» сөзімен мағыналас.

    Кейбір тарихшылар Құбылай ханның Ұлы Ұлыс тағына «Жаса» заңын бұзып отырғандықтан, қытайлықтарға арқа сүйеу мақсатымен  мемлекет  атын «Юань» деп қытайшаға өзгерткенін айтады. Шын мәнінде, «Юань» – түрктің «мәңгі, мәңгілік» сөзінің қытайшаға аудармасы екен.  Э. Хара-Даван аталған кітабының 265-бетінде: «Это династия называлась до 1281 года Монгольской – Мэн-гу, когда переименована в Юань, т.е. «основание», «начало», – дейді. Құбылай билігі кезінде қабылданған мемлекеттік валютаның «юань» атауы Қытайда күні-бүгінге шейін сақталған. Мемлекеттің Қытай тарабында күміс ақша «юань» делінгенмен, Моңғолияда да, оның солтүстігіндегі тұңғыс текті халықтар да бұл ақшаны,  кейінірек күмістің өзін де «мөнгө» (мәңгі) деп атаған.

    Алайда, күмістің «мәңгі» аталуы кейін, Құбылай мемлекетті Юань атағаннан соң орын алғанын  ескермеген  қытайдың орта ғасырдағы  жазушылары Пэн Да-я мен Сюй Тин «Краткие сведения о черных татарах» деген еңбектерінде: «Государство черных татар называется Великой Монголией. В пустыне имеется гора Мэнгу-шань, а в татарском языке серебро называется «мэнгу». Чжурчжени называли свое государство «Великой золотой династией», а потому и татары называют свое государство «Великой серебряной династией», деп жазыпты.  Бұған айтарымыз: біріншіден, «менгу» сөзі Шыңғыз хан мемлекеті құрылмастан бұрын да – 732 жылы орнатылған Көлтегін ескерткіші жазуларында, Х-ХІ ғасырлардағы қытай тарихнамаларында, ХІ ғасырдағы Ж.Баласағұн, М.Қашқари шығармаларында бар сөз; екіншіден, Шыңғыз хан өз мемлекетін жеңілген Да Цзинь-Алтын ханнан төмендетіп «күміс» деп атауы қисынға келмейді.

    «Комментарии к “Запискам о путешествии на запад праведника Чан-чуня” мақаласында жоғарыдағы екі қытай жазушысының пікірі теріске шығарылып: «Географические работы не упоминают о горе с таким названием (см. прим. 5), «В других источниках не встречаются сведений о том, чтобы монголы называли свою династию или государство  Да инь – «Великая серебряная», – делінген.

     

    * * *

    Осы кітапты баспаға тапсырар қарсаңда М.Мағауиннің  «Шыңғысхан» кітабы қолыма тиді. Зерттеуші 6-тараудың басында: «Қалыптасқан көзқарас бойынша, “моңғол” ныспысы, нақтырақ айтсақ, “моңғол” болуға тиіс деп шамаланатын “мэну” атауы қытай тарихнамасында алғаш рет 945 жылдан ұшырасады…» деп, әрі қарай: «Бұл мен-гу – кәдімгі маңғыт! Жеке тұлғасы – маңғу, немесе маңғы болуға тиіс. Бірақ бұл маңғыт та моңғол текті емес, түрк текті тайпа», – дейді.

    «Жами`ат-Тауарихта» және өзге де шежірелерде Маңғыт тайпасының Түмбене ханның үлкен ұлы Жақсыдан өрбитіні айтылған. (Түмбене – Шыңғыз ханның төртінші атасы). Ал «МҚШ» -да ( 52-бөлім): «Қамұқ Моңғолды Қабұл қаған билеп тұрған еді» деп, «Алтын топшыда» да: «Қамұқ Моңғолды Қабұл қаған билеп жүрді» делініп, «Хамаг Монғол – ХІ ғасырдың орта тұсында құрылған Моңғол ұлысының атауы» деп түсіндірілген (41-б.). Қабыл хан – Түмбененің алтыншы ұлы. Бір ғасырға үш ұрпақтан деп есептесек, 1155 жылы туған Шыңғыз ханның үшінші атасы Қабыл-хан және оның ағасы Жақсының өмір сүрген кезеңі 1100 жылдар шамасы. Ендеше Жақсыдан тарайтын Маңғыт қалайша 945 жылы жазылған «Көне Тан тарихына» енбек?

    «Жами`ат-Тауарихта» осы Қабыл хан тойда билеп жүріп Цзинь императорының (Алтын хан) сақалынан сілкіп ойнағаны жазылған. Ал қидандардың Ляо империясына шүршіттер (чжурчжен) алғаш 1115 жылы шабуылын бастап, тек 1128 жылы ғана толықтай жеңіп, өздерінің Цзинь империясын құрған. Қабыл ханның қонаққа баруы осы 1128 жыл төңірегі боуға тиіс. Ендеше  Қабыл хан өз замандас ағасы Жақсының ұрпақтарынан келешекте тарар, тарлса да әлі тайпа болар санға жетпеген маңғыттарға қалайша «қаған болып билеп жүрмек»? Сондықтан, М.Мағауин көрсеткен қытай деректеріндегі «менгу», «мангу»  1100  жылдан да беріде құрала бастаған Маңғыт тайпасының атауы болмаса керек. Тіпті, Маңғыт, МҚШ жазғандай, екі ұрпақ ерте туса да, қытай тарихнамаларына 945 жылы жазылардай бұл рудың айрықша бір ісі туралы дерек жоқ.

    Осыншама шатасулардың болу себебі – зерттеушілердің Тан тарихтарына «мен ву» я «мен гу» деген халықтың қандай оқиғаға байланысты жазылғанын айтпай, жалпы мәтіннен тым қысқа, үзік етіп беруінен туып отыр. Шындығында Тан тарихтарындағы мен ву, мен гу – Цзинь (шүршіт) империясымен он төрт жыл соғысқаны үшін тарихқа енген солтүстіктегі өзен халқы. Тұңғыс тілінде қазір де Амур, Уссури, Сунгари сияқты үлкен өзендер «маңгү, маңму», ал кішірек өзендер «маңгуқа(н)», деп аталады. Мағынасы – Қазақстандағы Жем-Эмба, Орта Азиядағы Аму дария атауларындағыдай «ем, ему, жем» – асыраушы. Амур, Уссури өзендері бойын мекендейтін тұңғыс халқы Ульч бүгін де «маңгусал», ал нанайлар «мәмғү, маңбу», деп аталуда. Алайда зерттеушілер Шыңғыз хан басқаруымен құрылған мемлекетті өзен халқына телуін қоймай келеді.  Сөйте тұра олар: «Шүршіттермен соғысқан өзен халықтары неліктен жарты ғасыр өтпестен малшылықпен айналысатын дала халқына айналып кеткен; мұндай жағдайдың болуы мүмкін бе?», деген сұрақтарға жауап айта алмауды.

    Қорыта айтсақ, Тан тарихнамаларындағы «мен гу» – өзен халықтары, бүгінгі ульч, нанайлардың ата-бабалары. Ал этносқа қатыссыз айтылған «мәңгі» сөзі VІІІ ғасырдағы түрк жазба ескерткіштерінде «бенгу», ХІ ғасырда Ж.Баласағұн, М.Қашқари еңбектерінде «менгу» түрінде жазылған, 1206 жылы Шыңғыз хан басқаруымен құрылған мемлекет аты «Менгу ел» қазіргі қазақ тілінде мәңгі, мәңгілік сөздерімен бір. Ал Құбылай хан мен оның он  ұрпағы басқарған Юань мемелекетінің және  оның  күміс ақшасының «Юань» атауы – түрктің «мәңгі» сөзінің қытайшаға аудармасы екен.

     

    «Моңғол» емес, «Мәңгі ел»!

     

    «Моңғол» атауына байланысты зерттеушілер пікірлері алуан-түрлі болғанымен, олар айтқан моңғол, моғол, моғул, муғул, мұңқұл, мыңқол т.с.с. сөздердің барлығы «л» дыбысымен аяқталады. Ал «меңгу» («бенгү», «мәңгі») сөзінде бұл дыбыстың болмауы тағы сұрақ туғызады. Өзгелердей, «моңғол» сөзіне дыбысталуы ғана ұқсас бір түрк сөзін мен де тауып алып, дүрмекке қосылсам, сегіз ғасыр бойы шешімін таппай келе жатқан бұл мәселеге тек зиян тигізер едім. Сондықтан «моңғол» атауына тек фонетикалық ұқсас қана емес, сүйенер  тарихи айғағы бар қисынды сөзді таппайынша пікір айтуды жөн санамағанмын.

    Бірде қалмақ тарихшысы Э.Хара Даванның жоғарыда аталған кітабынан: «После покорения западных племен Чингисхан является бесспорным властелином всей страны от Алтая до Китайской стены. Объединение всех заключавшихся в ней земель в одно государство несомненно означало намерение восстановить древнюю монголо-тюркскую империю ХІ века», – деген жолдар көзіме түсті ( 64-б.). ХІ ғасырда емес, VІ-VІІІ ғасырларда сол өлкеде  екі рет түрк қағанаты құрылғаны, тарихта оны «Түрк қағанаты» деп атау қалыптасқаны белгілі. «Әлде Түрк қағанаттарының бірі немесе ІХ ғасырдағы Йағлақар-Ұйығыр хандықтары «моңғол» аталған кезі болып па еді?» деген  ой келіп, дерек іздедік.

    Л. Гумилев  «Тысячалетия вокруг Каспия» кітабының «Инерциозная фаза– «Вечный эль» тарауында осы Түрк қағанаты туралы: «Именно в этой фазе римляне назвали свою столицу – «Вечный город», тюрки свою державу – «Вечный эль»  (146-б.) десе, «Древние тюрки» кітабында да Түрк қағанаты туралы: «Они сами сознавали это и назвали свою державу «вечный эль», подчеркивая ее устойчивость сравнительно с племенными союзами телесцев и хозяйничанием хищной орды жужаней» деген жолдарға кезіктік (71-б.).

    Татарстандық тарихшы Р.Н.Безертинов: «Татары, тюрки – потрясатели Вселенной»  кітабында: «Постепенно орда превращалась в государство, которое называлось у тюрков ханством. Ханства объединялись в каганат. Свое государство тюрки называли Эль или Иль. Оно было более постоянным, чем орда или конфедерация, поэтому тюрки свое государство называли «Вечный Эль». Постоянная потребность объединения в орды и создания государств послужила основой идеологии тюрков. Эта идеология «стремления к Вечному Элю» пронизывает своими лучами всю историю тюркского мира. Благодаря этой идеологии тюрки создали много десятков  империй и ханств», дейді (Новосибирск 2001. 52-б.).

    Осынау тарихшылар «Түрктер өз қағанатын «Вечный ель» атаған» деп қандай деректерге сүйеніп жазып жүр екен?» деп, біршама іздеген едім. Орхон «мәңгі тастарындағы» Көлтегін «кіші жазуының» 8-жолында: «Өтүкен иыш олүрсар беңгү ел тұта олыртачысың»  деген сөйлем бар екен. Мұны белгілі шығыстанушы С.Малов «Когда же ты остаешся в Отюкенской черни, ты можешь жить, созидая вечный племенной союз» деп, өзге орыс тілді ғалымдар да «ел» сөзін «племенной союз» деп,  ал В.Радлов пен П.Мелиоранский «бенгу ел» сөзін «вечныя племена обитающия» деп аударған екен.

    Қазақ ғалымдары бұл сөйлемді «Өтүкен қойнауында отырсаң, мәңгі елдігіңді сақтайсың сен» (М.Жолдасбеков), «Өтүкен жыныста  отырсаң мәңгі ел тұтып отырарсың сен»  (Қ.Сартқожа), «Өтүкен ұйысында отырсаң мәңгі ел  тұта отырар едің» (М.Мұхитденов), «Өтүкен қойнауында отырсаң, мәңгі ел ұстап отырарсың сен» (Ғ.Айдаров), «Өтеген иеуіште отырсаң мәңгілікке еліңді сақтап қаласың» (Т.Әбенайұлы), «Если ты обитаешь в Отюкенской черни, ты можешь жить, созидая (поддерживая) свое вечное государство» (А.Аманжолов) деп аударған. («Қазақстан» атауын «Қазақ елі» деп өзгертейік деуші замандастарымыз «ел» сөзінің «мемлекет» ұғымын беретінін жақсы біледі).

    Қ.Салғараұлы да «Ұлы қағанат» кітабында: «Түрктердің 552 жылы жыужәндарды талқандап, өздерінің мемлекетін «Мәңгі ел», билеушісін «Ел қағаны»  атағаны баршаға аян» (166-б.), «Ресми тарих түрктер құрған мемлекетті «Түрк қағанаты» деп атап, ғылымға солай енгізгенімен, түрктердің өздері олай атамаған. Олар өз мемлекетін «Ел», ал далалық империяға айналған кезде оны «мәңгі» сөзімен толықтырып, «Мәңгі ел» деп атауды қалыптастырған. Сондықтан, жаңаша жыл санаудан кейінгі 552 жылы Орталық Азияда түрктер құрған далалық империяның ресми төл атауы «Мәңгі ел» екенін есте ұстаған жөн», – деп жазыпты (182-б.).

    Хара Даван кітабында Шыңғыз ханның түрк текті тайпалармен шайқастарын «означало намерение восстановить древнюю монголо-тюркскую империю ХІ века» деуі  қағанның  сол «Мәңгі ел» мемлекетін қалпына келтіру жолындағы  әрекеттері емес пе? 1206 жылғы  құрылтайға тек «моңғол» лақабты Ергене қоннан шыққан Қияттардан өзге Жалайыр, Керейіт, Найман, Қырғыз, Ойрат, т.б. түрк тайпалары да қатысқаны белгілі. Ендеше, сол құрылтайда Шыңғыз хан мен оны қолдаушы халық, солтүстіктегі жойылып кеткен  тұңғұс-манжұрлық тайпаның атын емес, өздерін VI-VIII ғасырлардағы Түрк қағанатының мұрагері санағандықтан «Мәңгі ел» атауын  шығыс түрктерінің жаңа бірлестігінің (мемлекет) аты ретінде қайта жаңғыртқан. Шыңғыз хан: «Бұдан былай барлығымыз «Мәңгі ел» деп аталайық!» – деп, бұрын Түрк қағанаты кезінде осы тайпалардың ата-бабалары құрған «Мәңгі ел» мемлекетін қалпына келтірейік, жаңғыртайық!» деген соң ғой олардың мұны «шаттана қабылдауы». (Хара-Даван: «Это имя было такое блестящее, что все с пробуждающимся национальным чувством стали гордиться им»).

    Меніңше, «моңғол» сөзінің пайда болуы және осы сөздің мағынасы түрктің  «мәңгі ел» сөзінде жатыр.

    «Жөн-ақ. Алайда, Шыңғыз хан мемлекетінің әуелгі атауы «Мәңгі ел» болса, ол неліктен ұмытылып, «моңғол» делініп бұрмаланды?» деген сұрақ туады.  Қият, Жалайыр, Керей, Найман т.б. түрк текті тайпалардың бірлесе құрған мемлекеті «Мәңгі ел», сол кездерде қолданыста болған алфавиттердің бұл сөзді  дұрыс таңбалау мүмкіндігі болмауы салдарынан да «мұғұл», «моғул», «монгол» делініп кетуі мүмкін. ХІІІ ғасырда Шыңғыз хан Ордасында қолданылған «ұйғыр жазуы» туралы Тодаева Б. «Монгольские языки» мақаласында: «Диалектная основа последнего неясна; фактически он всегда был наддиалектной формой сугубо письменной коммуникации, чему способствовала не слишком точно передававшая фонетический облик слов письменность, нивелировавшая междиалектные различия. Возможно, этот язык сформировался у какого-то из монгольских племен, уничтоженных либо полностью ассимилированных при возникновении империи Чингисхана», – дейді.

    Көптеген тарихылар «Шыңғыз хан елінің жазуы болмаған» деп келеді. Ал сол өңір VІ ғасырдан бергі Көлтегін, Тонұқұқ, т.б. жазба ескерткіштеріне тұнып тұрғанын қаперге алмайды!  Кейінірек, VІІІ ғасырда жалайыр мен қарлықтар  құрған Ұйығыр қағанаты кезінде шығыс түрктері сына таңбалардан гөрі қолайлы санап 21 әріпті «ұйығыр жазуын» қабылдаған сияқты. Бұл жазудың Шыңғыз хан Ордасында 1204 жылдан, ал одан бұрын Найман хандығында қолданылғаны туралы деректер бар. Европалық ғалымдар Ибид, Шпулер, Бартольд, т.б. бұл әліпби соғды әліпбиі негізінде жасалған, ал соғдылар оны кезінде арамей-семит жазуынан алған деген пікір айтады.

    Тарихшылар «моғол, моғул» сөздері туралы да түрлі пікірде. Қ.Жалайыр «Жылнамалар жинағында»  керейіт, найман, оңғут, таңғұт, бекрин, қырқыз рулары туралы: «Бұл қауым да белгілі, тәжіктер оларды моғол деп атайтын», – дейді (25-б.). Әбілғазы баһадұр да: «Көшірмешілер көбінесе парсылық не тәжік болғандықтан, не монғол, не түрк тілін білмейді. Тәжікті он күн үйретсе де, «моңғол» сөзін айтуға тілі келмес еді», деген (30-б.).

    Шежірешілердің осылай деуінің себебі, – араб әліпбиінде «ң» әрпі болмауынан мұсылман (парсы, араб) елдерінде «мәңгіел» сөзі «мұғұл» «мағол», т.с.с өзгерістерге  ұшырап  айтылып, жазылып  кеткен. (Ал ХХ ғасыр басындағы қазақ қолданған «төте жазудағы»  арабша «ң» әрпін А.Байтұрсынов, татар «жәдитшілері» енгізген). Шын мәнінде, «моңғол» (мәңгіел) мен «моғол, муғул» бір халықтың – шығыс түрктерінің атауы. Сондақтан, Шағатай ұлысының шығыс бөлігінде  (Жетісу, Қашқар) 1348 жылы жеке шаңырақ көтерген мемлекет Моғолстан аталған. Өйткені оның алғашқы билеушісі «мәңгіелдік» Шағатайдың алтыншы ұрпағы (Хорезмдегі Бамиан қамалын алғанда қазаға ұшыраған тұңғыш ұлы Мүтүгеннен тараған) Тулық Темір болды.

    Сондай-ақ, Ақсақ Темір ұрпағы Бабыр 1526 жылы Индияда құрған мемлекет те «Ұлы Моғолдар» империясы аталды. Бұл атаудың да мағынасында «мәңгі ел» сөзі жатыр. Өйткені Әмір-Темір  шығыс түрктерінің (мәңгелдіктердің) Барлас руынан. «Жами` ат-Тауарих» Барлас руын Түмбене ханның үшінші ұлы Қашулыдан таратады. Ал Шыңғыз ханның үшінші атасы Қабылхан осы Түмбененің алтыншы ұлы…

    «Мәңгі ел» атауының «моңғол» болып өзгеріп кетуіне екінші бір үлкен себеп осы мемлекетке қатысты  күллі шежіре, тарихтардағы қытайлардың «менгу», парсылардың «мугул», могул» деп жазғандарын, европалық, әсіресе орыс зерттеушілері өз шығармаларында жаппай «монгол» деп  өзгертіп жіберген. Сөйтіп, «моңғол» түріндегі сөз негізінен солардың шығармалары арқылы соңғы екі-үш ғасырда ғана пайда болғанын көреміз.

    «Мәңгі ел» сөзінің ұмытылып, бұрмалануының үшінші себебі – Шыңғыз хан ұрпақтары Қытайдағы биліктен 1368 жылы қуылғаннан соң, XIV ғасырдың аяғында қытай әскерінің «Мәңгі ел» қарашаңырағында қалған түрк текті халықты дүркін-дүркін қырғынға ұшыратып, халқы сиреп қалған өлкеге солтүстіктен бөтен тілді тұңғұс-манжұрлық тайпалардың жаппай қоныстануынан деуге болады…  

     

    «Моңғол» – этнос атауы болмаған.

     

    Жоғарыда келтірілген және басқа да ХІІІ ғасырдағы қытай деректерінде: «Бұрынғы менгу (мангу) жойылған, ал қазіргі «менгуміз» деп жүргендер кәдімгі татарлар» делінуі, 1310 жылы жазылған «Жами`ат-Тауарихта»: «Большую часть тюрков теперь называют монголами. Подобно тому, как перед этим татары стали победителями, то и всех других стали называть татарами» (77-б.) – делінуі, «мәңгі ел — моңғол» атауының (татар атауы да) ол заманда этносты емес, тайпалар бірлестігі (мемлекет) атауы болғанын байқатады. Меніңше, Шыңғыз хан мен ол құрған мемлекеттің тарихына қатысты зерттеулер жасаған бұрынғы, кейінгі тарихшылардың бәлен ғасыр бойына «моңғол»  мәселесінің  шешімін таба алмау себебі – «моңғол» сөзін олар «этнос атауы» деп санаған. Ал шындығында, Мәңгі ел (Моңғол) – шығыс түрк тайпаларының Шыңғыз хан басшылығымен құрылған бірлестігінің, мемлекетінің  атауы болған (КСРО дегендей).

    Сондықтан, «Жами`ат-Тауарихтың»: «Большую часть тюрков теперь называют монголами», – деуін: «түрктердің үлкен бөлігі әп-сәтте ассимиляцияға ұшырап «моңғол этносы болып кетті», – деп емес: «Мәңгі ел» деген бірлестіктің, мемлекеттің халқы болды» деп түсіну керек. Ассимиляциялану үшін саны басым бөтен халықтың құрамында ұзақ уақыт болу қажет. Ал одақтың құрамына кіріп ортақ атпен аталу – әлдеқайда жылдам шаруа.  1991 жылы 8 желтоқсанда КСРО  ресми таратылысымен 12 күннен соң-ақ ТМД деген жаңа одақ атын қабылдағанымыз осыған дәлел. «Жами` ат-Тауарихта»: «Большую часть тюрков теперь называют монголами. Подобно тому, как перед этим татары стали победителями, то и всех других стали называть татарами», (І т.,1 к.,77-б.) — делінуі шежірешінің шатасуы емес, шығыстағы түрк тайпаларының бір кездері Татар аталған бірлестікте болып, ал Шыңғыз хан кезінде Мәңгі ел (моңғол) аталған бірлестікке (мемлекетке) біріккенін айтқаны деп түсіну керек. Шетелдіктердің құлағында жеке бір түрк тайпа, руының емес, олардың әр кезеңдерде құрған Бірлестіктерінің аты  (бұрындары татар, кейіннен «мәңгіел» (моңғол) сөздері) жатталып қалуы да осыдан.

    Абайдың  «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны туралы» мақаласында: «Асыл түбі қазақтың сол татар» деуі де қазақ құрамындағы рулардың көпшілігі бір замандарда «Татар бірлестігінің» құрамында болғанын көрсетеді. Бірақ, одақ атымен Татар, Мәңгі ел (моңғол) аталып мемлекет құрса да шығыс түрктері өздерінің тайпалық (Керей, Найман, Жалайыр, Ойрат, т.б.) аттарын еш жоғалтпағанын, кейіннен Қазақ, Өзбек, Ноғай, Қалмақ аталған бірлестіктерге ұйысып, онда ұзақ  болғандықтан  этностық дәрежеге жеткені белгілі.

    «Мәңгі ел» қарашаңырағында XV-XVІІІ ғасырларда Ойрат тайпасы күш алып, билікке таласқанда, тек Шыңғыз хан ұрпағын  жақтаған халық  «моңғолдар» деп аталған. Ал 1912 жылдан бастап Ойраттар да қайтадан «моңғол» атанып отыр. Бұл да Мәңгіел  (моңғол) этностың емес, бірлестік (мемлекет) атауы екеніне дәлел. Өйткені, Бірлестікке, Одаққа  кіруге де, шығып кетуге де болады.

    «Ел» сөзінің мағынасы ру, тайпа атауынан жоғары екені түрк тілін жақсы білетін кісіге мәлім. Көлтегін ескерткішіндегі «бенгу ел» сөзін орыс зерттеушілері «вечныя племена обитающия» деп аударса, ал қазақ ғалымы А.Аманжолов «вечное государство»  деп аударуы осыдан.

    Бастапқыда «моңғол» сөзін этнос атауы деп қабылдаған Л.Н.Гумилевтің кейіннен бұл мәселе туралы: «…в собирательном значении, именно как «название определенного политического комплекса, в который входят племена и народы различного происхождения»  деуі оның «моңғол» этностың емес, тек бірлестіктің атауы екенін меңзегені болса керек.

    Сондықтан, мен ілгеріде И.П. Петрушевскийдің: «Тюрки» – термин не столько этнический, сколько социально-бытовой»,– деген пікірін: «Монголы» – термин не столько этнический, сколько административно-идеологический»,– деп түзетер едім.

     

       Мәңгі ел болу – түрк  идеологиясы

     

    Шетел ғалымдарын, әсіресе Шыңғыз ханның жоқтан бар жасап, 25 жыл көлемінде-ақ Рим империясынан екі есе үлкен мемлекет құрғаны таңдандырады. Мұндай табысқа жету үшін халықты жұмылдыра аларлық мықты идеология қажеттігі белгілі. Меніңше, Көлтегін мәтініндегі «мәңгі ел» сөзі мемлекет атауынан гөрі қағанатты  құрушы халықтың идеологиялық ұстанымына келеді. К.Маркс ХІХ ғасырда «Европаны коммунизм елесі кезіп жүр» дегеніндей, жеңілмейтін, жойылып жоғалмайтын «мәңгі ел» құру идеясы түрк текті халықтардың  сан ғасырлық арманы, ұмтылысы болған. Ал Шыңғыз хан осы арман-идеологияның атымен  құрған мемлекетін 1206 жылы  «Мәңгі ел» деп жариялаған. Академик В. П. Васильевтің «моңғол» атауы туралы: «Это — имя было введено официально только после образования державы Чингис-хана, когда понадобилось общее имя для всех монголоязычных племен» деуі осыдан. Әрине, түрк сына жазуларын оқу сырын даниялық В.Томсен 1893 жылы ғана ашқандықтан, ХІХ ғасырда өмір сүрген  орыс тарихшысы В.Васильевтің «бенгү ел» (мәңгі ел) сөзінің  Шыңғыз ханға дейін де болғанын білуі мүмкін емес еді. Және де бұл атау Түрк қағанаттары  кезінде де бола тұра, тек Шыңғыз хан кезінен бастап қана пәрменді таралғаны шындық.

    Сол  тарихи дәуірді  зерттеушілер  ортасында Шыңғыз хан құрған мемлекеттің халқы қандай  тілде сөйлегендігі жөнінде бір тұжырым болмай келеді. Ал Түрк қағанаты кезінде түрк тілінде сөйлеген халық, дәл осы территорияда «Мәңгі ел» идеологиясымен мемлекет құрған соң «мәңгіел» (моңғол) тілінде сөйлемесі, өзінің түрк тілінде сөйлеуін жалғастыра берері түсінікті. Өйткені, тіл – этноста болады, ал  «идеологияның тілі» деген болмайды.  Сондықтан: «Шыңғыз хан мен халқы моңғол тілінде сөйлеген» деу: «КСРО халқы КСРО тілінде (немесе коммунизм) тілінде сөйлеген» дегенмен бірдей өрескелдік.

    Сондай-ақ: «Шыңғыз хан мен оның ұрпақтары неге моңғолдан әйел алмаған?!»  деген сұрақтар да: «КСРО-ны құрған Ленин неліктен әйелін КСРО (коммунист) ұлтынан алмаған?»  дегендей, мемлекеттің, идеологияның атауын «этностың аты» деп ұғып, қабылдау тудырған шатасу. Міне, ғасырлар бойы тарихшылар мен жұртшылықтың «моңғол» атауы төңірегінде бір пікірге келе алмауы осыдан. Бұған қоса, 552 жылы Түрк қағанаты құрылған, 1206 жылы  Шыңғыз хан Түрк қағанатын жаңғыртып «Мәңгі ел» мемлекетін құрған өлкеде  қазір «моңғол» атанып отырған халықтың кімдер екенін, ол елде кейінгі  ғасырларда болған тарихи өзгерістерді білмеуден дер едім.

    Л.Гумилев «Древние тюрки» кітабында: «Тюрки (Түрк қағанатын айтады.– Х.Қ-А.), потомки хуннов, ничего не знали о своих предках, также как монголы Чингисхана ничего не знали о тюрках. История Срединной Азии не может быть нам понятна, если мы не учтем двух разрывов традиции», депті (377-б.). Бірақ «МҚШ»-ның 113-бөліміндегі Теміршіңнің: «Ерікті Тәңірі аталып, ана Өтүкенге жеткізіп…» деуі, «Алтын тобшыдағы»: «Боғда Шыңғыс қаған жоғарғы Тәңірге сыйына жарлық болдырып:

    «Өз төрелегіңмен

    Өтүкеннің үстіне,

    Менен биік күштіні

    Пайда болдырмадың сен!

    Менен биікте

    Малақайым ғана тұр!»,

    – деп малақайын шешіп алып, төрге қойып, бас иіп тәңірге сыйынып, сол күні әбден қызғанша шарап ішкен екен» (207-б.) деген жолдар Шыңғыз хан мен оның замандастары да, ХVIII ғасыр басындағы «Алтын тобшы» авторы да Түрк қағанаты кезіндегі ата-бабалардың «Өтүкен иыш олүрсар беңгү ел тұта олыртачысың» деген «Мәңгі ел» құру арманымен, идеологиясымен таныс болғанының дәлелі дей аламыз.

     

     

     

     

    «Өтүкен» – өткеніміз екен 

     

    «Өтүкен йыш», «Өтүкен жер» сөздері Мойын-шор(21,19) (759 ж.) және Тонұқұқ (15,17) ескерткіштерінде көп кездеседі. М. Қашқари «Диуани Лұғат ат-Түрк» сөздігінде» (№758-мысал): «Өтүкен – «Татар даласындағы Ұйғырға жақын маңдағы жердің атауы» делінген. Е.Бретшнейдер «Өтукен – Қарақорым қаласы қасындағы, Орхон өзеніне жақын тау» дейді. Ал Ә.Тарази аталған еңбегінде «Өтүкен» сөзі жайлы: «От» – мал жейтін шөп, мал жайылатын шалғын, ал  «кен» – «мол», көп», «таусылмайтын» мағынадағы сөздер» деген пікір айтады. Рас, ХІ ғасырда жазылған М.Қашқари «Сөзігінде»: «atqa ot bergil» (атқа от бергін),  « ot өndi» делінген. Алайда, «Кен» (кан) – парсы сөзі. ДТС: КАN `(перс.)  рудник, источник» делінген. «Түрк кағандары Орда еткен, қасиет тұтқан Өтүкен мекені неліктен парсыша аталмақ? Ол өлкеде VІ-VІІІ ғасырларда парсы тілі қайдан  жүр?», деген сұрақтар туады.

    КСРО шығыстанушысы Б.Я.Владимирцов осы Өтүкен атауына КСРО Ғылым академиясында  1929 жылы арнайы  «По поводу древне-тюркского Өтүкен уйш» атты баяндама да жасапты. Онда ғалым: «Большинство исследователей пришло к заключению, что Өтукен «есть несомненно собственное имя той горной богатой лесом страны, которая в надписях выставляется центром турецкого царства и резиденцией ханов турок» деп, бұл сөз аталған екі «Тан тарихында» иероглифтерімен uo-tәk-kipn түрінде жазылғанын келтіреді. «Монгольский өтүген – етүгүн является шаманским божеством, встречаются эти слова лишь в шаманских или полу-шаманских текстах, а также в шаманских призываниях. «Божество земли, Земля» в монгольских текстах величается etugen eke «Мать-Етюген, «матерью ставшая Етюген», – десе, артынша: «Можно думать, что монг. өтүген этимологически близко со словом өтүг – «назем, место с наземом»; как өтүген, так и өтүг являются номинальными образованиями от өтү-, ср. монг. письм. өтү – «заводится гниль, зарождаются черви», дейді. Әрине, бұл айтылғандар  қате пікірлер.

    М.Қашқаридің «Сөздігінде» (№ 926): Өткен, (уткун)өткен заман, тарих дегенді білдіретіні жазылған. Осы сөз  «Алтай тілдер тобына» жататын халықтарда да бар – өткен, ескірген, көнерген, (тарихи) деген мағынаны береді. Мысалы «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» жинағында: эвенкше: уту – старый, дряхлый; моңғолша өтгөс- старики, старцы; бурятша: үтөө эсэгэ — дед; якутта: өтөх - брошенное жилище, место, где ранее стоял дом, пепелище;  Ендеше Өтүкен – «өткендегі, тарихи, байырғы тұрақтың (елордасының) орны» деген сөз екен. (Абай: «Ескі ойға көңлім толады, Тірілтіп өткен құрғырды»).

    Орыс ғалымдарының «иыш» сөзін бір ауыздан «черни» деп аударуы, Б.Владимирцовтың осы «заводится гниль, зарождаются черви»  деуіне сүйенгенінен болар. Осыдан қазақ аудармашылары да барлығы дерлік «ұйыс» сөзін жер жағдайымен байланыстырғаны байқалады. Егер «ұйысында отырсаң» емес, «ұйысып отырсаң» десек, бұл Оғыз тарихындағы «ұйыса қалыпсыңдар ғой, ұйығырлар!» деген көне аңыз сөзіне де сәйкес келер еді. (Асан қайғының «Жер ұйықты» іздеуін де, меніңше, жерді емес, «ұйысқан, ұйыған, бірлігі мықты елді іздеу» мағынасында түсіну керек сияқты). Ендеше, Көлтегін «мәңгі тасындағы»  «Өтүкен» сөзін – Ежелгі, тарихи жұртыңда; «ұйысып» – ынтымақ, бірлігіңді бұзбай отырсаң; «мәңгі елдігің» – мәңгі мемлекеттігің сақталады» деген мағынада түсінген дұрыс болар.

     

    «Мәңгі» -Тәңір сөзінің синонимі                                                                

     

    Байқар болсақ, Азия шығысындағы түрктердің идеологиясы немесе осы идеология әсерімен құрылған қағанат  аты болумен қоса, «мәңгі ел» сөзі осынау халықты біріктірер  тағы бір маңызды мағынаға ие екен.  Бірде, осынау «мәңгі» сөзінің Шыңғыз ханның замандасы (қарсыласы) Хорезм шаһының ұлы Жәлел ад-диннің «Мәңгіберді» деген лақап атында да бары есіме түсті. Бұл – қазақтың Құдайберген, Тәңірберген, Аллаберген (түркменше Аллаберды, Құдайберды) дегенімен бір. Шыңғыз хан тарихының орысша аудармаларында «Мөнкэ-Көкө-Тенгрин» (Вечное Синее  Небо, Мәңгі Көк Тәңірі) деген сөздердің қатар, әрі жиі айтылу себебі – «Мәңгі» сөзі Тәңірі, Құдай, Алла сөздерінің синонимі екенін, «Ешкімнен туылмаған және мәңгі өлмейтін  Жаратушы» деген ұғымды беруде қолданылғанын көрсетеді. Ендеше «Мәңгі ел» – мемлекет және халықтық идеология атауы болумен қатар, «Тәңірінің елі» деген де мағынаға ие болған екен. Мұндай, «Тәңірінің өзі қолдайтын, қамқорлығына алатын ел боламыз!» деген Шыңғыз ханның ниетіне халық неге шаттанбасын!? «Көкө моңғол» – Көк Тәңірісінің (Мәңгінің) елі» деген болмақ.

    Әйтсе де, осындай ежелден арман еткен «Тәңірінің елі» («Мәңгі ел») атануға да қарсылардың болғаны тарихтан белгілі. Мұның себебі, меніңше, Керей, Найман,Татар сияқты тайпалардың бұрыннан-ақ хандық құрып, «Ортақ өгізден, оңаша бұзау артық» деуінен, сондай-ақ кейбірінің христиандық-несторияндық дінді ұстануынан, «Мәңгі көк Тәңірі қолдайтын ел» атын алу өз нанымдарына қайшылық еткендіктен де болар. Бірақ бұл идеяны өзара соғыстардан қажыған көпшілік түрк рулары қолдағандықтан, бәрібір Солтүстік-Шығыс Тұранда «Мәңгі ел» мемлекетін құру идеясы іс жүзіне асырылып, Шыңғыз хан жігерімен Түрк қағанаты тарих сахнасына қайтадан шықты.

     

    ***

    Рашид ад-дин «Оғыз-намада» Оғыз ханның әкесінің аға-інілері бастауымен шығысқа ауған түрктерді Оғыз хан: «Мовал болып кетіңдер!» деп (орысшаға қате аударылғаны байқалады) қарғағанын, сол кезден бастап түркмендердің (оғыздардың) шығыс түрктерін «моңғолдар» деп атайтындығын жазған. Бұған назар салсақ, «мәңгі ел» атауы Оғыз хан заманында-ақ пайда болған. Ал «Жами` ат-Тауарихта»: «О тюркских племенах, прозвание которых было «монгол»  тарауында Рашид ад-дин «моңғол» лақабы бар тайпалар» деп бүкіл шығыс түрктерін емес, тек Қият пен Нүкүзден өрбіп, Ергене қоннан шыққан тайпаларды ғана атайды.

    Меніңше, бірінші мысалдағы «Оғыз хан айтты» делінетін «муғал» (моңғол) сөзін Рашид ад-дин қазіргі қазақшадағы «саналарың мұнартып, мәңгіріп кетіңдер!» деген мағынадағы сөз ретінде келтірген. Ал  Қият пен Нүкүзден тарағандарды «моңғол» лақабты түрк тайпалары» деуі, осы тайпалардың Ергене қоннан шыққаннан (есептеуімше ж.ж.с. 600 ж.) соң  «жойылмай, жоғалмай ежелден сақталған халық» дегенді білдіретін «мәңгі», «мәңгі ел» деген қосалқы атауы болғанын  байқатады.  Меніңше, мұндай қосалқы атау алуына мынадай тарихи себеп болған: Қытай солтүстігіндегі шығыс түрктерін  қытайлар сиуңну, сюн ну, хунну, ал  европалықтар гунн атағаны, бірнеше ғасыр бойы күшті империя құрған бұл халық  жаңа жыл санаудың 93-166 жылдары аралығында қытай мен сәнби (татар) шабуылдарынан мемлекеттігінен айырылғаны белгілі. 156-166 жылдары өзге хунну (шығыс түрк) тайпалары Сәнби билеушісі Таңшығайға өз еріктерімен бағынып «татар» атанғанда, тау қойнауына кеткен хуннулық (шығыс түрк)  Құйан (Қиян-Қият) тайпасы ғана я қытайға бағынбай, я «татар бірлестігіне» кірмей, өз еркіндігін сақтап  қалған. Ергенеқондықтардың  «мәңгілер, ежелгілер» атауын иемденуге құқығы болу осыдан. Осылайша олар өздерінің ежелгі, мәңгі мемлекеттен қалған «көненің көзі» екенін білдірмек болған. Қияттардың осылай аталуға құқығын өзге, кезінде уақытша «татар» атанған шығыс түрк тайпалары да мойындаған.

    Сондай-ақ, ж.ж.с. VI-VIIІ ғасырлардағы  Түрк қағанаттары кезінде «мәңгі ел» атауының қадірлену себебі, бұл атаудың, Рашид ад-дин жазғандай,  Оғыз хан заманында-ақ пайда болып, шығыс түрктері  Мөде қаған басшылығымен ж.ж.с дейінгі 209 жылы Хунну империясын құрғанда да халқының ана тіліндегі мемлекеттік атауы, идеологиясы болуы да әбден мүмкін.

     

    Моңғолхан  болған ба?

     

    Осы арада: «Жөн-ақ, «моңғол» ұлттың емес, «Мәңгі ел» деген мемлекет және идея атауы делік. Ал  Хондемир, Әбілғазы шежірелеріндегі: «Түрк ұрпағы Аланша ханнан Татар мен Моңғол тарайды» деп, тарихта болған кісі ретінде аталған Моңғолды қайда жібереміз?» деген сұрақ туады. Осыған байланысты Әбілғазы баһадұрдың «Түрк шежіресінің» мына тұсына тоқталайық:  «Түрк халқы Иафестен Аланша хан заманына шейін мұсылман еді. Аланша хан болғаннан кейін мал мен басы көбейіп, халық байлыққа мас болып, тәңіріні ұмытты, діннен ажырады. Қара хан заманында мүлдем кәпір болды. Егер атасының мұсылман болғанын естісе, оны ұлы, егер ұлының мұсылман болғанын естісе, атасы өлтірер еді… Оғыз тілі шығысымен үнемі «алла», «алла», деп жүрер еді, оны жұрт тілі келмегесін, аузына келгенін айтып жүр деп ойлады. Өйткені «Алла» – араб сөзі, ал араб тілін монғолдың еш атасы білген емес. Баланың жүрегі мен тіліне «Алла» деген сөзді оны сүйгендіктен және әулие тұтқандықтан құдай тағаланың өзі салған еді», – деген әңгіме айтылады. Дәл осы хикая «Жами`ат-Тауарих» пен Қ. Жалайырдың «Жылнамалар жинағында» да жазылған.

    Тарихшылар сиуңну (хунну) шәнүйі Мөде мен Оғызды  «бір заманда өмір сүрген, сондықтан бір кісі болуға тиіс» деген жорамал айтады. Олай болмаған күнде де, Оғыз ханның бесінші ұрпағы Ел ханнан туған делінетін Қиян (Қият) Ергене қонға 151 жылы (ІІ ғасырда) кірген десек, ал мұсылман діні Араб елінде VII ғасырда ғана пайда болған. Оғыздың өмір сүрген кезеңі жаңа жылсанаудан бұрын болса, Оғыз және оның Аланша ханнан да арғы бабалары қалайша мұсылман болмақ?! Ендеше, бұл XIII-XVII ғасырлардағы мұсылман шежірешілердің өздерін билеп отырған Шыңғыз хан ұрпақтарының бабаларын да мұсылман етіп жазып, беделін көтеру мақсатымен, кейін болған нәрсені тарихтың арғы төріне шығармақ ниеті деп білген жөн. Екіншіден, өздері «моңғол» сөзінің әу бастағы мағынасын әлдеқашан ұмытып («мұңды», «мәңгіру», т.б. дей тұра), осы сөзді этнос аты деп түсінгендіктен  Шыңғыз хан мен оның «монғол халқын» тарихта болған Моңғол ханнан тараған етіп көрсетпек әрекет сыңайлы.  

    Хондемір, Әбілғазы еңбектеріне сүйенген кейінгі зерттеушілер өмірде болмаған жанға тарихтан шынайы орын іздеп, ақыры «сиуңнулар (хунну) Моңғол ханның халқы (протомоңғолдар)» делініп, ал шығыс түрктерінің (сиуңнулардың) Ергене қонды көп жыл қоныстап, Бөрте чене (шина) бастап шыққан Қият ұрпағын «кейінгі моңғолдар» деп атау қалыптасып отыр. Тіпті жер шарындағы ірі бір нәсілге «моңғолоид» деген атау да берілді!

    Өтүкенде ұйысып жаңа жыл санауға дейінгі IV ғасырда құрылған Хунну (сиуңну) империясы түрк тілді болғаны әлдеқашан дәлелденсе, VI ғасырда құрылған Түрк қағанатының халқы кімдер болғанын қағанат аты-ақ айтып тұр. Сондықтан дәл осы жұртта XIII ғасырда Қият, Жалайыр, Найман, Керейіт, Татар, Қоңырат, т.б. түрк тайпа-рулары құрған «Мәңгі ел» мемлекетінің халқы да түрк тілінде сөйлегені еш дау туғызбаса керек. Ендеше осынау мемлекеттердің халқын  «протомоңғол», «кейінгі моңғол» атау түбірімен қате! Дұрысы – «Шығыс түрктері» я «Мәңгіелдік түрктер» болуға тиіс.

    «Моңғол» этностың емес, шығыс түрк тайпаларының «Мәңгі ел» мемлекеті атауының бұрмаланған түрі болса, «көне моңғол тілі» дегеніміз не нәрсе?» деген сұрақ туады. Расында да, мұсылман шежірешілерінің еңбектерінде «бұл сөз моңғолша олай, түркше былай делінеді» деген тұстар кездеседі. Меніңше, олар «түрк тілі» деп өздері күнде естіп жүрген Орта Азиялық оғыз түрктері (түркмен) мен «аттарын Оғыз хан қойған» делінетін тайпалар Қаңлы, Қыпшақ, Қарлық, Қалаш, Ұйғырдың тілін айтқан. Ал «моңғол тілі» деп, парсы-араб сөздері араласпаған, «мәңгіелдік» шығыс түрктері – Жалайыр, Керейіт, Найман, көне Қияттан тараған Қоңырат, Тарақты, Барлас; Қабылхан ұлдарынан тараған кейінгі Қият, т.б. тайпа, рулардың диалектін  айтқан. (Бұл мәселеге кітабымыздың 8-тарауында кеңінен тоқталамыз).

    Тарихымызды дұрыс түсіну үшін оқырмандарға ұсыныс – Шыңғыз хан мен оның құрған мемлекетіне қатысты бұрын-соңды жазылған еңбектердегі «көне моңғолдар», «көне моңғол тілі»  деген сөздерді: «мәңгіелдік  шығыс түрктері», «мәңгіелдік түрк тілі», «Мәңгі ел» мемлекеті деп, түзетіп оқып байқаңыздар. Сонда осы тарихтағы түсініксіз көп мәселенің  түйіні оңай шешіледі.

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

                                                                     

                                                                  Екінші  тарау

     

    Ұлы  қағанның  екі  есімі  туралы

     

    Бірінші есімі – Темучин не сөз?

     

    Шыңғыз ханға қатысты шежірелерде оның әуелгі, дүниеге келгендегі қойылған есімі Темучин (Тэмуджин, Төмүчин т.б.) болғаны айтылады. Бұл аттың қойылу себебі «МҚШ»-да: «Сол кезде Йесүкей батыр Татардың Темүжін-Үке, Қоры-Бұқа бастаған татарларын жаулап келгенде… Чыңғыс қаған туыпты.Татардың Темүжін-Үкені әкелгенде туды деп атын Темүжін деп қойған мәні сол» делінген (77-б.). Осылай деп Рашид ад-диннің «Жами` ат-Тауарихында» да баяндалған. (І т, 2-к. 75-б.).

    Лубсан Данзанның «Алтын тобшы» кітабында: «Шашу тойында татардың Төмүчинін алып келгенде туды деп, темір бесікке бөлеп, Төмүчин деп атаған жөні осы екен» делінген (47-б.).

    Ойланар болсақ, сан ғасырлар бойы айтылып келген осы «дерек» күмән тудырады. Өз қас дұшпанының есімін туған баласына қою түрк текті немесе онымен көршілес өзге  халықтардың дәстүрінде бар дегенді бұрын-соңды кім естіді екен?!

    АҚШ-тық зерттеуші Дж.Уэзерфорд: «Куда более сложная  ученая дискуссия развернулась вокруг этимологии этого имени. Подсказкой к пониманию может служить монгольская традиция (!) давать нескольким детям однокоренные имена Из четырех последующих детей Оэлун младший сын носил имя Тэмуге, а младшая дочь – Тэмулун. Видимо, все три имени произведены от одного корня «тэмул», который встречается в нескольких монгольских словах, означающих «рваться вперед», «вдохновляться», «быть изобретательным» и даже «обладать развитой фантазией». Как мне объяснил один монгольский студент, значение этого слово можно проиллюстрировать так: «это взгяд коня, который скачет, куда будет его воля, невзирая на то, чего хочет всадник», дейді («Чингисхан и рождение современного мира», М.2006. 70-б.), өзінің де фантазиялауға  әуестігін байқатып. Бірақ бұл теңеулері ер балалар Тэмуджин мен Тэмугеге жарасқанмен, Тэмулун қызға өрескел боларын ойламаған.

    Сегіз ғасыр бойына Шыңғыз хан мен оның империясы туралы мыңдаған адамдар шежіре, тарих жаза отыра, өздеріне: «Темучин деген сөз неліктен түрк тілінде де,  түрк-тұңғұс-манжұр қоспасынан пайда болған қазіргі моңғол тілінде де жоқ?» деген сұрақ қоймағаны таң қалдырады. Егер бұл сөздің мағынасын Ұлы қағанның өз елінен таба алмасақ, оны сол елдің ежелгі көршісі қытайдың тілінен неге іздеп көрмеске! Тіпті қытай тілінен іздемей-ақ, «ол тілде жазғанда осы сөз қандай өзгеріске ұшырауы мүмкін?» деп те зерттеуге болады ғой.  Өйткені, өзге халықтарға қатысты деректерді қытай шежірешілері жазғанда, әдетте ондағы кісі, жер-су, т.б. атауларды өз иероглифтеріне салып, өзгертіп жіберетіні белгілі. Сол себептен өзге ұлт ғалымдарына «бұзылған» сөздерді қайта қалпына келтіру аса қиын. (Сөздері бұрмаланып жеткен  шежірелер тілін тану түрк тілді біздерге қиын соққанда, парсы, араб, орыс, т.б. европалық «моңғолтанушыларға» қайдан оңай болсын!?).

    ХІІІ-ХVIІ ғасырлардағы шежірешілер еңбектерінде Темучин делінген бұл сөзді қазақ аудармашылары «Темүжін» деп жазып жүр. Рашид ад-дин Шыңғыз ханның анасын «Оэлун- фуджин» деп, «фуджин» қытай сөзі, түрктің «қатын» сөзі мағынасында екендігін түсіндірген. Осы «фуджинді» де «үжін» деп жазып жүрген аудармашыларымыз ер кісінің есіміне «үжін» сөзін қосу әбестік екенін де ойласа болар еді. «Алтын тобшы» аудармашылары бұл екі есімді «Өгелең үчин, Төмүчин» деп «оңдырмаған». Осындағы «Үшин шеше» деген сөз тіркесі де («қатын – шеше»!)  езу тарттырады…

    Ал, Қытайда көп жыл қызмет еткен Н.Бичурин (Иакинф-әкей) көптеген тарихшылар «Алан гоа» деп жүрген есімді «Арунь гоа» деп, қытай тілінде естілмей қалатын «р» әрпін қосып байқаған. Түрк тілінде  екі дауысты дыбыстың қатар келмейтінін ескерген болар, Шыңғыз ханның анасының есімін де өзгелердей «Оэлун» демей «Улын» дейді.

    Темучин (Төмүчин, Темуджин, т.с.с.) сөзіне келгенде өзгелер түгіл, өздерін Шыңғыз хан мемлекетінің мұрагері санаушы қазіргі Моңғолия ғалымдары да, Темучин сөзі өздеріне түсініксіз бола тұра, оны қытай тілінің ықпалынан шығарып, «р» әрпін осы сөзге де қосып «Темурчин» деуге неге тырыспай келеді? Әлде мұның түрк сөзі екендігі анықталуын қаламай ма? Ұлы қағанның есіміндегі түрктік «Темір» сөзін жасырғанмен, оның жүздеген ұрпақтарының, халқының есімдеріндегі «Темір» сөзі жасыруға келе қояр ма?! Мысалы Қадырғали Жалайырдың «Жылнамалар жинағы» бойынша Шыңғыз ханның ұрпағынан: үлкен ұлы Жошының он үшінші ұлы Тоқа Темір, ал оның ұлы Бай Темірдің немересі Кен Темір; Жошының өзге ұлдарынан тараған немере-шөберелерінің есімдері Мөңке Темір, Инжіл Темір, Тоқтемір, Илақ Темір, Бектемір, Түлектемір, Тоқта Темір,  Құтлығ Темір, Темірбай;  Ал Шыңғыздың екінші ұлы Шағатай ұрпақтарының ішінде Темір, Бұқа Темір, Өрік Темір, Әбіл Темір, Қабыл Темір, Жұлдыз Темір, Белге Темір, Иса Темір, Бек Темір, Құтты Темір, Аик Темір, Тоқатемір, Шегин Темір есімділері бар. Үгетай мен Тулиден тараған ұрпақтардан да  темір металына қатысты есімділер баршылық. Ендеше, Темучин сөзіне «р» әрпін қосып «Темірчин, Темурчин» десек, еш қателеспес едік.

    Кейінгі кездері қазақтың бірқатар «балама тарих жазушылары» Темучинді «Темірші» деп жаза бастаған да еді. Бірақ олар не себептен осылай дегендеріне нанымды дәлел келтірмегендіктен бе, жұрт мұны «Нью-Йорк – қазақтың «ну өрік» сөзінен шыққан» дегеніндей әзілдің бірі санап келеді.  Сондықтан Ұлы қағанның осы  есімі төңірегінде де айтыс түрлі бағыттарда өрбуде.

    Мысалы, Хамза Көктәнді «Алтын төркін» (191-б.) кітабында: «Что касается значения самого слова «Тэмужин», монголоведы при всем множестве сведений перевели неудачно, как «Темирши» (железный), что не соответствует значению и далеко от истинного смысла данного слова. При калькообразном точном переводе с древнетюркского языка «тэм» – означает «неприметный», а «ужин» – сказитель, поэт» «Тэм Ужун, Ужун Хас хан, Ужун Хасан, Ужун ата аулие, Шермухаммед Халпа Дурманулы – все это имена псевдонимы Чингисхана» деп, тіптен жұртқа түсініксіз бағытқа кетеді.

    Ұлы қағанның осы уақытқа шейін Темучин делініп жүрген есімінің түбірі неліктен «Темір» болуға тиіс екендігіне  шежірешілер еңбектерінен дәлел келтірелік.

    Шыңғыз ханның ата-бабасына байланысты олардың еңбектерінде «жаудан жеңілген Қиян (Қият) мен Нүкүз деген екі кісі босқан халқын бастап, Алтай тауының Ергене қон аңғарын төрт жарым ғасыр қоныстанғаны, халық саны көбейіп, аңғардан шығар әуелгі келген жолға сыймағандықтан, таудың темір кені мол тұсын от жағып балқытып жол жасағаны» айтылған. Әбілғазы баһадұр 1663 жылы жазған «Түрк шежіресінде» мұны былайша баян етеді: «…таудан шығатын жол іздеді, таппады. Іштерінде  бір темірші бар еді, сол айтты: «Пәлен жерде бір темір кені бар, соны ерітсе, жол болар еді». Ол жерді барып көріп, теміршінің айтқанын мақұлдады. Елге отын және көмір жинатты. Таудың кен жеріне  ағаш пен көмірді үйіп, жетпіс теріден көрік жасап, жетпіс жерге құрды. Көрікті бәрі бірігіп басты. Құдайдың құдыретімен от күшті жанғаннан соң, тау темір болып аға берді… Сол шыққан күнін той етіп тойлау моңғолдың дәстүріне айналды. Ол күні бір кесек темірді отқа салып, қызарған кезде оны қышқашпен ұстап, төстің үстіне қойып, әуелі ханы, одан кейін бектері балғамен ұрар еді. Бұл күнді тар қапастан шығып, ата жұртына келген күніміз деп құрмет тұтар еді» ( 29-б.).

    Шежіреде осы халықтың темір өндіріп-өңдеп, ұсталықты кәсіп қылғаны, қазіргі тілмен айтқанда «шахтер, металлург» халыққа айналғаны айтылған. (Мұның өзі «дала түрктері тек мал шаруашылығымен айналысқан көшпенділер болған» деген қалыптасқан пікірдің қате екенін көрсетсе керек.)

    Ендеше, Есуке халқының ата салтында жоқ нәрсені істеп, «өз ұлына жеңілген жауының Темуджин немесе Төмучин есімін қойыпты» деуші шежірелер сөзі жаңсақ. Теміршілік-ұсталықты ата кәсібіне айналдырған халық неге ұлдарына Темірші деген ат қоймасын!?  Ендеше күллі түрк халықтарына да, қазіргі «моңғолмыз» деуші халыққа да мүлде түсініксіз, мағынасыз сөз «Темучин» деуді тоқтатып, теміршілер әулетінен шыққан адамның атын Темірші  (өзге тілдерде, қажет етсе, Темурчи) деп атау тарихи шындыққа келер еді.

    Хорезм шаһ мұрагері Жәлеладдиннің хатшысы болып, оның өмірбаянын жазған ан-Насави (?-1249) өз кітабының 1-тарауында Шыңғыз хан жайында: «Племя этого проклятого, известное под названием ат-Темурчи – обитатели пустынь» депті. Бұдан  ан-Насави оның «ат-темурчи» деген есімін естігенін, бірақ мұны Шыңғыз ханның «тайпасының атауы» деп қателескенін байқаймыз.

    Татарстан тарихшысы Г.Еникеев «Корона Ордынской империи» кітабында араб тарихшысы Әнувейридің (1279-1333 ж.ж.) еңбегінен: «Когда Чингис хан аль-Темирджи стал царем татарским и завладел странами Восточными и Северными», деген жолдарды келтірген (М. 2011 ж.,85-б.).

    Ал М.Тынышбаев (1879-1937) «История казахского народа» кітабының 112- бетінде: «Рашид –Эддин говорит, что монголы прибавляют к слову «чин» для обозначения мужского рода»; если удалить то окончание и ввести отсутствующее в китайском языке «р» – получится «темр» – железо. Говорт говорит (Г.Говорттың «Чингисхан» атты кітабын айтады.– Х.Қ-А), что по Иокинфу «Темучин» обозначает лучшее железо и сталь. Таким образом, настоящее имя Чингисхана будет не Темучин, а Темыр», – деп жазған екен.

    Х.Досмұхамедов (1883-1939) «Қазақ-қырғыз тіліндегі сингармонизм заңы» мақаласында: «Шыңғыздың атын Темөшін деу дұрыс емес, Теміршін я Темірші болуы керек.Түрк, маңғол тілдерінің тұқымдас, тумалас екендігін, қытай тілінде «р» дыбысының жоқтығын ескерсек, Шыңғыздың аты Темірші болуға қолайлы бола қалады» депті, 1924 жылы Ташкентте жарияланған кітапшасында. Бұл пікірлер де ілгеріде айтқан ойымызға дәлел болса керек.

    Шын мәнінде, қытайдың «Юань-ши» кітабында (Шыңғыз хан әулетінің тарихы») осы есім төрт иероглифпен «Те-му-р-чин» деп жазылған. Бірақ, қытай тілінде «р» иероглифі болса да, айтылғанда жөнді естілмейді. Алайда кейбір қытай  деректерінде «Тэмоджин» деп те кездеседі. Бұл есімнің осындай себептерден «Темучин» делініп кеткені байқалады.  ХІ ғасырда жазылған М. Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-түрк» еңбегінде: «temirci qilic toqidi (темірші қылыш тоқыды, орысшасы – кузнец ковал саблю) дегенінен «темірші» сөзінің мағынасы қазіргі қазақ тіліндегі «ұста» екенін көреміз. Бұған  «Древнетюркский словарь» келтірген Ж. Баласағұнның: «Құтадғу білік»  кітабынан: «temurci etukci jana qirmaci (темірші, етікші және қырмашы; орысшасы – кузнец, сапожник, а также кожевник)  деген мысал арқылы да көз жеткіземіз.

    Бүгінде түрк халықтары негізінен «ұста» сөзін қолданады. Бұл сөздің бұрын «ұс» болғанын «Древнетюркский словарь» мысалға келтірген М.Қашқари «Сөздігінен» көреміз: 1.US  искусный: ol us boldi  он был искусным (МҚ І 36); 2. US  думать: men ejla` usdum  я так считал (думал) (МК І 166); М.Қашқаридің осы еңбегінде көрсетілген «Ұс» сөзін қазір «ұста» (ис+к+ус+ный, искусство сөздерінің төркінін бағамдаңыз) десек, ал оның екінші мағынасынан «ұстаз» сөзі (жай шебер емес, ойдың шебері) пайда болған сыңайлы. Бұл сөздер ешқандай да «араб тілінен енген» емес. «Сравнительный словарь тунгусо-маньчжурских языков» жинағында: УС  сөзінің якут тілінде «ұс, ұса (өз ісінің шебері, шебер кәсіпкер), тімір ұса – (орысша «кузнец», «слесарь») делініп, якут тілінен эвенктерге де (ұс, моду ұс, сэлэду ұс – кузнец) жұғысты болғанынан көреміз. «Ұс, ұса, ұста» – жалпы шеберлікті білдіргендіктен, түрк тілінде тек темірмен жұмыс қылатын шеберді арнайы «темірші» деп те атаған екен.

    Ойланар болсақ, Лубсан Данзанның «Алтын тобшыда»: «Темір бесікке бөлеп, Төмүчин деп атаған жөні осы екен» деуінде мән жатыр. Жаңа туған нәрестеге Темірші деп ат қойылғандықтан ғана шежіреші ұйқас үшін «темір бесік» сөзін айтқан. Болмаса, көшпелі халықтың бесікті ағаштан жасайтыны белгілі.

     

    * * *

    Жарайды, Темучин есімінің түбірі «Темір» сөзі, ал «Темірші» – ұста деген сөз екенін дәлелдедік делік. Алайда қаған есімі «чин» деген буынмен аяқталады ғой?!  Оның «н» әрпін қысқартып, «ші, чи» дей салуымыз келесі бір қателікке ұрындырмай ма?

    Бұрын-соңды тарихшылардан осы «чин» жалғауына қатысты пікір айтқандар тым аз екен. Ал «монголы прибавляют к слову «чин» для обозначения мужского рода» (М.Тынышбаев) деген пікірдің жаңсақ екендігіне Шыңғыз хан туралы шежірелердегі ер кісілердің есімдерінде бұл жалғаудың жоқтығы дәлел. (Рашид ад-диннің «Жами` ат-Тауарихынан» ондай пікір ұшыраспады).

    Осы «чин» мәселесін анықтау барысында Шыңғыз хан ұрпақтары арасында, нақтылай айтқанда, Үгетай ханның екінші ұлы Құтанның баласының аты Шынтемір, алтыншы ұлы Қаданның немерелерінің ішінде де  Шынтемір, Шынболат есімділері бар екені байқалды. Мұндай есімдер қазақта қазір де жетіп-артылады. Ұйғыр батыры Чинтомур Махтум туралы жыр, балет те барын білеміз. «Шын» немесе «чин» Темір сөзінің соңына да, алдына да қойылуы оның жалғау емес, сөз екенін білдірсе керек. Түрк тілінде қолданылып жүрген «шын» (чин) деген сөз – қытай тілінен енген. («Древнетюркский словарь»: C`IN  (кит. чжэнь, cin)   правда, истина». Ж.Баласағұн: saңa sөz ajitsa oqun sөz c`ini (сенен сөз сұраса айт сөз шынын); М.Қашқари: c`in sөz (шын сөз).  Л. 1969 ж. 148 бет).

    Осы «шын» сөзінің «рас» деген синонимі де бар. Шынтемір есімін «рас темір» деп түсінеміз. Бірақ, ойланар болсақ, «шын-жалған, рас-өтірік» деген сөздер темірдің сапасына қатысты қолданылмауға тиіс. Жоғарыда келтірілген Бичурин-Иакинфтің: «Темучин» обозначает лучшее железо и сталь» деген сөзінде, ол: «шын темір, рас темір»,– деп, заттың темір я емесін анықтап тұрған жоқ, темірдің сапасын  (лучшее) айтқан.  Ал сапалы темірдің мәнісі «шыңдалған темір» емес пе!? Ендеше, «Шынтемір» есімінің басындағы «шын», «Темучин» есімінің соңғы буынындағы «чин» де «шыңдалған» сөзінің негізгі түбірінен алынған «шың» екен. Сондықтан осы есімдер «Шыңтемір» (шыңдалған темір), Темір+шың (Темурчиң) болуға тиіс.

    Әрине, «Түрк тіліндегі ықпал әсерімен  «Теміршің» болып айтылады»  деп, бұл мәселеге  нүкте қоюға болар еді. Алайда,  «Шыңтемір» есімі «шыңдалған темір» ұғымын нақты беріп тұрса, ал «Теміршың (шің)» сөзі толық айтылғанда «темір шыңдалған» делініп, зат есім сын есімнен бұрын тұр. Ал бұл түрк тілі заңына қайшы.

    «Моңғол-қазақ тілі сөздігінде»: Төмөрч(ин) – ұста» деп жазылған. Ұста – мамандық. Оның кәсібі – темірді шыңдау. Ендеше «Шыңтемір» (шыңдалған темір) – сапалы темірді  білдірсе, ал Теміршың(шің) – темірді шыңдаушы кісіні, кәсіпкерді білдіретін сөз екен.

    М.Қашқари «Сөздігінде»: «ЧІҢ ЕТ  изобразительн. звенеть (в ушах): qulaqin c`in` etti  у меня в ушах зазвеноло» деген мысал бар (МК 60013). Бұл түрк тілінде осы еліктеуіш сөздің ХІ ғасырда да жеке сөз ретінде болғанын көрсетеді. (Қазіргі моңғол тілінде бұл еліктеуіш сөз «шингэрэ-х» делінеді). Ал темірді «шің, чің» еткізу  (шіңгірлету)  деген – оны шыңдау, ал шыңдаушы кісі ұста деп аталатыны белгілі. Бұдан «шыңдаушы, шыңдалған» сөздерінің осы «шың, шің» еліктеуішінен пайда болғанын байқаймыз. Ендеше, Ұлы қағанның әуелгі, азан шақырып қойылған  есімі Теміршің – мәңгіелдік (шығыс) түрктері тілінде «Темірді шыңдаушы» (ұста) деген мағынадағы сөз екен.

    Сондай-ақ, «темір» сөзіне  өзге кәсіптің иелеріне қолданылатын «ші» жалғауын қосып (етікші, оташы, күзетші, т.б. сияқты)  «темірші» деп  айту да түрк тілінде  бар. Сондықтан бұл есімді «Теміршің» десек те, «Темірші» десек те, мағынасы «ұста» болып шығады.

       

     Екінші есімі – Шыңғыз ше?                                                              

     

    «Алтын тобшыда»: «Шашу тойында татардың Төмүчинін алып келгенде туды деп, темір бесікке бөлеп, Төмүчин деп атаған жөні осы екен. Шыңғыс қаған туып, жеті күн өткеннен кейін, мұхит аралының ішінде бір қаралтым құс, күр қара тастың үстінен күн бағытымен айналып, үш күн бойы шақырады…

    «Сол қаралтым құс түңлікке қонып,

    «Шыңғыс, Шыңғыс!» деп шақырады.

    Сол құстың дауысы шыққан себептен,

    Шыңғыс қаған деп атаған», (47 бет.)

    – делінсе, ал 91-бетте: «Төмүчин дүниеге келгенде Лустың қағаны қасбұға таңба шығарып бергенде, қаралтым құс түңлікке қонып: «Шыңғыс, Шыңғыс!» деп шақырыпты. Сол құстың шақырғанына байланысты оған Шыңғыс қаған деген ат беріп, қаған болдырды» делінген.

    Бірақ өзге деректерде Теміршіңге  «Шыңғыз» есімі 1206 жылғы құрылтайда, 52 жасында берілгені айтылады. Шындығында, мұны есім емес, лақаб немесе мәртебе (титул) деген дұрысырақ.

    Осы, Шыңғыз немесе Шыңғыс сөзінің не мағына білдіретіні жөнінде де пікірлер сан түрлі. Қаншама ғасырлар бойына шежірешілер, тарихшы, филолог ғалымдардың көңілге қонарлықтай бір шешімге келер түрі көрінбейді.

    Моңғолтанушы ғалымдар бұл атауды әрқалай түсіндірмек болады: Қалмақ тарихшысы Э.Хара-Даван «Чингис-хан как полководец и его наследие» кітабында «чингис» сөзінің моңғол тілінде жоқ екенін айтып: «Мы нигде не встречаем удовлетворительного объяснения названия «Чингис», «Так последнее толкование (Рамстет и Реллиот) выводит этот титул из монгольско-турецкого слова «тенгис» – море, т.е. морской хан или хан земель омываемого морем. По моему мнению, это большая натяжка объяснения слова «чингис» от «тенгис»,– дейді (Белград. 1929 ж.52-53-б.).

    Осы «монголо-тюркское слово», «түрк-моңғол сөзі» деген өрескел сауатсыз тіркес көптеген зерттеушілердің еңбектерінде қолданылып жүр. Шын мәнінде, Сөз – тек белгілі бір этностың ғана меншігі. Ал оның өзге этностың тілінде дыбысталу, әрі мағыналық жағы да бірдей болып кездесуі «бәлен тілден енген «кірме сөз» делінбеуші ме еді!?

    Академик Ц.Дамдинсүрэн де: «Чингис қаған дегені Тенгис (Теңіз) қаған деген сөз секілді»  деуден аса алмаған («Монголын Нууц товчоо», 2004, 123-бап).   Бірақ, мемлекетін сахарада өмір сүретін рулар құрып отырған Теміршіңге  тумысында теңіз көрмеген, теңізден аулақ  жатқан  халқы не себептен «Теңіз хан» деген ат қоймақ?!

    Қалмақ ғалымы Рассадин В.И. «Реальна ли гипотеза о тюркском происхождении этнонима ойрад, имен Джангар, Чингис и Гэсэр?» мақаласында: «Относительно имени Чингис-хан можно предположить несколько вариантов его этимологии на тюркской языковой основе. Прежде всего необходимо вспомнить, что это имя произносится в других языках (тибетском, тюркских) как Джингис//Джингиз, а также Чынгыз//Шынгыз. Во-первых, в этом имени можно усматривать, как и в имени Джангар, тюркский глагол džiŋ= (или его глухой вариант čiŋ=) и тюркский же аффикс прилагательного = giz (его зетацирующий вариант). Тогда словоформа džiŋgiz (или ее глухой вариант čiŋgiz) означала бы то же самое, что и тюркский прототип имени Джангар – ‘всегда побеждающий, всегда одолевающий’, что тоже соответствует образу Чингисхана.  Во-вторых, Чингис можно возвести к тюркской именной основе džiŋis// džiŋiš //čiŋis//čiŋiš, образованной от глагола džiŋ=//čiŋ= ‘побеждать’ и означающей ‘победа’. А можно, в-третьих, допустить, что в основе имени Чингис лежит древнее общетюркское слово teŋiz ‘море’, зафиксированное в памятниках древнетюркского языка также в виде tiŋiz. Именно этот вариант со слогом ti, давшем на монгольской языковой почве či, мог дать в монгольском языке словоформу čiŋiz, легшую в основу данного имени. Мы больше склоняемся к третьему варианту» (Элиста: КалмГУ, 2004.) депті. Бірақ қазіргі моңғол тілінде бар «тэнгэс» сөзі, оның бірінші буыны «тэ» неліктен «чи» болып өзгермей-ақ тұр?!

    «Теңіз» – түрк сөзі екеніне дау жоқ. Тек тұңғұс-манжұр текті халықтардың сөйлеуінде «тэнгэс, тэнгис» делініп өзгеріске ұшыраған. Осы сөз 1074 жылы жазылған М. Қашқаридің «Диуан Луғат-ат-түрк» еңбегінде  «теңіз» деп берілген (№ 6339 мысал). Ал «Древентюркский словарь» жинағында бұл сөз TEҢIZ делініп, М.Қашқари еңбегінен: «Teңizni  qajүiqin bөkmas» (теңізді қайықпен бөгемес) деген мысал келтірілген. Сондай-ақ Ж.Баласағұн еңбегінен: «Bilig bir teңiz ol uci joq tupi» («Білім бір теңіз, ол үшін жоқ түбі», немесе «оның түбі жоқ») деген мысал айтылған (552).

    ІХ-Х ғасырда жазылды делінетін (ал оқиғасы ж.ж.с.дейін болған)  «Оғыз-намада» да «Теңіз» деген кісі есімі кездеседі. Бірақ олардағы Теңіз есімі неліктен «уақыт өте келе Шыңғыз, Чингис боп» өзгеріске ұшырамаған?! Бүгінде өмір сүріп отырған қырыққа жуық тегі түрк халықтардың барлығының тілінде бар осы «теңіз»  сөзі, сондай-ақ қазіргі моңғол тіліндегі «тэнгэс» сөзі неғып «шыңғыс»-қа айналып кетпей, байырғы түрінде қолданылып жүр?!

    Әлгі моңғол-қалмақ зерттеушілеріне иланған европалық жазушы Лин фон Паль «История империи монголов» атты кітабында: «Рашид ад-дин относил к 1206 году перемену имени Темуджин на новое – Тенгиз», – деп жазып  жіберген. Шындығында, Рашид ад-дин «Тенгиз» демеген. Хетагуров, т.б. орысшаға аударғанда да  тек  «Чингиз-хан» деп атаған.

    Осы есім мұсылман елдері шежірешілерінің еңбектерінің баршасында  және олардың орысша аудармаларында да «Шыңғыз» делініп жазылған. Неге екенін, Қадырғали Жалайыр, Әбілғазы баһадұр, Мәшһүр Жүсіп еңбектеріндегі «Шыңғыз» деп жазылған сөзді, соңғы жылдары қазіргі қазақ тілінде шығарушылар «Шыңғыс» деп өзгертіп жүр. Орыс жазушысы В. Янның кітабы әр басылымында осы есімдегі екінші буын бірде «гиз», бірде «гис» делініп келеді, бірақ романда бастан-аяқ «Чингиз» деп жазылған.

    Ал қытай жылнамаларына сүйенген «МҚШ», «Алтын тобшы» және европалық зерттеушілер еңбектерінің көпшілігінде «Чингис» делінеді. Бір таң қалдыратыны – күллі зерттеушілер осы сөздің екінші буынын «ғыз, гиз» ретінде талқылайды да, ал есімді толық жазғанда бұл буынды «ғыс, гис» деп жібереді!

    Кейбір қазақ қаламгерлері бұл сөзді  «шың+құз» деген сөздерден құралып, «шың мен құздай биік қаған» дегенді білдіреді» деп жүр. Бірақ, меніңше, «құз» сөзі биіктікті емес, төменді меңзейді. Қазақта «шыңға шығады, құзға құлайды» делінеді емес пе?  «Қазақша-орысша сөздікте» де: «Құз – глубокая пропасть» деп жазылған. Сонда, Шыңғыз – «шыңдай биік, әрі құздай төмен» деген сөз болмақ па? (М.Қашқари «Сөздігінде»: quz taү – таудың күн түспейтін жағы» делініп ( І 325 б.),  quzda qar eksumas qojda jaq eksumas (құзда қар азаймас, қойда май азаймас) деген мақал келтірілген (І 326).

    Сондай-ақ, Қ.Салғараұлы да «Ұлы қағанат» кітабында: «Шыңғыс» сөзінің не мағына беретіні кезінде ғалымдар арасында пікірталас тудырып, түрлі болжамдардың өмірге келуіне себеп болғанымен, пәтуалы тұжырымын таппағаны мәлім. Біздің пайымдауымызда: «Шыңғыс» сөзі әу баста «шың» және «ғыз» (күш) деген екі сөзден құралған. Осындағы «шың» – таудың ең биігі», «Кейін уақыт оза келе бірін-бірі алмастырған ұрпақтар санасында «шың» ұғымы бірте-бірте «Тәңір» ұғымына айналып, ауыспалы мағынаға ие болған. Мысалы, қытайлықтар да «Шың» дегенді Құдайдың балама атауы ретінде қолданады», – дейді (382-б.).

    Бұл жерде «шың» мен «шын» сөзін шатастырмаған жөн. Біз «рас, ақиқат» синонимі ретінде қоланып жүрген «шын» сөзі  (қытайдың «чжэнь, чин» сөзі) сол тілде де «ақиқат, шын» (истина, правда) мағынасын білдіретіні рас. Жаратушының балама аты ретінде «ақиқат» сөзін қолдану дәстүрін жер шарының әр тарабындағы халықтарда кездестіруге болады. Бірақ «1206 жылғы құрылтай кезінде Теміршіңді «Шын» (чжэнь-ақиқат-құдай)  демей-ақ, осы сөздің «бірте-бірте ауыспалы мағынасына ие болған», сол кезде қолданыста бар  «Тәңір» сөзімен неге атамаған?» деген сұрақ туады. Құрылтайшылар өз ханын «Тәңір» деп атап күпірлікке бармаған екен, ендеше осы «тәңір» сөзінің баламасымен «Шын» деп те  атамаған болар?!

    Қ.Данияров «Қазақстанның балама тарихы» кітабында: «Шың – қазақ тілінде таудың ұшар басы, ұшарлығы; ғыс – көне түрк тілінде (қазіргі қазақ тілінде «қияс» түрінде сақталған) нұр, сәуле. Ендеше бұл есім «биік, нұр сәулелі хан» деген мағына береді», – дейді (13-б.). «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде»: 1. ҚиясҚиғаш, қиыс. 2. Қисық, бұрыс, бір қырын. 3. Қыңыр, қырсық, қиқар.  (Алматы 2008, «Дайк-Пресс», 505 бет.).

    Ал қазіргі  моңғол тілінде  таууул, тау биігіуул өндөр, Шың – оргил, Тау шыңы уулын оргил делінеді.  Ендеше  «тау шыңы» да түрк сөзі екен.

    Рашид ад-дин «Жами` ат-Таурихта»: «Значение чин – сильный и крепкий, а чингиз – множественное от него число», – дейді (І т. 2 к.150-б.). Егер шежіреші  тау шыңы туралы айтпақ болса оны «сильный и крепкий» демей, «биік» (ал орыс аудармашылары «высокий») сөзін қолданар еді. Ендеше Шыңғыз есіміне тау шыңының еш қатысы жоқ. Ал «қатты», «күшті» сын есімдерімен адамның дара қасиетін бейнелей отыра, бұл сөздерге  «множественное число» қолдану (күштілер, қаттылар, шыңдар!) оның «даралығын» жоққа шығарады емес пе!? Бұдан, шежірешінің «гиз – көптік жалғауы» деуі қате екенін аңғарамыз.

    Хондемир Гияс-ад-диннің (1475-1536) «Моғолдар тарихында»: «Все называли его Чингизом и славили новое имя сие, ибо оно значит Царь Царей на языке Туранском» ( СПб, 1834, 18 бет), десе, 1602 жылы жазылған Қадырғали Жалайырдың «Жылнамалар жинағында» да: «Чиңгиз хан темек падшаһлар падшаһы темек болур. Лафа могол білән уа Көкжут теңрі мундағ ат қойдылар. Барча улуғлар ол мағнаны қабул қылдылар» (Шыңғыс хан демек – патшалардың патшасы демек болады. Моғол тілімен және Көкжут Тәңрі  сондай ат қойды. Барша ұлықтар ол мағынаны қабыл қылды») делінген. (Моңғол тілінде «Шыңғыс» сөзінің жоқ екендігін ол елдің ғалымдары айтқанын жоғарыда жаздық).

    Ал Әбілғазы хан «Түрк шежіресі» еңбегінде (1663 ж.) Меңлікұлы Көкшенің: «Маған тәңіріден ишарат болды. Темучинға бар, елге, халыққа «бұл күннен соң Темучин демесін, Шыңыз десін, жер жүзінің патшалығын Шыңызға, оның балалары мен тұқымына бердім» деп айтты», – деді. «Шыңның» мағынасы ұлық және қатты деген болар,  ыз – оның көпшесі» – деп жазыпты. (Мұнда «тау шыңы» мен «құз» сөзі туралы мүлде жоқ екенін байқаған боларсыздар?).

    МҚШ-да Теміршіңге Шыңғыс есімінің берілу жайы тым қарапайым айтылған. Бірақ оны қазақшаға аударушы М.Сұлтанияұлы кітаптың 63-бетінде: «Шыңғыс» сөзі туралы: «1910 жылы Қазанда Шағатай тілінде басылған «Тауарих хамса» деген  кітапта «Темүжінді соғыс ғылымы тәсіліне қарап, парсыша «Жың анкиз» (жиһангер) – жиңгыз – Шыңғыс» деп  атады делінген. Осы түсінік дұрыс болуы мүмкін», – деп жазыпты. Ау, сонда, 1206 жылғы құрылтайға жиылған Қиыр Шығыстағы моңғол немесе түрк тайпалары жаппай парсыша сөйлегені ме!?

    Дж.Уэзерфорд «Чингисхан и рождение современного мира» кітабында: «Монгольское слово «чин» означает «сильный, крепкий, непоколебимый и бесстрашный», а также оно схоже со словом «волк» (чино), именем легендарного первопредка монголов», – дейді (154-б.). «Чино» сөзін француздың «гиено» – шүйебөрі  қасқыр сөзінен шығармағанына тәубе дейміз де!..

    Татарстандық Р.Батулла интернетте: «Если разделить слово “Чингиз” по слогам, то мы получим “чин – китай” и “гиз – путешествуй, иди в поход”. “Чингиз” означает завоевание страны чин (китайцев)» – деген де пікір айтады. (Ол «гиз» деп «кез, кезу, жиһангез,т.б.» сөзді айтып «Чингиз» мағынасын  – «Қытайды кез» деп отыр.

    Қ.Закирьянов «Шыңғысханның түркілік ғұмырнамасы» кітабында: «Әлемді дүр сілкіндірген ұлы хан алдымен өзін шығыстың билеушісі – Шығыс хан деп атады. Шығыс хан сөзі бірте-бірте әбден құлағымызға сіңген Шыңғысхан сөзі болып өзгерген» дейді (268-б.). О.Сүлейменов те «Атамзаманғы түркілер» кітабында: «Алғашқы қағандық (рулық есімі Темучин Темурчин – Темір адам», «Темірші») таққа отырғызған кезде Шыңғыс хан – «Шығыстың ханы» есімі беріледі», – деп жазады (Алматы. 2011 ж. 350-б.). Алайда 1206 жылғы құрылтайда «Шығыстың ханы»  аталардай Теміршің әлі шығысындағы манжұрларды да, корейлерді де жаулаған жоқ еді.

    Жеке зерттеушілердің болжамдарын қабылдауға да, қабылдамауға да болар. Ал осынау, әлі ғылыми бір тұжырым жасалынбаған мәселені оқу орындарының оқулығына енгізіп, шәкірттерден оны жаттауды талап ету сияқты ерсілікке не деуге болады?! Мысалы, еліміздегі жалпы білім беретін мектептің 7-сыныбына арналған «Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихы» оқулығында (авт. Жолдасбаев С., Бабаев Д.Атамұра-2003.) 1206 жылғы құрылтайдағы хан сайлау туралы: «Моңғолдың құпия шежіресінде» бұл жағдайды керей ханы Торыға барып айтқанда, ол: «Моңғолдарды жеңіске жеткізетін Жеңісхан болсын» деп бата берген. Сол «жеңісхан» деген сөз моңғолша «шыңғысхан» болып аталып кетсе керек» деп жазылыпты (90-б.). Шындығында «МҚШ»-да 126-бөлімде керейіт ханы Тоғрыл сөзі: «Менің Темүжін ұлымды хан көтеру орынды. Моңғол хандарсыз қалай болмақсыңдар. Бірлік-берекелеріңді бұзбаңдар, Еп, тірліктеріңді үзбеңдер, Аға-жағаларыңды жыртпаңдар» деп қайтара жауап беріпті»,  деп аударылып берілген…

    Осынау мысалдарды оқырмандарға ұсыну себебім – «Шыңғыз» сөзі турасында не түрлі пікірлер бар екенінен хабардар ету еді. Баршасымен таныстыру мүмкін емес. Л.Гумилев айтқандай, бұған адам өмірі жетпейді. Ал оқығандағы көз жеткен бір нәрсе – осы тарихтағы көптеген маңызды мәселелердің жауабының әлі табылмағандығы. Сондықтан ештеме шешпеген пікірлерді тізуді жалғастыра беремей, енді өз түйгенімді айтайын.

    Рас, бастапқыда мен де тарихымыздағы жұмбақ сөздер сырын  фонетикалық ұқсастық арқылы ашпақ болғанмын. 1993 жылы көктемде Нидерландиядағы Түрк мәдени орталықтарында кездесулер өткізіп жүргенімде «Дченгис» (әлде Дженгис») деген кісі есімін естіп елең етіп, мағынасын сұрағанмын. Сөйтсем, қазақтың «жеңіс» сөзі екен. Ендеше Шыңғысхан сөзі «Жеңісхан» немесе «Жеңгішхан» дегеннен тумады ма? Орыстардың өз патшаларын «победоносный», қолбасшыларын «генералиссимус» деп атағаны сияқты, соғыстарда  жолы болғыш Теміршіңді  халқы «Жеңгіш хан» деп атауы әбден мүмкін-ау!» деген де ой келген.

    Алайда Рашид ад-дин «Жами`ат-Тауарихында»: «Значение чин – сильный и крепкий», Әбілғазы баһадұрдың: «Шыңның» мағынасы ұлық және қатты деген болар» деуі, мұнда «жең, жеңу» етістігі немесе «тау шыңы» мен «құз» зат есімдері емес,  «қатты» (крепкий) сын есімінің синонимі «шыңдалған» сөзінің «шың» буыны тұр деген пікірге келтірді. Сондай-ақ, Ұлы қағанның «Темучин» және өзге тілдерде «Чингиз» делінетін екі есімінде де бар «чин» буынының мағыналары да бір емес пе екен деген ой тудырды. Теміршің мен Шыңтемір сөздерін зерттеуден кейін «Шыңғыз» есімінің бірінші буыны «Шың» – осы «шыңдалған» сөзінің түбірінен (Шыңтемір есіміндегідей) алынған деген пікірге келдік. (Ал «шыңдалған» сөзінің негізі «шың», «чің» еліктеуіштерінен пайда болғанына М.Қашқари «Сөздігінен» мысал келтіргенбіз).

    «Шыңдалған» – қазақтар қазір де қолданып жүрген түрк сөзі. Ал  қазіргі моңғол тілінде мұндай сөз жоқ. Ол тілде «шыңдалу» – тужирэх, ал «темір шыңдау» –төмөр ширээх делінеді.

    Енді, «Шың» сөзімен бірдей жұмбақ болып келген «ғыз» мәселесіне көшейік. Қазақ тілінде етістік сөздерге жалғанатын дәл осындай «Өзгелік етіс жұрнағы» бар (мысалы: бол+ғыз, тұр+ғыз, бар+ғыз, ұр+ғыз, т.с.с.). Көне түрк тілінде осы «ғыз» жұрнағы сын есім сөздеріне күшейтпелі мағына беру үшін қолданылғанын байқаймыз ( нық+ғыз = нығыз, нақ+ғыз = нағыз). Т.Әбенайұлы «Шыныңа көш, тарих» кітабында мұны «нақ-нақғыз-нағыз, нық-нықғыз-нығыз» деп көрсеткен (31б.). 1206 жылғы құрылтайда Теміршіңге «күшті әрі берік, қатты, қайратты» деген атақ бергенде темірді құрметтеуші қауым мұны «шыңдалған» сөзі және «ғыз» қүшейтпелі жұрнағы арқылы пайда болған Шың+ғыз сөзімен білдірген екен. Нәтижесінде «Шыңдалғаннан да асып шыңдалған хан» деген мағынаны білдіретін сөз, ұғым жасалған.

    ________________________________

    Осы тарау жазылғаннан соң біршама уақыт өте, бала кезімде оқыған, Г.Рубруктің 1253-1255 жылдары жазған кітабын қайта парақтаған едім. Баршамыздың іздеп, таппағанымызды ол жеті ғасыр бұрын меңзеп жазған екен!..

    Біздікі әуестік қой. Бірақ мұны Шыңғыз хан жайлы том-том кітап жазған тарихшы-ғалымдар қалай байқамаған?!

    Г.Рубрук: «Наконец, когда окончена была грамота, которую хан посылает вам, они позвали меня и перевели ее. Содержание ее насколько мог понять его через толмача, я записал. Оно таково: «Существует  заповедь вечного Бога: на небе есть один только  вечный Бог, над землею есть только единый владыка Чингис-хан, сын Божий, Демугин Хингей (т.е.  «звон железа». Они называют Чингиса звоном железа, так как он был кузнецом, а вознесясь в своей гордыне, именуют его ныне и сыном Божьим!.) – депті («Путешествие в восточние страны», Алматы,1993 ж.159-160-б.).

    Рубруктің Ұлы қағанның есімін «звон железа (темір шыңылы) деуі М.Қашқари еңбегіндегі «Чің, шің, шың» сөзерінің мағынасына дәл екенін («ЧІҢ: чің ет – изобр.звенеть (МК 60013); Шіңрақ – звонкий звук (МК 61113)  және оның екі есімде де барын көреміз.

    Әрине, Рубрук «темір шыңылын» айтқанымен, осы, еліктеуіш шыңылдан «шыңдалған» сөзі пайда болғанын, ол сөз металдың ғана емес, ерекше мықты кісі деген ұғымға ие екенін түрк тілін білмейтін  шетелдік болғандықтан, түсінбеген де шығар…

    Сонымен, Ұлы қағанның  есімі Теміршің де, «мәртебесі» Шыңғыз  да темір металына қатысты болып шықты. Тек,  «Теміршің» – «темірді өңдеуші, шыңдаушы – ұста» деген сөз болса, ал «Шыңғыз» – теміршілердің тілдік қорындағы  « шыңдалған»  сөзінің басқы «шың» буынына «ғыз» жұрнағын қосу арқылы күшейтуден пайда болған – «Нағыз шыңдалған кісі» деген мағынадағы сөз  екен.

     

     

     


                                 

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

     

      

     

     

     

     

     

                                                                         Үшінші тарау

     

    Түп-тұқияннан Бөрте — бабаға шейін

     

     

    Түрк есімді  Бөрте – моңғолдың түп атасы

     

    Шыңғыс хан тегі туралы ХІІІ ғасырдан бастап жазылған шежіре, тарихтардың кей тұстарында бір-бірінен айырмашылықтар болғанымен, барлығында дерлік оның түп атасы ретінде Бөрте-чинуа (шина, чене,т.б.) есімі аталған. Мысалы, «Иеке Мәңгіел ұлысы» ордасында 1240 жылы жазылған делінетін «МҚШ»: «Шыңғыс қағанның құзар тегі Дергей жоғары Тәңірден жарасты туған Бөрте-Чыну екен. Кербезі (әйелі) Қоғай Марал екен. (Олар) теңіз кешіп келді», деп басталады (Н.Базылхан  аудармасы.). Ал Лубсан Данзан «Алтын тобшыда» Шыңғыз ханның арғы ата-бабалары Индиядағы құдайдан (Бұдда) жаралғанын айта келе: «Тибеттің ең  әуелгі Күжүн Сандалиту қағанынан тараған Далай Собин Алтын Сандалиту қағанның үш ұлы болады. Үлкені Борочу, одан кейінгісі Шибагучи, кенжесі Бөрте Чинуа екен. Олар өзара ақылдасып, Бөрте Чинуа солтүстік тарапқа мұхит, теңізден өтіп, жат жерге келіп, ері жоқ Қоға Марал есімді қызды алып, жаттың жерін мекендеп, Моңғол әулеті атанады»,– делінген. (Ауд. Ж.Қамай). Сөйтіп, «Алтын тобшы» бойынша Бөрте Чинуа тек Шыңғыз ханның ғана емес, бүкіл «Моңғол әулетінің» (халқының) түп атасы екен.

    Моңғолия ғалымы О.Сүхбаатардың  «Моңғол тіліне кірме сөздер» («Монгол хэлний харь үгийн толь», Улаанбаатар. 1997.) жинағының 43-бетінде «Бөрте» сөзінің түрк тілінен енгені: «bөri– bөridә; -деп көрсетіліп, қазіргі моңғолшада бұл  «чоно» (қасқыр) деген  сөз екені айтылса, 47-бетте «Бүри» сөзінің де түрк сөзі екені көрсетіліп: БҮРИ түрк. Buri/bөri~bөrite; – деп жазылған. Осы «Сөздікте» «Марал» сөзінің де түрк тілінен енгені айтылған.

    Егер «моңғол әулетін құрушы» Бөртенің өзінің де, солтүстікке келгендегі үйленген жұбайының да есімі түрк сөзі екенін қазіргі моңғол  ғалымдарының өздері мойындап отырса, Бөртеден өрбіген халықты, оның жиырма екінші ұрпағы Шыңғыз ханды да неліктен «моңғол» деп сегіз ғасыр бойына  шатасып жүрміз? «Түркше есімді Бөрте Индия мен Тибеттен келетіндей, ол елдер Түркстан емес еді ғой!?»,– деген сұрақ туады.

    «Бөрте» – қазақ тілінде бар,  жануардың түсін білдіруде  қолданылатын сөз (бөрте ат, бөрте ешкі, («Дайк-Пресс», Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 86-бет.).  Қазақтың халық ертегілері әдетте: «Ерте, ерте, ерте екен, Ешкі жүні бөрте екен»,– деп басталады.  «МҚШ» аудармашысы:  «Қазақ тіліндегі  «бөр» түбірінен өрбіген «бөрте, бөрі, бөрту, бөртпе» т.б. сөздер «көкшіл, сұр, көкшулан түс, жылқы, ешкі, қасқырдың көкшіл сұр түсі, сол түске айналуы» деген мағынада», – деп түсіндіреді (83-б.). Ендеше, «Бөрте» – қазақ тіліндегі қасқырды тергеп атайтын «көкжал» деген сөз екен. (Орыс тілінде қасқырды «серый» деп атау бізден жұғысса керек).

    Кісі есімі ретінде,  Шыңғыз ханның бірінші әйелінің есімі де Бөрте екені белгілі. ХVІІІ ғасырдың басында найманның Матай атасында Бөрте есімді батыр болған. Қазір Матай ішіндегі Бөртелер Жетісудағы  Ақсу, Бүйен өзені өңірінде тұрып жатыр.

    О.Сүхбаатар еңбегінде түрк тілінен  моңғол тіліне енген «Бөрте» – моңғолша «чоно» (қасқыр) сөзі екені айтылғанын көрдік. Сонда МҚШ, «Алтын тобшыда» жазылған «Бөрте Чоно» деген сөздер «Қасқыр Қасқыр»  болып шығады емес пе!?

    «Чоно, шина» сөзінің мағынасы, Т.Әбенайұлының пікірінше, түрктің «шайна»  сөзінен пайда болған. «Шайна – ауызға салып тіспен ұстау деген сөз. Бұл, бөрі немесе қасқыр деген сөздің тергеп аталуы. Алайда, зерттеушілер бұл сөзді моңғолдың «чоно» – қасқыр деген сөзіне жорыған»,– дейді «Шыныңа көш, тарих!» кітабында (20-б.).

    VІ-VІІІ ғасырлардағы Түрк қағанатын құрушы әулеттің де атауы қасқырдан туған делінетін Ашина болуы «ашина, шина, чене, чоно» сөздерінің түп-төркіні көне түрк сөзі екенін байқатса керек. Бірақ Л.Гумилев «Три исчезнувших народа» атты еңбегінде моңғолдың «чино» сөзінің алдына көне қытайдың мәртебелілікті білдіретін «а» дыбысының иероглифі қосылып, «қайырымды бөрі» дегенді білдірген деп есептеген. Осы пікірге қатысты зерттеушілер: «Неліктен Түрк қағанатын құрушы әулет атауы «моңғол сөзі» болмақ, бұл сөзге неліктен «қытай иероглифі қосылмақ?» деген сұрақтар қоймағаны таңдандырады.

    Қ.Салғараұлы «ашина» сөзі түрктер қытай жазба дерегіне ілігіп (545 ж.), алғаш танылғанынан кейінгі 100 жыл бойына аталмай, тек Бірінші Шығыс Түрк қағанаты құлағаннан он жыл өткенде (646 жылы)  ғана тұңғыш рет шеху Хылудың есіміне тіркелгенін айтады.  «Ашнұ» – М.Қашқаридің «Диуан Лұғат ат-Түрк» жинағында бар, «алғашқы, бұрынғы, әуелгі» деген мағынаны білдіретін сөз. Кейіннен, Екінші Түрк қағанатында билеушілер жиі ауысып жатқан заманда қаған есіміне «ашына» сөзін тіркеу арқылы оның әуелгі, 545 жылдардағы қағанатты құрушылардың ұрпағы екенін білдірмек болғанын жазады Қ.Салғараұлы («Ұлы қағанат» кітабы). Алайда бұл пікірге тарихшылар тиісті көңіл бөлмегендіктен қосымша деректер келтіруге тура келеді.

    М. Қашқари «Сөздігінде»: «Ашнұ» – частица, обозначающая «перед, раньше»; мен андан ашну келдім (мен одан ерте (бұрын, асып) келдім) «я пришел раньше него» деген мысал бар (№ 697). Сондай-ақ «Древнетюркский словарь» жинағында да Ж.Баласағұнның «Құтадғу білік», т.б. көне түрк жазба ескерткіштерінен осы сөзге  мысалдар баршылық: ASNU 1. раньше, сперва, вначале: bu aj toүsa asnu edi az toүar когда рождается месяц, то в начале он бывает маленьким (Ж.Баласағұн. 304); 2. Uqusqa jiraq erdi asnu jolun` твой прежний путь был далек от мудрости (Ж.Баласағұн. 2377);  AS`NUC`A  прежде, сперва, сначала: asnuca jarasurin jarasmazin edgusin javlaqin ajitmaүulun ol  прежде следует спросить, подходящий, или неподходящий, хороший или плохой (Usp 5818); ASNUQI  прежний: menin asnuqi azunta qilmis` oz qilinc`im meni inc`a emgatur  мои поступки, совершенные в прежних бытиях, причиняют мне такие страдания (ТТ ҮІ16); asnuqi kun  вчера: seni men oqidim en` asnuqi kun  вчера я вызывал тебя (Ж.Баласағұн 346); AS`UNвозвр. от as – 1. опережать: ol mendin asundi  он опередил меня (М.Қашқари. І 202); asunүil burun  перейди раньше (Ж.Баласағұн. 17711); ol art assadi   он хотел перейти через перевал (МҚ І 277); AS`RUL — juk arttin asruldi груз был переправлен через перевал (МҚ І 547); АS`  переходить, пересекать; преодолеть, переваливать (гору): kogman as`a qirqiz jerina tegi suladimiz  перейдя через Көгменскую (чернь), мы ходили войной вплоть до страны кыргызов (Көл-Тегін 17); arpasiz at asumaz  без ячменя конь не преодолеет (гору) (МҚ І 123).

    Осы сөздердің баршасы «aш» (ас, асу) түбірінен екенін көреміз.  Шындығында, осы «ашұн, ашнұ, ас, аш»  сөздері «өтукен, өт» сөздерімен мағыналас. Ендеше, «ашнұ» сөзі «алғашқы», «бұрынғы», «ілгергі», «әуелгі» деген мағынаны білдіретін болса, Шыңғыз ханның жиырма екінші атасы саналатын «Бөрте-шина» есімі  «байырғы-Көкжал, ежелгі, әуелгі, мәңгі Бөрте, Бөрте-баба»   болса керек.

    Меніңше, осы  «Бөрте-чинуа» деп жүрген есім  әуел баста  «Бөрте-ашну, ашун» деп айтылған, бірақ мағынасы бастапқыда «қасқыр» болмаған. Ас, асу, асып кету, өтіп кеткен, байырғы, көне, т.с.с. мағынадағы сөздер уақыт өте келе  Бөрте (қасқыр, көкжал) сөзінің орнына қолданыла бастаған. Сөйтіп, «байырғы, өткен» мағынасындағы «ашнұ, ашұн» сөзінен  «қасқыр» дегенді білдіретін ашина, чина, чинос  сөздері пайда болған сыңайлы. Бұл шығыс түрктерінің тілінде болған ауыс-түйіс. Ал қазіргі моңғол тілінде «байырғы, бұрынғы» сөздері урьдын, урьдах, «асу, тау асуы» – даваа, уулын даваа делінеді.

    «ASIL- ӨSUL- «увеличиваться» мысалынан «өс, өсу» сөздерінің, «AS`IL- US`TAL -прибавляться» мысалынан «үстеме» сөздерінің де осы «ас» ұғымына жақын екенін көреміз. «Орысша-қазақша сөздіктегі» (Алматы – 1978): «АЗ 1. әліп  (орыс алфавитіндегі алғашқы «а» әрпінің ескі аты. 2. азы, начинать с азовбастапқы мәлімет, әліптен бастау» деген, сондай-ақ «АС – әуе кемесінің асқан шебері, асқан шебер ұшқыш» деген анықтамалар да ойландырады. (Америка үндістерінің тілі түрк тіліне жақындығын бірқатар зерттеушілер айтып жүр. Мысалы, Орталық Америкадағы тау асуы орысша «Перевал де-Кортеса» делінсе, үндістер тілінде: «Асу де-Кортес» екен!)

     

    Тибет пе, Түркстан ба?

    Шығыстағы Мәңгіел қарашаңырағында жазылған делінетін «МҚШ», «Алтын тобшы» және осы шығармалар негізінде жазылған өзге еңбектерде де түрк есімді Бөрте-ашнудың   Онон өзені басталатын Бұрқан-Қалдұн тауына өзге жақтан келгені айтылады.

    Ал Иран-Сирияны билеген Шыңғыз хан ұрпағы Ғазан ханның тапсырысымен 1300-1310 жылдары жазылған Рашид ад-диннің «Жами`ат-Тауарих» аталатын еңбегінде «моңғол» сөзі туралы: «Пророк Ной (Нух) разделил землю с севера на юг на три части. Третью часть предоставил Яфету (Яфес) – праотцу тюрков. Ной послал Яфета на восток. Все монголы, племена тюрков и все кочевники происходят от его рода», – (ауд.Хетагуров. М.1952. 1т.1к.80-б.) десе, ал «Оғыз-намада»: «Тюркские историки и велеречивые передатчики сооб­щают: когда пророк Ной (Нух)  делил обитаемую часть земли между своими сы­новьями то старшему сыну, которого звали Иафет (Иафес), он отдал восточные страны вместе с Туркеста­ном и тамошними краями…Его летовка (яйлак) и зи­мовка (кышлак) находились в землях Туркестана; ве­сенние месяцы он проводил в Уртаке и в Куртаке, а зимовал он в тех же краях, в местности Барсук, что в Каракуме. В этой местности было два города: один –Талас, а другой Кары Сайрам, причем последний имел сорок больших и золотых во­рот», – деп жазған.

    Осы Иафестен туған  Диб-Бакуйдың (оны өзге шежірешілар Түрк деп атайды) Қара хан, Ор хан, Көз хан, Көр хан деген  төрт ұлы болады. Қара ханнан Оғыз туып, «бір жаратушыны» мойындамаған туыстарымен 75 жыл соғысады. «Жами` ат-Тауарихта» бұл туралы: «В конце концов Огуз победил и захватил область от Таласа и Сайрама до Бухары. Некоторые его дядья, братья и племянники, которые к нему не присоединились, поселились (от него) на восток. Среди них так повелось считать, что все монголы происходят из их рода»,– делінеді  (83-б.).

    Ал «Оғыз-намада» бұл оқиға: «Огуз сказал: «Если вы признаете господа и его един­ство, то тогда ваши души получат пощаду (аман) и я определю вас для проживания в Туркестане». Однако они этого не приняли, и Огуз преследовал их до Каракурума. И они были принуждены переселиться в степи и долины вдоль берегов реки Тугла и жить там в нищете. Они превратили эти места в свои летовки (яйлак) и зимовки (кышлак).  От бедности, нищеты, бессилия и недомоганий они пребывали в постоянной печали и грусти. Огуз стал называть их мовал, что оз­начало: «Будьте всегда опечаленными, стесненными и несчастными. Носите собачьи шкуры, ешьте только дичь и никогда после этого в Туркестане не появляй­тесь!». [Поэтому, согласно вере туркменов, монголы проис­ходили из рода Кюр-хана, Кюз-хана и Op-хана и явля­ются владыками восточных краев»,– делінген («Оғыз-нама», Баку. Элм. 1987.28-б.).

    Осылайша Рашид ад-диннің екі еңбегінде де «моңғол» деген қосымша (лақаб) атпен Түркстаннан шығысқа ауған түрктер аталғаны жазылған. Ал енді бірқатар шежірешілер Моңғолды тарихта болған кісі ретінде баяндайды.

    Тарихшы Хондемир Гияс-ад-дин (1475-1536) Түрктің төртінші ұрпағы  саналатын Аланша ханнан Татар мен Моңғол егіз туғанын айтады. «Когда они достигли совершенных лет, отец разделил между ими Туркестан»,– деп  (ауд. В.Григорьев), ал Ергене қонға руын қоныстандырған Қиян (Қият), осы Моңғол ханның алтыншы ұрпағы Ел ханның ұлы екенін жазған  («История монголов. От древнейших времен до Тамерлана», СПб, 1834. 2-6-б.).

    Хиуа ханы Әбілғазы баһадұр да «Түрк шежіресінде» (Алматы «Ана тілі», 1992 ж.) Моңғолды  тарихта болған кісі ретінде атап: «Су қайта тартылғанда Нұх мінген кеме Шам жұртындағы Мосул шаһарының қасындағы Жуды тауынан шықты. Иафес атасының әмірімен Жуды тауынан кетіп, Еділ мен Жайық суының арасына қоныс тепті. Иафес өлерінде  өз орнына үлкен ұлы Түркті отырғызды»,– деп, Түркке Ыстықкөл деген жер қатты ұнағандықтан, сол жерде тұрып қалғанын айтады (12-13-б.). Ал Түрк ұрпағы Алынша ханнан Татар мен Монғол хан, Моңғолдан Қара хан, одан Оғыз хан туғанын, одан Ай хан, Жұлдыз хан, одан Меңлі хан, одан Теңіз хан, одан Ел хан, одан Қиян туғанын жазған (52-б.).

    Сөйтіп Шыңғыз ханның жиырма екінші бабасы Бөртенің руы Қиятты мұсылман елдері шежірешілері бірі «моңғол» лақабты түрктерден, енді бірі – Моңғол ханнан таратады

     

    * * *

    «Алтын тобшы», т.б. шығыста жазылған шежірелер Қият Бөртені Индия мен Тибеттен шығарса, ал мұсылман елдерінде жазылған шежірелердегі ортақ оқиға – Ергене қон аңызы.  «Жами` ат-Тауарихта» бұл: «Примерно за две тысячи лет до настоящего (времени) у того племени, которое в древности называли монгол, случилось распря с другими тюркскими племенами и закончилась сражением и войной. Имеется рассказ, заслуживающих доверия почтенных лиц, что над монголами одержали верх другие племена и учинили такое избиение (среди) них, что (в живых) осталось не более двух мужчин и двух женщин. Эти две семьи в страхе перед врагом бежали в недоступную местность, кругом которые были лишь горы и леса и к которой ни с одной стороны не было дороги, кроме одной узкой труднодоступной тропы, по которой можно было пройти туда с большим трудом… Название этой местности Эргунэ-Кун. Значение слова кун – косогор, эргунэ – крутой, иначе говоря, «крутой хребет». А имена этих двух людей Нукуз и Киян. Они и их потомки долгие годы оставались в этом месте и размножились»,–делінген  (М. 1952. І т.1 к. 153-б).  

    Осы Ергене қон деген екі сөз жайында да  зерттеушілер бір пікірге келе алмауда. Шын мәнінде,  екеуі де түрк сөзі. Мысалы, Көлтегін Кіші жазуының 13-жолында: «anc`a erig jerta bengu tas toqitdim» (так на стоянке я велел водрузить «вечный камень») – делінсе, 7-жолында: «jazi qonajin жазыққа қонайын» (поселюсь на равнине),– деп жазылған. (Қазақтың «ерулік, жергілікті-тұрғылықты», «қоныс» сөздерімен мағыналас бұл сөздерді осы кітаптың 8-тарауында кеңірек талдаймыз).

    Ал Хондемир Ергене қонға Қиян мен Нүкүздің қоныстану себебін: «Олар Татар ұрпағы Сүйініш хан мен парсы Феридунұлы Тур шаһтың қырғынынан қашып тығылды», деген.

    Әбілғазы: «Сүйініш хан Қырғыз ханымен тіл табысқаннан кейін өзге түрк елдеріне де елші  жіберіп, көмек сұрады, моңғолдан кегімізді алайық» деп сөз салды»,-дейді.  (Ол  Нүкүзді  Елханның інісінің ұлы десе, ал Хондемир: «Тегуз – двоюродный брат ( Каяна) его с матерней стороны»,– дейді).

    «Қиян мен Нүкүз әулеті Ергене қонда тұрғанда әр жамағат бір ру атын алды. Қиян нәсілінен Құрлас  атты бір кісі болды. Оның нәсілі басқа рулардан көп болды, «он құрлас елі» деді. Сол құрлас нәсілінен бір кісіні патша көтерді, бірақ аты белгісіз. Содан кейін үнемі сол құрлас елінен патша сайлайтын болды. Халық Ергене қоннан шыққанда  патшалары құрлас руынан Бөрте чене деген еді»,– дейді  Әбілғазы («Түрк шежіресі»,45-б.).

    Соныменен, Орта Азиядағы мұсылман  шежірешілері еңбектерінде Бөрте ашнұдың тегі: арғысы Нұх немересі Түрк (Диб Бақуй), бергісі Ергене қонға қоныстанған Қият, оның Құрлас (он құралас) руы делінген екен. Бұл туралы Қ.Жалайыр да «Жылнамалар жинағында» (25-б.): «Негізі олардың ұрпақтарынан екі адам көшіп Әргәнә қонға барыпты. Алла тағала жар болып 450 жылдай уақыт өткен соң олардың ұрпақтары  көбейіп іргелі ел болды. Оларды, яғни осынау қалың түркті моғол деп атады»,–  дейді.

    Бірі империя шығысында жазылып «моңғолдардың түп атасы» Бөртені Тибеттен шығарған, бірі Орта Азияда жазылып, оның (Бөртенің) аталарын Түркстаннан, кейіннен өзін Қият тайпасынан өсіп-өнген «моңғол» лақабты түрктерді бастаттырып Ергене қоннан шығарған  шежірелердің қайсына сенеміз?

    1240 жылға дейінгі оқиғаларды баяндаумен аяқталатындықтан сол жылы жазылған делінетін «МҚШ»-да тарих Бөрте ашнұдың «теңіз кешіп келуінен» басталады. Екі аймақта жазылған шежірелердің басталуы әр түрлі болғанымен, орта тұстарындағы  оқиғаларда айырма аз. Мұның себебі, «Жами` ат-Тауарихтағы» «мәңгіелдіктерге» қатысты деректер Хан-балқтан (қазіргі Пекин) 1286 жылы Иранға келген Болат әмірдің айтуынан жазып алынғандығында. Рашид ад-Дин Болат чансянді (министр) өз халқынының шежіресінің білгірі дейді. «Жами` ат-Тауарихта» тарихтың тым тәптіштеп баяндалуы оның ауызшадан гөрі  жазбаша деректен көшірілгеніндей әсер қалдырады. Бұл еңбектің «мәңгіелдіктер» тарихына қатысты бөлімдері Джувейнидің (1226-1283) «Тарих-и-джехангуша» еңбегі негізінде жазылған деген де пікірлер бар. Бірақ бұл еңбекте Шыңғыз ханның аталары, өзінің жастық кезі туралы деректер жоқ, тек Хорезмге келуі кезінен былайғы тарихы айтылған. Рашид ад-Диннің өзі «Алтын дәптер» аталған  шежірені пайдаланғанын  айтады. 

    «МҚШ» жайында Ц.Дамдунсүрін: «Бұл шығарманың қытай әрпімен моңғол тілінде жазылған, қытай жерінен табылған  нұсқасы болмаса, көне моңғол әрпімен түсірілген нұсқасы әлі күнге дейін таптырмай отыр. Қытай әлде моңғол (ұйғыр) әрпімен жазылғаны осы күнге дейін белгісіз»,– дейді, кітапқа жазған кіріспеде. Шығарманың түпнұсқасының өзге әріппен жазылғаны я жазылмағаны «белгісіз» болса, онда «көне моңғол әрпімен түсірілген нұсқасы әлі күнге дейін таптырмай отыр»,–  деудің қажеті не? Ондай «нұсқа» болғандығы туралы ешқандай дерек жоқ. Мүмкін әуелгі түпнұсқаның өзі сол – «қытайша жазылғаны» шығар?

    Мейлі, 1240 жылы жазылған «шежіре» өмірде болған, оны 1368 жылдан соң «саяси қажеттіліктен» қытайлар бас жағын әдейі қысқартқан делік. Бірақ Болат-чинсян соны немесе өзге шежірелерді оқыған болса да, оларда  Тибет туралы емес, Ергене қон туралы айтылса керек. Өйткені Болат чинсян «Жами`ат-Тауарихқа» Тибет жайлы емес, Ергене қон оқиғасын  жаздырғанын көреміз.

    1310 жылы аяқталған «Жами`ат-Тауарихтың» бір данасы Ханбалыққа (Пекин) жеткізілмеуі мүмкін емес. (Бұл еңбек Ресей жерінде 1602 жылы «Жылнамалар жинағын» жазған Қ.Жалайырдың да қолында болғаны байқалады). Әйтсе де, осы «Жами`ат-Тауарихтағы» баяндалған тарихты ескерместен, Лубсан Данзан «Алтын тобшыда» (1628 ж. 1720 ?)  Бөртенің  түп тегін «Индиядағы Бұддадан  жаратылған, Тибеттен келген»,– деген. Мұның себебін ол кездері «Мәңгі ел» қарашаңырағында  Бұдда  дінінің енуі әсерінен, сондықтан, Шыңғыз ата-бабаларын Буддамен туыс етіп мәртебесін өсірмек ниеттен деп те, екі дін арасындағы бәсеке деуге де болады.

    «Түрктер Тибетті мекендепті, сол жерден Түркстанға келген» деген деректі еш тарихшы айтқан емес. Ендеше, түрк жоқ Тибетте түрк есімді Бөрте-шина неғып жүр?! Ол «барған» солтүстік тарапта Түрк қағанатын құрушы толып жатқан түрк тайпалары (Жалайыр, Найман, Керейіт, т.б.) қайдан жүр? Шыңғыз хан бабалары мен барша «мәңгіелдіктердің» есімдерінің түркше (тибетше емес), империяны құрушы ру-тайпалардың да түрк текті болуы – олардың Тибеттен емес, Рашид ад-Дин еңбектерінде айтылғандай Орталық Тұраннан (Түркстаннан) келгенін көрсетсе керек. Сондай-ақ, «мәңгіелдіктердің» Ергене қоннан шыққан күнін жыл сайын тойлау (қызған темірді төске  қойып, хан бастап, балғамен соғу) дәстүрі де  Бөрте мен оның халқының Тибеттен «теңіз өтіп» емес, тау балқытып Ергене қоннан шыққанын дәлелдесе керек. (Тибет пен  Бұрқан-Қалдұн тауы аралығында ешқандай да «мұхит, теңіздердің» жоқ екені де белгілі).

    Әрине, мұсылман шежірешілері Бөртенің тегін Нұхтан таратуын да «мұсылман дінін қабылдаған Шыңғыз хан ұрпақтары өз тектерін Нұх пайғамбардан әдейі таратқызып жаздырған» дер едік. Бірақ «мәңгіелдіктерге» қатысты деректерді берген  мұсылман емес Болат-чинсян, егер өзі бұрын оқыған шежірелерде Нұх туралы жазылмаған болса,  өз халқын бөтен діннің пайғамбарынан таратып беруі немесе осылай етіп жазғанға келісуі мүмкін бе? (Құбылай өз ұлысында бұдда дінін енгізгендіктен, хан министрі  Болат та  сол дінді ұстанса керек).

    «Жами`ат-Тауарихтың» осы тұсын Рашид ад-дин өзі жазды десек, бірақ ол «Мәңгі ел» орталығында болып көрмеген. Сондықтан Ергене қон туралы Болаттың айтуынан жазғаны анық. 

                                                      

    Хунну – шығыстағы түрктер

      

    Л.Гумилев: «Составление истории народов бесписьменных или с письменностью, не дошедшей до нас, всегда содержат специфические трудности, незнакомые историкам народов, имеющих собственные летописание. Сведения, сообщаемые различными источниками, неравноценны и часто не могут снискать доверия. Причины этого разнообразны: иногда малая осведомленность древнего автора, иногда манера, в которой он подает материал, иногда тенденциозность, так как современник почти всегда является заинтересованной стороной, а иногда наклонность к гипотезам, стоящим на уровне науки VІІ-века. Поэтому более надежны сведения, проверенные исторической критикой и анализом ученых ХІХ-ХХ вв. И потому исключающие аберрацию близости. Только эти сведения могут лечь в основу исторического синтеза», – дейді («Древние тюрки», 99-б.). Осыған орай «баяғы замандарда Оғыз қаған шығыстағы Толы өзеніне дейін қуып тастап, Рашид ад-диннің айтуынша, «мәңгі болыңдар!» (мәңгіріп кетіңдер) деп қарғаған моңғолдардың Шыңғыз хан басшылығымен ХІІІ ғасырда мемлекет құрғанға дейінгі аралықтағы тағдыры қандай болғанын Шыңғыз хан  ұрпақтары ықпалымен жазылған еңбектерден ғана емес, кейінгі зерттеушілерден де естіп көрелік.

    Әрине, Түркстан соңғы бірнеше ғасыр Ресей мен Қытай отары болғандықтан тарихымызды да солар жазып, ал өзіміз де, біз туралы білмек өзге ел тарихшылары да, негізінен, солар жазған тарихты қайталадық. Мәселе айқындалғанша түрлі қате пікірлер көп айтылып, қалыптасқан сол көзқарастардан арылудың өзі қиямет қиын болып отыр. Егер үстем мемлекеттердің зерттеушілері «Жами`ат-Тауарихтағы»: «Түркстаннан шығысқа кеткен түрктер «моңғол» аталды» деген, 1310 жылы жазылған пікірге жете мән бергенде, тарих дәл осылайша бұрмаланбас еді. Бірақ түркстандықтардың тарихын жазып беру құзыры қолында Ресей зерттеушілері күні бүгінге шейін: «Подобно большинству своих современников, Рашид ад-дин называет тюрками все кочевые скотоводческие народы Азии как тюркоязычные так и монголоязычные, и многие народности он именует то тюркскими, то монгольскими. Иначе говоря, у нашего автора «тюрки» – термин не столько этнический, сколько социально-бытовой»,–деп шатасты (И.П.Петрушевский, «Рашид ад-дин и его исторический труд»), өзгені де шатастырды. Осы себептен көз алдымызда жазулы тұрған тарихымыздың ақиқатына ұзақ, айналма жолмен жанасуға мәжбүр болдық.

    Әлемдік тарих ғылымы да «ежелгі моңғолдар» (протомонгол) деп ж. ж. с. дейінгі IV ғасырда Қытай солтүстігінде империя құрған, әр ел  «сиуңну», «хунну», «ғұн» деп түрліше ат қойған халықты атап отыр. Әрине, шетел зерттеушілері: «Моңғолдар – Қара ханның аға-інілерінен тараған шығыс түрктері еді»,– демейді, өзгелердің сырттан таңған «сиуңну, хунну» (жабайы, құл) деген сияқты қорлау сөздерін «этностық атау»деп түсініп жүр.

    Осы «хуннулар» (шығыс түрктері) Қытай солтүстігінде қалай пайда болғаны туралы бірнеше пікір бар. Бұл халық жайында алғаш рет көне қытайдың «Тарихи жазбалар» кітабында ж.ж.с.дейінгі 307 жылдар туралы баяндағанда: «Осы кезде қытай өзара жауласып жатқан жеті патшалыққа бөлінді. Соның үшеуі сиуңнулармен шектесті»,– дейді.  Бұл, аталған  307 жылға дейін-ақ сиуңнулар жер көлемі едәуір ірі мемлекет құрғанын көрсетеді. Бірақ бұл елдің билеушілерінің есімдерінен осы «Тарих» арқылы ең алғашқы белгілісі ж.ж.с.дейінгі 214 жылы Цинь империясының жүз мың әскерінен жеңіліп, Ордостан солтүстікке жылжып қоныстанған Түмен шәниүй. Ж.ж.с. дейінгі 209 жылы билікке келген оның ұлы Мөде (Маудун) арада 10 жыл өте күшейіп, ұлы империя құрады. (Өзге тілдерде жоқ «шанью, шәниүй» сөзі қазақ тілінде «менмен, өркөкірек кісі» деген мағынада қолданылады. (Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі: шәнию, шәниеді; («Дайк-Пресс.432-б.)

    «Тарихи жазбаларда» қытай  шежірешісі сиуңнулардың арғы атасы Шун Вэй деген кісі болғанын, оның Түмен шәниүйге дейін  мың жылдан астам уақыт бұрында өмір сүргенін  жазады. Л.Гумилев «Хунны» кітабында (13-14-б.): «Шун Вэй – құлатылған Ся патшалығының соңғы билеушісінің ұлы, ол бірсыпыра халқымен солтүстікке ауып, көшпелілермен араласқаннан сиуңну халқы пайда болған»,– дейді және де осы кітабының 24-бетінде: «Предки хуннов жили внутри Китая»,– депті.

    Ағылшын Мак-Говерн де хуннуларды жун және ди халықтарынан шықты дейді. Олардың негізі қытайлармен туыс екенін, аралары кейін ажырап, өзге халыққа айналғанын, ақыры түрк тілді болған деген пікір айтады. Бірақ, күллі тарих бойында, қытаймен жақындасқан халықтар, әдетте, оларға сіңісіп кететінін ескерсек, «қытайтекті хуннуларды түрктер ассимиляцияға ұшыратқан» деу көңілге қона қоймайды. Хуннулардан да ертеде қытай солтүстігін мекендеп, «қытайларды ассимиляцияға ұшыратқан» ол не қылған түрктер екенін бұл автор түсіндірмейді. Ал Е.Грумм-Гржимайло «Западная Монголия и Урянхайский край» еңбегінде: «Китайцы внешним отличительным признаком хуннов считали высокие носы»,– деп бұл екі халықтың түрлерінің ұқсас болмағанын меңзейді (24-б.).

    Америкалық ғалым Латтимор жун мен ди қытай ортасында тұрған отырықшыл тау халықтары, ал хуннулар далалық көшпелілер болғанын айтады. С.В.Киселев «Древняя история Южной Сибири» кітабында (М.,1951., 161-б.) хуннулардың Сібірге Гоби шөлінен өткендегі көлігінің жартастағы суреті жайлы: «Это крытая кибитка на колесах, запряженная волами»,– деп жазған. Мұндай, арбаға орнатылған киіз үймен таулы жерлерде жүру мүмкін емес. Егер түрктер (Бөрте, хуннулар) Тибеттен шыққан болса, мұндай көлікпен жүрмес еді және оны жасай да алмас еді. Өйткені таулы жердің халқына  мұндай алып арбаны жасау шеберлігін меңгерудің еш қажеті жоқ. Мұндай арбаны,  жазықта көшіп жүретін халыққа қажет болғандықтан, солар ғана жасамақ.

    Л.Гумилев «Хунну» кітабында: «Хунно-сяньби – смешанные роды в Халхе в Чахаре; этнический субстрат, на базе которого вследствие более поздних пассионарных толчков возникли тюркские и монгольские этносы Великой Степи в VІ-ХІІ в.в. н.э.»,– десе (201-б.), ал «Древние тюрки» кітабында ол: «Тюрки (VІ-VІІІ ғасырдағы Түрк қағанатын айтады.– Х.Қ-А.), потомки хуннов, ничего не знали о своих предках, так же как монголы Чингисхана ничего не знали о тюрках. История Срединной Азии не может быть нам понятна, если мы не учтем двух разрывов традиции» (377-б.),– деп, «моңғолдар – түрктердің, ал түрктер хуннулардың ұрпағы» деген пікір айтады.

    Хондемирдің «Моғолдар тарихын» орыс тіліне 1834 жылы аударып шығарған В. Григорьев осы кітапқа  «Түсіндірмесінде» мәңгіел халқы туралы: «Народ, обитающего на Севере и Западе от Китая, и известного попеременно под именем Сюнь-Юней, Хуннов, Сяньбицев, Тулгасцев, Киданей, Татаней и пр. от имени господствующего дома» (126-бет.) – депті. Бұдан біз Гумилев айтқан пікір  Европада  ХІХ ғасырдың басында-ақ (1834 жылға дейін)  орныққанын  көреміз.

    Бірақ Гумилевтің хұнну мен сәнбиден  «возникли тюркские и монгольские этносы» деуі  жаңсақтық. Хунну да, сәнби (татар) де түрк  текті халықтар болғанымен, олардан тек VI-IX ғасырларда Түрк, Ұйғыр қағанаттарын, XIII ғасырда «Мәңгі ел» қағанатын құрған шығыс түрктерінің тарағанын айтқан жөн. Бүкіл Түрк халықтары бұлардан шыққан жоқ,  осы екеуі – хунну да, татар да түрктің Азия шығысындағы  бұтақтары ғана. Хуннулармен бір мезгілде көрші Түркстанда түрк Қаңлы мен Үйсін мемлекеттері,  батыста өзге де түрк текті Қыпшақ, Бұлғар, Қарлық, Оғыздар, Түркмен, т.б. халықтар болғаны бұған дәлел. В. Григорьев тек шығыс түрктері жайлы, олардың әр кезеңде әр түрлі «билеуші үйдің» атымен  белгілі болған бір-ақ этнос екенін айтқан.

    Тува ғалымы Н. В.Абаев «Ранние формы религии и этнокультурогенез тюрко-монгольских народов» кітабында «түрк пен моңғол халықтарының ортақ тарихи отаны» жөнінде: «Она расположена на Саяно-Алтайском нагорье и предки монголов Чингис-хана перекочевали туда с юга, а конкретнее – из Восточного Тибета, как об этом сообщается в других исторических источниках, а на юг они переместились еще в период создания Империи Хунну все из той же саяно-алтайской прародины, будучи этногенетически связанными с «сибирскими скифами», как и тюрки»,– депті (Қызыл.2005.  61-69-б.).

    Егер «тюрко-монголы» деп Абаев «моңғол» лақабты түрктер мағынасында айтса мақұл дер едік. Екі бөлек халықтар санай тұра, осылайша «түрк-моңғол» деген тіркесті қолдану тарихты зерттеушілердің әдетіне айналып отыр. Бұл – көне заманда да, Шыңғыз хан кезінде де  «моңғол» деген этнос атауы болмағанын, бұл тек шығыс түрктерінің лақабы, бірлестігінің атауы екенін түсінгісі келмейтіндердің, әлі де бөгде жұрт жазып берген жалған тарих ықпалынан шығуға сескенетіндердің жалпақшешейлік сөз тіркесі. Осыған орай зерттеуші Қ.Данияровтың «Қазақстанның балама тарихы» кітабында: «Әсіресе, мұңғұлтанушылар енгізген, қазақ тарихшылары еш қарсылықсыз қабылдаған «түрк-монғол халқы» деген термин қисынға симайды. Құдды бір әлемде орыс-қытай, франко-герман, испан-ағылшын немесе итальян-славян халықтары өмір сүрген сияқты» (35-бет)  деген орынды сөзі еске келеді...

    Сонымен, «Жами` ат-Тауарих», «Оғыз-намада» жазылған Оғыз ханның Түркстаннан шығыстағы Толы өзеніне шейін қуып тасталынып «мәңгі-моңғол» аталған түрктері, ХІХ-ХХ ғасыр тарихшы-ғалымдарының пікірінше, Қытай солтүстігінде ж.ж.с. дейінгі ІV ғасырда Хунну империясын құрған, түрк тілінде сөйлеген «протомоңғолдар» екен. Л.Гумилев «Древние тюрки» кітабында: «Тюрки, потомки хуннов, ничего не знали о своих предках, так же как монголы Чингисхана ничего не знали о тюрках», – дегеніндей, осы «протомоңғол» хунну-сиуңнудың ұрпақтары ж.ж.с. VІ-ІХ ғасырларында бұл өлкеде бірнеше Түрк қағанаттарын, ал ХІІІ ғасырда Шыңғыз хан басшылығымен «Мәңгіел» түрк қағанатын құрды.

     

    Скифтік негіз туралы

     

    Әбілғазы «Түрк шежіресіндегі»: «Иафес атасының әмірімен Жуды тауынан кетіп Еділ мен Жайық суының арасына қоныс тепті. Екі жүз елу жыл сонда тұрып, опат тапты»,– деуіне сүйенсе керек, Қ.Салғараұлы «Ұлы қағанат» кітабында сиуңнуларды «протомоңғолдар» деп атап, Қара теңіз солтүстігіндегі скифтерден қашқан құлдардан шығарады. Салғараұлы қытай тілінде «сиуң» кеуде, көкірек, ал «ну» – құл деген сөз екенін, бұл Әбілғазының «моңғол» сөзін «мұңды құл» деуімен сәйкес келетінін айтып, мұны Геродот «Тарихындағы» оқиғамен сабақтастырады: «Мидияны жаулап алған скифтер еліне оралғанда, солардан жеңіліп қашқан құлдардың өз хандығын ж.ж.с.дейінгі VIІ ғасырдың аяғында құрған деп шамалауға негіз бар. Әбілғазы дерегінде көрсетілген мұңғұлдардың Азау маңынан шығысқа қарай ығысып келіп, қазіргі Қазақстан жерін мекендеген кезі де осы тұс – VIІ ғасырдың аяғы, VI  ғасырдың басы болса керек. Олар бұл жерден жылжып, ж.ж.с. дейінгі ІV ғасырдың аяғы, ІІІ ғасырдың басында Қытай шекарасына жеткен»,– дейді. «Көшкіншілердің қаншама жерден өзара жауласып, бірін-бірі шауып жатса да, өз тектестерін «құл» демейтінін ескеріп: «Байырғы мұңғұл халқы да, татар халқы да түрк тілінде сөйлегенімен, олар әу баста түрк тектес болмаған, сырттан келіп, оларға сіңісіп кеткен кірме халық секілді»,– деген тұжырым жасайды (357-б.). Сөйтіп, Оғызға бағынбай шығысқа кетіп «моңғол» атанған  Көз хан, Көр хан, Ор хан ұрпақтарын «түрк емес» етіп  шығарады! «Егер зерттеу нысанына айналып отырған халықтың түркке қатысы болмаса, соншама еңбектеніп бұл халық туралы кітап жазудың қажеті қанша?!», – деген сұрақ туады.

    Шын мәнінде, Әбілғазы «Шежіресінде» Иафес Еділ мен Жайық арасында ордасын тіккенімен, оның ұлы Түрктің Ыстықкөл деген жерді қатты ұнатып, сол жерде тұрып қалғаны да айтылған (13-б.); «моңғол» сөзі туралы Әбілғазы «мұң және ол» – мұңды, түнерген» деген сөздерден тұрады деп (15-б.), ал «құл» сөзін айтпаған.

    Ал, тіпті, скифтерден құлдар қашып, Қытай солтүстігіне барса да, олардың «құлдар» екенін қытайларға хабарлай қояр ол заманда телеграф, факс, интерпол жоқ қой! Ендеше шығысқа ауған түрктерді қытайлар «сиуңну»  (өркөкірек құл) деп «скифтердің құлы» болуынан емес, өзге халықтарды кемсітер әдетімен я  өзге бір себеппен атаса керек.

    «Құл» – түрк сөзі («Древнетюркский словарь», 464-б.: Qul  раб, невольник: «ol өtka qul qullig  bolmis erti  в то время рабы стали рабовладельцами» (Көлтегін-21, VIІІ-ғас); «kisi barшa jarmaq quli boldilar   все люди стали рабами денег» (Ж.Баласагун-183-9, ХІ-ғас.). Егер қытай тілінде құл «ну» делінсе, «құл, мұңды құл» деп түрктер өзін-өзі атағаны ма!?

    Әрине, тарихқа сиуңну, хунну, гун деген аттармен енген шығыс түрктерінің ол өлкеге батыстан емес, Рашид ад-дин еңбектері бойынша Түркстаннан барған деу скифтерді жат санау емес. Геродот «Тарихында» сол скифтердің өз туыстары Массагеттермен сыйыспай, Тұраннан ауып, Аракс (Ар+окс!) өзенінен өтіп, Қара теңіздің солтүстігіне келгені туралы айтылған. «Олардың ойынша, тұңғыш патшалары Тарғытайдың заманынан, жерлеріне Дарийдің басып кіруі аралығында тура мың жыл өткен» де